Untitled - Tento.be

I
0
0
z
UJ
UJ
0
z

Begraafplaatsen herinneren aan wat voorbij is. Maar
ze geven ook uitzicht op een toekomst, hoe onvermijde­
lijk eindig ook. Zo zit de natuur in elkaar: ontstaan,
leven, vergaan, en herinneren. Tegenover de natuur staat
de mens uiteindelijk machteloos, ook al heeft hij de
natuur beter leren kennen en meent hij haar ook redelijk
en ingenieus te kunnen beheersen. De eeuw van de rede,
de tijd van de Verlichting, had echter niet genoeg aan
natuurwetenschappelijk inzicht en aan vernuftig
ingrijpen. Wetenschap heeft haar grenzen en dat geeft de
mens een onzeker gevoel. Daarom hebben we ook
behoefte aan geschiedenis: het historische bewustzijn
ontstond met de natuurwetenschappen- die men niet
voor niets ook histoire naturelle noemde- en met de
industriële revolutie. Als de mens zijn geschiedenis kent,
heeft hij tenminste het nog enigszins geruststellende
gevoel in staat te zijn zelf vorm te geven aan deze
ontwikkeling.
Inleiding
Tijdens de Verlichting krijgt het historische
bewustzijn gestalte met behulp van nieuwe wetenschap­
pelijke disciplines: de geschiedschrijving en als een
toegepaste historische wetenschap, de monumenten­
zorg. De redelijke mens is in staat zich bewust iets te
herinneren, een verleden te fabriceren, een geschiedenis
te schrijven. Hij bouwt monumenten ter herinnering aan
wat verleden is, erkent bouwwerken en oorden als
plekken van kennis en verheerlijking van het verleden.
Geschiedenis en herinnering zijn essentieel om te
overleven. Begraafplaatsen zijn vol van geschiedenis,
herinnering en soms van een geruststellende natuur.
Luc Verpoest
Parkbegraafplaats
Schoonselhof vanuit de
hemel.
Foto Caolens & Deleuil
3

Jef Van Hoof en Ferre Grignard, Peter Benoit en
Robert Mosuse, Hendrik Conscience en Herman de
Coninck, Lode Zielens en Paul van Ostaijen, Henri De
Braekeleer en Jan Cox, Camille Huysmans en Lode
Craeybeckx en ook Armand Preud'homme, Jan Van
Rijswijck, Vic Gentils, Marnix Gijsen, Alice Nahon,
Maurice Gilliams, Isidoor Opsomer, Renaat Braem,
Frans van Cauwelaert, Leopold de Wael, Joris Minne en
gasthuiszusters en slachtoffers tijdens een betoging voor
algemeen stemrecht en van de ontploffing van de kruit­
fabriek Corvillain ... Allen hebben ze hun laatste rust­
plaats op de parkbegraafplaats Schoonselhof, ook wel
het Père-Lachaise van Antwerpen genoemd.
Schoonselhof is een eeuwenoud kasteelpark van
90 hectaren. Het Antwerpse stadsbestuur kocht het in
1911 aan om er een stedelijke begraafplaats van te
maken. In 1915 werden gesneuvelde soldaten op
Schoonselhof begraven, alhoewel het pas in 1921
officieel in gebruik werd genomen.
Rang en stand gaan mee naar het kerkhof. Dat is
vooral zichtbaar in het toekennen van ereplaatsen, een
voorrecht verleend door het college van burgemeester en
schepenen. Op het groot erepark N van Schoonselhof
hebben politici de overhand. Podiumkunstenaars,
componisten en letterkundigen zijn goed vertegen­
woordigd. Plastische kunstenaars kregen er veel minder
ereplaatsen. Op het verzoek om voor Bugeen van
Mieghem (1875-1930) "een klein stukje grond van
Schoonselhof af te staan om aan de begraafplaats van de
kunstenaar een eeuwigdurende betekenis te geven"
antwoordde het schepencollege negatief en de schilder
werd in gewone grond begraven.
Deze publicatie wandelt door de geschiedenis van
het domein Schoonselhof en staat stil bij graven van
kunstenaars en bij enkele markante monumenten. Soms
blijven de namen klinken, soms zijn het vergeten helden.
Want eeuwige roem kan kort van duur zijn.
4
Schoonselhof: een binnenweg
voor fietsers.
Schoonselhof: een begraafplaats
en een park.
Een domein
voor de doden
Van kerkhof tot begraafplaats
Sinds de vroege middeleeuwen kregen overledenen
een laatste rustplaats in kerken of op kerkhoven rond de
kerk. Vanaf het midden van de achttiende eeuw gingen
stemmen op om begraafplaatsen - en ook gevangenissen,
ziekenhuizen en slachthuizen - uit de wooncentra te
bannen. Pleitbezorgers voor deze verhuizing argumen­
teerden dat het de volksgezondheid, de orde en netheid
zou ten goede komen en dat het de steden een mooier
uitzicht zou geven. Tegen het einde van de achttiende
eeuw ontstond in Frankrijk een nieuw concept voor
begraafplaatsen: de jardin paysager, een landschapstuin
met afzonderlijke grafmonumenten. Het afschrikwekkende
van de dood moest plaats maken voor 'een zachte rust',
zoals het woord cimetière werd vervangen door champ
de repos.
In 1794 stelde de Franse Administration des
Traveaux Publies voor in Parijs een cimetière-parc aan te
leggen: "Ze wordt niet omgeven door hoge muren en
ossuaria, maar ligt helemaal open naar het omliggende
landschap, en is omringd door een gracht, overigens
kenmerkend voor landschapstuinen. Het champ de repos
is overdekt met cipressen, iepen, treurwilgen en andere
struiken en papavers, met een overvloed vooral van
perken van rozen, jasmijnen en geurende planten.
Het rijk beplante terrein moet ook verhoogd liggen om
zich aangenaam te presenteren aan de naderende familie­
leden en vrienden." In 1804 ging Père-Lachaise open als
eerste parkbegraafplaats van Parijs.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4 5

In 1804 kreeg de nieuwe
parkbegraafplaats Pére­
Lachaise veel tegenwind
van de Parijzenaars. De
overbrenging van Molière
en La Fontaine zorgde voor
de ommekeer.
6
Père-Lachaise:
de eerste parkbegraafplaats
Het kerkhof Père-Lachaise ligt op de Champ­
I'Evêque, een van de zeven heuvels rond Parijs.
Zoals de naam aangeeft, behoorde die in de middel­
eeuwen toe aan de bisschop van de Franse hoofdstad.
Va naf 1430 kende het domein diverse eigenaars.
In 1626 kwam de heuvel in handen van de jezuïeten
die hem in 1652 omdoopten tot Mont-Louis. Een van
de bewoners van het landhuis was Père de la Chaise,
biechtvader van Lodewijk XIV.
In 1762 verdreven schuldeisers de jezuïeten van
de Mont-Louis, die uiteindelijk in handen kwam van
de stad Parijs. Alexandre Brongniart, de architect van
onder andere het Palais de la Bourse, kreeg de
opdracht van het domein een parkbegraafplaats te
maken. Brongniart liet de gebouwen slopen, behield
de lanen omzoomd met linden en kastanjebomen,
en legde Engelse tuinen en st ille plekjes aan. In 1804,
het jaar dat Napoleon de burgerlijke begraafplaatsen
decreteerde, opende het Cimetière de /'Est- dit is de
officiële naam -als begraafplaats voor de overledenen
van vier arrondissementen op de rechteroever.
De rijke Parijzenaars protesteerden: ze zagen het niet
zitten om hun familieleden zo ver buiten de stad,
in een arme volksbuurt, te begraven. In 1806 telde de
begraafplaats van zeventien hectaren amper 49 graven,
in 1812 iets meer dan achthonderd.
Het stadsbestuur erkende dat de 'lancement' van
Pére-Lachaise een mislukking was en dat er nood was
aan 'publicité'. Die kwam er in 1817 met de over­
brenging van de stoffelijke resten van Molière en
La Fontaine. Van toen af steeg het aantal begravingen
spectaculair, in die mate dat tussen 1824 en 1850 vijf
uitbreidingen plaatsvonden. Nu is Père-Lachaise met
44 hectaren de grootste begraafplaats van Parijs.
De tweede is Montparnasse (1824), de belangrijkste
groene ruimte in de Franse hoofdstad, en de derde
Montmartre (1825). Ook elders in en buiten Europa
kreeg Père-Lachaise navolging, onder meer in
La Recoleta te Buenos-Aires (1822), het Cimetero de
Prazeres te Lissabon (1833), het Cimitero
Monumentale in Milaan (1866) en het Waldfriedhof
in Ohlsdorf-Hamburg (1877).

Toen men de doden nog in
de stod mocht begraven.
Het Groenkerkhof naast de
O-L-V-kerk, [anoniem],
1597, olieverf op paneel, detail.
Collectie Vleeshuis
Keizers en de doden van Antwerpen
Een domein voor de doden
In 1784 decreteerde keizer Jozef 11 dat begraaf­
plaatsen in onbewoonde gebieden buiten de stadskernen
dienden aangelegd te worden. Twee jaar later sloot in
Antwerpen het Groenkerkhof aan de kathedraal en zo
ontstond de huidige Groenplaats. In 1786 openden twee
kleine parochiale begraafplaatsen, één op het Kiel voor
de overledenen van Onze-Lieve-Vrouw- Zuid, Sint-Joris,
Sint-Andries en de Elisabethzusters, één op Stuivenberg,
voor de parochianen van Onze-Lieve-Vrouw-Noord,
Sint-Walburgus en Sint-Jacob.
Met een decreet van 12 juni 1804 gebood Napoleon
de aanleg van burgerlijke begraafplaatsen, onder de
bevoegdheid en het toezicht van de gemeentelijke
overheid. Tegelijkertijd voerde hij het systeem van
concessies of vergunningen in. Particulieren konden een
perceel grond verwerven voor het begraven en voor het
oprichten van een grafmonument.
In 1804 werd de bescheiden parochiale Stuivenberg­
begraafplaats uitgebreid en omgevormd tot stedelijke
begraafplaats. Na het slopen van wallen en stadspoorten
en na de aanleg van de Brialmontvesting vanaf 1864,
kwam Stuivenberg midden in bewoond gebied te liggen.
In 1875 ging deze begraafplaats dicht en werd in 1906
omgevormd tot Stuivenbergplein. Kiel nam haar plaats
in als stedelijke begraafplaats. Ook de twee kerkhoven die
toen binnen de nieuwe vesting kwamen te liggen verloren
hun functie. Nog in 1875 sloot het Sint-Laurentiuskerkhof
aan de Markgravenlei. De ontruiming vond plaats
tussen 1928 en 1930. Het Sint-Willibrorduskerkhof kende
in 1874 de laatste begrafenis en maakte in 1891 plaats
voor de nieuwe kerk. Een aantal grafmonumenten van
de drie gesloten begraafplaatsen werd overgebracht naar
de Kielbegraafplaats.
Aan het begin van de twintigste eeuw raakte Kiel
overvol. Op 6 november 1911 maakte de Antwerpse
gemeenteraad bekend dat het college in openbare veiling
het domein Schoonselhof, gelegen in de gemeenten
Wilrijk en Hoboken, had gekocht voor 806.790 BF.
Het ging om 84 hectaren, "begrijpende kasteel, park,
bossen, vijvers, stallingen, pachthoeven, velden en
weiden". En de raad voegde er aan toe: "Het domein is
bestemd voor het inrichten van een nieuwe gemeente­
lijke begraafplaats, waarvan de noodzakelijkheid niet
moet bewezen worden".
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4 7

8
In het Mosselhuis bij L. Van Straelen,
St. Hernardussteen weg, 87-89 Kiel Antwerpen.
Groot keus van bloemen, Planten en Treurboomc.n, Kruisen, Grillen, Koepels en Kapellen.
Onderhoud der GraTen aan zeer .. oordeelige voorwaarden.
Gematt.tde priJzen. Spoedtie bedle.rtlrt.t
Rond de Kielbegraafplaats
waren vele bloemistenspijshuizen
gevestigd.
Het Mosselhuis leverde ook
glazen grafkapelletjes voor
de kleine portemonnee.
Collectie Demey
's Zondags flaneren op de
Kiel begraafplaats.
Collectie Demey

Een domein voor de doden
Herman Van den Reeck
(1901·1920) was lid van de
Vlaamsche Bond en
redacteur van De Goedendag.
Tijdens een 11-juliviering op
de Antwerpse Grote Markt
werd hij neergeschoten.
Van den Reeck kreeg van
de flaminganten een
'vorstelijke' begrafenis.
Paul van Ostaijen, Marnix
Gijsen en Gaston Burssens
schreven het In Memoriam.
Foto: collectie IVV\VC-Lefferenhuis
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4 9

Van 'huys van plaisantie' tot begraafplaats
De naam Schoonsethof zou afgeleid zijn van scon-cele
of schoon huis. Sconcele was de naam van een hoeve,
gelegen ten oosten van de Schansvelden, voor het eerst
vermeld in het begin van de veertiende eeuw. In 1540 is
er sprake van een "steenen huysinghe geh. Schoensele".
Door de eeuwen heen is het omgebouwd tot huys van
plaisantie, een buitenplaats.
In 1543 verwierf de Florentijnse bankier Gaspare
Ducci het landgoed. Hij schreef in 1570 dat hij er had
"gemaeckt een zeer costelycke huysinghe" en dat hij er
een neerhof aan toegevoegd had. In het begin van de
zeventiende eeuw bewoonde de Spaanse specerijen­
handelaar Jehan Francisco de Sevilla het domein.
Een volgende eigenaar, Alfonso Carillo, legde een tuin
aan en verbreedde de toegangswegen.
Naar aanleiding van een verkoop in 1730 is sprake
van "een schoon ende wel-gheleghen Hoff van plaisantie,
met de groote Huijsinghen, Stallinge, Pachters wooningen,
rontomme bemuert, ende om-watert, met diversche
optreekende Bruggen, met de Schure, Landerijen, groote
Dreven, Plantagien, gronde, ende allen den toebehoorten,
genaemt Schoonsel, ghenietende den vrijheid van accijns
van Water ende Bier".
In 1749 kwam Schoonset in het bezit van jonkheer
Joannes-Anthonius du Bois de Vroylande, die na het
overlijden van zijn eerste vrouw hertrouwde met
Dymphe della Paille, dochter van de baron van Nevele.
Bekend is het schilderij dat Bathasar Beschey in 1767
maakte. Het toont het echtpaar en de zeven kinderen in
de tuinen van Schoonsel, met op de achtergrond een
sierlijke arcade en rechts een berceau, een met loofgewelf
overdekt wandelpad. Een kaart van landmeter P. Stijnen
uit 1768 geeft een beeld van het kasteel: een U-vormig
grondplan en een entree met risaliet - een vooruitspringend
deel van de gevel dat over de hele hoogte doorloopt-
in achttiende-eeuwse stijl.
I 0 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4
Marie-Louise-Joséphine du Bois de Vroylande liet in
het begin van de negentiende eeuw het kasteel streng
neoclassicistisch verbouwen en wijzigde de interne
structuur. Verder vergrootte de familie het domein tot
ongeveer 110 hectare.
Na de dood van Marie-Louise-Joséphine du Bois de
Vroylande in 1825 kocht Augustin Moretus della Paille
het landgoed. In 1871 erfde zijn ongehuwde zoon Jul es
Jean Thomas Moretus het domein. Bij zijn dood in 1911
verkocht men het openbaar en begint het verhaal van
Schoonsethof als parkbegraafplaats.
Park of begraafplaats?
Na de aankoop van Schoonsethof in 1911 waren niet
alle Antwerpse gemeenteraadsleden het eens over de
bestemming. Gemeenteraadslid Terwagne merkte op:
"Ik vind het Schoonsell1of zo schoon; het is jammer daar
een kerkhof van te maken." Schepen Frans van Kuyck
repliceerde: "Men zegt: waarom van een park een
begraafplaats maken? Ik antwoord: er gaan meer
mensen naar het kerkhof dan naar een park. Ik bedoel
vooral de werkende klasse. Onze bevolking heeft een
ware verering voor haar doden." Van Kuyck verwees
naar de stadsbegraafplaats Waldfriedhof in Hamburg­
Ohlsdorf, geopend in 1877: "Een parkbegraafplaats waar
diegenen welke hun doden komen bezoeken, zullen
kunnen wandelen. Die de begraafplaats van Hamburg
bijvoorbeeld gezien hebben, zullen er niet over klagen
dat wij het Schoonsethof tot begraafplaats willen
inrichten." Frans van Kuyck (1852-1915) was van 1895
tot aan zijn dood schepen voor Schone Kunsten.
Als kunstschilder was hij bijzonder gevoelig voor het
pittoreske karakter van Schoonsell1of. Na zijn overlijden
werd hij begraven in het Sterrenbos op het domein om
pas in 1941 overgebracht te worden naar het erepark
Eeuwen geleden een 'huys
van plaisantie', nu een
kasteel op Schoonselhof.
Schoonselhof anno 1911,
toen het Antwerpse stadsbestuur
het domein
aankocht.
Stadsarchief Antwerpen

Minder steen en meer groen
Het concept van de huidige aanleg gaat terug op een
ontwerp uit 1911 van de Brusselse landschapsarchitect
Jules Janlet en de Antwerpse ingenieur-architect Marcel
Schmitz. Janlet genoot enige bekendheid als tuinarchitect
en als ingénieur agricole-jardiniste. Hij ontwierp onder
meer een rozentuin in het koninklijk domein van Laken.
De Vrienden der Parken van Antwerpen legden het
project voor aan de Antwerpse bevolking voorgelegd.
Een brochure lichtte de uitgangspunten toe:
"De begraafplaats mag geen oppervlakte zijn zonder
tekening, zonder lijn, overdekt met een koude, stenen
vegetatie; zij dient te wezen een rustoord vol vrede en
schaduw, stilte en geheimzinnigheid. Zij moet én
eenvoudiger, én toch smaakvoller versierd zijn. Minder
steen en meer groen, minder uitstalling van banale
pronk, meer ware rijkdom, meer orde en edele eenvoud."
Janlet en Schmitz plaatsten hun ontwerp uitdruk­
kelijk in de context van eigentijdse stedenbouwkundige
ontwikkelingen, op zoek naar de moderne stad van de
toekomst: "weinig vraagstukken van stedenesthetiek die
de aandacht der openbare besturen zouden moeten
vestigen worden zozeer verwaarloosd als dat van de
aanleg der kerkhoven."
11

Het plan Janlet-Schmitz tekent de erebegraafplaats in
het bos voor het kasteel, voorzien van concentrisch en
straalsgewijs aangelegde dreven. Langs die dreven en op
de kruispunten ervan kunnen grote grafmonumenten en
praalgraven worden aangelegd. Voor de bijzondere
vergunningen voorziet het plan twee terreinen, ten oosten
en ten westen van de Franse tuin en het Sterrenbos.
Het zijn omsloten tuinen van elkaar gescheiden door
hagen. Voor de gewone begravingen wordt plaats
gevonden door het park aan beide zijden van het
centrale gedeelte uit te breiden. Diagonale lanen en
cirkel- of halfcirkelvormige wegen doorkruisen loodrecht
elkaar snijdende paden, wat het beeld oproept van een
barokke stadsaanleg met monumentale perspectieven en
complexe knooppunten, kruisvormige en halfcirkel­
vormige waterpartijen. Janlet en Schmitz voorzagen ook
gebedshuizen voor de katholieke, protestantse en joodse
godsdiensten en eventueel een crematorium. Het kasteel
zou omgebouwd worden tot 'Huis der doden'.
De begraafplaats zou niet omsloten zijn door een tradi­
tionele kerkhofmuur maar door een brede, diepe gracht.
Drijfzand en grondwater
Een groot probleem voor de omvorming van
Schoonselhof tot begraafplaats was de ongeschiktheid
van de ondergrond. Tussen een meter en drie meter
diepte bevindt zich een laag drijfzand. Onderzoek had
uitgewezen dat de grondwaterspiegel zich op sommige
plaatsen slechts veertig centimeter onder het maaiveld
bevond. Voor begraafplaatsen is 2,5 meter vereist.
Daarom werden grachten van vijf en vijftien meter breed
aangelegd, die het grondwater draineren naar de
Hollebeek Het zand uit de grachten deed dienst voor
het ophogen van de grafpar ken. Ook voor het ontwerp
van dit systeem keek Antwerpen naar het voorbeeld van
het Waldfriedhof in Hamburg-Ohlsdorf.
Het uiteindelijke ontwerp en de uitvoering
Alexis van Mechelen (1864-1919) werkte het ontwerp
van parkbegraafplaats Schoonselhof verder uit, duidelijk
in de geest van het plan van Janlet en Schmitz. Als
stadshoofdbouwmeester heeft Alexis van Mechelen
onder meer de Koninklijke Opera en de Stadsfeestzaal
ontworpen. Begin 1916 bezorgde Van Mechelen zijn
plannen aan het stadsbestuur. Zijn uitgangspunt was de
bestaande toestand van het domein maximaal in stand
te houden en een zorgvuldige combinatie van park en
begraafplaats uit te werken. Hij gaf ook een technische
oplossing voor het grondwaterprobleem. Van Mechelen
vereenvoudigde het plan Janlet-Schmitz en koos voor
een regelmatiger patroon van elkaar kruisende wegen en
grachten, slechts in beperkte mate doorbroken door
diagonalen. Alexis van Mechelen werd na zijn dood in
1919 als stadsarchitect opgevolgd door Emiel van
Averbeke (1876-1946), architect van onder meer de
Boerentoren. Hij wijzigde slechts lichtjes het ontwerp
van zijn voorganger.
12 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4
Op 1 september 1921 vond de eerste officiële begrafenis
plaats op Schoonselhof. Dit betekende het einde van de
gewone begravingen op Kiel. Vergunningen mochten nog
tot 1936 afgestorvenen ontvangen. Tussen 1936 en 1948
werden 1.300 vergunningen met of zonder grafteken van
Kiel naar Schoonselhof overgebracht. Een aantal daarvan
kwam oorspronkelijk van Stuivenberg, Sint-Willibrordus
en Sint-Laurentius.
Bij de openstelling in 1921 was zeven hectaren van
Schoonselhof geschikt gemaakt voor begraving. Beetje
bij beetje werden de parken aangelegd, bestaande
gebouwen aangepast aan de noden van de begraafplaats
en nieuwe opgetrokken. Sinds 1942 is Schoonselhof
beschermd als landschap, in 1991 werden het kasteel en
het neerhof beschermd als monument.
Grachten verhelpen
problemen met de grond·
waterspiegel.
Ontwerp voor de parkbegraafplaats
Schoonselhof
door stadshoofdbouw·
meester Alexis van Mechelen.
Stadsarchief Antwerpen

Kunstenaars
vrienden
voorbij de dood
Rond de kunstenaarsfamilie De Braekeleer
De Antwerpse kunstenaarsfamilie De Braekeleer had
vele artistieke telgen. Vandaag wordt Henri De Braekeleer
(1840-1888) als de belangrijkste beschouwd. In zijn
vroege werken overheersten het historische, het anekdotische
en het sentimentele. Deze maakten in de jaren 1870
plaats voor een eigen concept van het genreschilderij.
Hij is geïnteresseerd in de picturale problemen van licht
en kleur en verwerkt dit op een persoonlijke wijze. Zijn
gedurfde penseelvoering wijst soms al in de richting van
het expressionisme.
Henri De Braekeleer kreeg steun van de Brusselse
mecenas Henri Van Cutsem (1839-1904). Die verkocht,
na het overlijden van zijn echtgenote en zijn zoon,
de familiezaak Hotel de Suède en installeerde zich als
verzamelaar in een huis op de Kunstlaan dat hij liet
verbouwen door Victor Horta. Henri De Braekeleer
ontmoette er vaak een groep jongeren die Van Cutsem
samenbracht rond de zondagse tafel: Guillaume Van
Strydonck, Guillaume Charlier (1854-1925), Theedoor
Verstraete, Piet Verhaert. .. De waardevolle verzameling
Van Cutsem bleef volledig bewaard. Beeldhouwer
Guillaume Charlier, in 1904 zijn universeel erfgenaam,
zorgde er voor dat dit legaat in 1925 aan Doornik werd
· overgemaakt, en realiseerde er het huidige Museum van
Schone Kunsten, een ontwerp van Victor Horta. De eigen
verzameling van Guillaume Charlier vormt nu het
Charliermuseum in Brussel. Guillaume Charlier was een
voorloper van het sociaal realisme. Hij behaalde de Prijs
van Rome in 1882 en exposeerde in grote Europese steden.
Henri Van Cutsem gaf aan Charlier de opdracht voor
het grafmonument van Henri De Braekeleer. Het werd
in 1949 van de Kielbegraafplaats overgebracht naar
Schoonselhof. Op het voeteinde van een verhoogde
arduinen zerk met afgeschuinde zijden ligt een uitbundig
bronzen boeket. Een palmtak en een schilderspalet met
penselen zijn verbonden met een rouwkrans door een
breed lint. Op het lint staat: 'Henri De Braekeleer' en
'Son adrnirateur et ami Henri Van Cutsem'. Het is
duidelijk dat dit grafmonument door een kunstenaar is
ontworpen: krachtige vormen, evenwichtige verhoudingen
en een weloverwogen plaatsing van de versiering.
Kracht door eenvoud.
f
-.
t:P,Q{, ;,/ )':h;t
d;IC// ,y_--,
.-h" .it/,/o/dr/

Kunstenaars: vrienden voorbij de dood
Henri De Braekeleer volgde opleiding bij zijn oom
Henri Leys (1815-1869). Baron Leys was als historie-,
genre- en portretschilder een belangrijk vertegen­
woordiger van de Antwerpse School. Aanvankelijk
schilderde Leys historische gebeurtenissen gesitueerd in
Antwerpen tijdens de Spaanse periode, later evolueerde
hij naar meer burgerlijke thema's zoals landelijke feesten
en markten. Dat in 1850 Nicaise De Keyser, en niet Leys,
directeur van de academie werd, gold als een nederlaag
voor de 'progressieven'. Leys werd in 1917 van Berchem
naar Schoonselhof overgebracht en kreeg een voorlopige
begraafplaats in het Sterrenbos. Samen met zijn echt­
genote en dochter werd hij in 1941 overgebracht naar de
rotonde tussen park Ren U. Een simpel gedenkteken
ontving hij pas in 1957.
14
Jaak De Braekeleer (1823-1906), neef van Henri,
was een overgangsfiguur tussen romantiek en realisme.
Hij exposeerde op het driejaarlijkse Antwerpse salon
met allegorieën, religieuze en volkse onderwerpen en
portretten. In 1867 toonde hij er het gipsen model van
het grafmonument voor Jozef Lies (1821-1865), een
historie-, genre- en portretschilder. Lies onderging
invloed van Henri Leys en situeerde zijn voorstellingen
bij voorkeur in een gefantaseerd achttiende-eeuwse
klimaat. Lies was een veelzijdig kunstenaar en een fijn­
zinnig kolorist. Hij was een van de eersten die, trouw
aan zijn vrijzinnige overtuiging, eraan hield burgerlijk
begraven te worden.
Kunstenaars: thuis bij elkaar.
Henri De Braekeleer,
De eettafel in de woning
van H. Leys,
1869, doek.
Koninkli;k Museum voor schone
Kunsten, Antwerpen

Henri Leys, ooit een gevierd
schilder en een baron,
overleed in 1869. Pas in
1957 ontving hij een
eenvoudig gedenkteken.
VULE O'ANVERS
"L'ART CONTEMPORAIN"
EXPOSITION
H. LEVS
ET
DE BRAEKELEER
(Tablcaux, Dessins, Cartons, Eaux-Fortcs)
OU t

De beeldengroep die Jaak De Braekeleer voor het
graf van Jozef Lies maakte, heeft een klassieke,
idealiserende en statische stijl. Vooral zijn talrijke
marmeren portretbustes van eigentijdse vooraan­
staanden en kunstenaars zijn precies en natuurgetrouw.
Op Schoonselhof siert een portretmedaillon van de hand
van Jaak De Braekeleer het graf van architect Pierre
Bourla (1763-1866). Een bronzen afgietsel ervan is in
1938 in een gedenkplaat aangebracht op de zijgevel van
de Bourla Schouwburg.
Portretmedaillon op het graf
van architect Pierre Bourla,
gesigneerd 'J. De Braekeleer
1867'.
Jozef Lies was een fijnzinnig
kolorist: Een contrast
ca. 1862
olieverf op paneel
Koninklijk Museum voer schone
Kunsten, Antwerpen
16
Kunstenaars: vrienden voorbij de dood
Drie 'laatste' rustplaatsen
van kunstschilder Jozef Lies,
vlnr: in de 'hondenhoek'
voor ongelovigen op
Stuivenberg, nadien overgebracht
naar Kiel en nu op
Schoanselhof.

AAN
JCDZE,F ILI ES

Het steenhouwersbedrijf
Cl. Jonckheer fils
Het steenhouwersbedrijf
Cl. Jonckheer fils lanceerde
de art nouveau pijler.
Op Schoonselhof ligt ook Clement Jonckheer
(1871-1932) begraven. Hij was beeldhouwer en de
stichter van het steenhouwersbedrijf Cl. Jonckheer
fils, het atelier dat instond voor de graven van de
belangrijkste overledenen van Antwerpen en de
omliggende gemeenten. Enkele voorbeelden van
graven op Schoonselhof: burgemeester Jan De Vos,
kunstschilder Karel Verlat. acteur-zanger Jules Dirickx,
wisselagent Louis Dousselaere.
Clement Jonckheer leerde het vak bij zijn vader
Bernard, die een steenhouwerij had op de Sint­
Bernardsesteenweg te Kiel, waar toen de grote
stedelijke begraafplaats lag. In 1894 richtte Clement
Jonckheer een eigen onderneming op aan de Nieuwe
Steenweg. Hij zette 'fils' achter zijn naam om aan te
duiden dat hij de zoon was van. De zaak floreerde.
Jonckheer kreeg opdrachten in binnen- en buitenland.
In 1907 nam hij het steenhouwersatelier F. Berger
over, gelegen op een strategische plaats vlak naast de
Kielbegraafplaats. Gedurende de Eerste Wereldoorlog
verbleef de familie in Groot-Brittannië. In de jaren
1920 kwam de oudste zoon, Walter, mee in de zaak.
Va naf 1929 werd het gebied rond de Kielbegraafplaats
door de stad onteigend en ontruimd. Wa lter Jonckheer
bracht het atelier over naar de Sint-Bernardsesteenweg,
dichter bij Schoonselhof. Na de dood van Walter
Jonckheer, die kinderloos stierf in 1969, werd de
steenhouwerszaak geliquideerd. Niets bleef bewaard:
geen steen, geen modelboek.
Het atelier Cl. Jonckheer fils heeft vele, kwaliteits­
volle funeraire monumenten gemaakt. Clement
Jonckheer noemde zichzelf sculpteur en niet entre­
peneur, al was hij op technisch gebied de andere
steenhouwers vaak voor. Hij had als eerste een
tractor zodat hij stenen op ver afgelegen begraafplaatsen
kon brengen. De stenen ging hij zelf
uitzoeken in de Jure. De firma kreeg ook opdrachten
voor het bekleden van gebouwen met natuursteen,
zoals Hotel Century aan de Keizerlei, en plaatste de
blauwe steen van de kaaimuur.
18
Bureau et ateliers prlnclpaux de sculpture et de construction de monuments funralres de
eiément Jonckbeer Fils, IJiaduc 47 - 49 - 51, n'Vers-l(iel.
Ook wat betreft de interactie tussen architect,
beeldhouwer en steenhouwer is de grafkunst een
weerspiegeling van de kunst in de levende wereld.
Wilde de klant een unieke creatie, dan deed Clement
Jonckheer een beroep op beeldhouwer Arthur Pierre.
De vriendschap en samenwerking tussen beiden is
eveneens terug te vinden in burgerlijke bouwwerken.
Zo maakte Arthur Pierre de vier gevelbeelden van de
Boerentoren en verzorgde Clement Jonckheer de
gevelbekleding met natuursteen.
De veelzijdigheid van het atelier was gekend.
Clement Jonckheer stond open voor nieuwe zaken.
Zo lanceerde hij op de Kielbegraafplaats de art
nouveau pijler.
Het bedrijf van Clement
Jonckheer had een grote
en kwalitatief hoogstaande
productie. In zijn atelier
werkten steenkappers
(met pet) en beeldhouwers
(met hoed).
Het atelier van Clement
Jonckheer aan de Viaduc,
in de bocht voar de Sint­
Bernardsesteenweg, met
een ruime keuze aan
funeraire werken.

Jules Peeher en Karel Verlat
Via Jaak De Braekeleer kwam Jules Peeher (1830-1899)
in de ban van de beeldhouwkunst. Na zijn studie aan de
Antwerpse academie startte Peeher als schilder van
bijbelse en historische taferelen. Hij maakte religieuze
schilderijen voor de Sint-Andreas en Sint-Pauluskerk te
Antwerpen. Na de dood van zijn vrouw vroeg Jules
Peeher aan Jaak De Braekeleer een borstbeeld van de
overledene te maken. Bij het assisteren ervan werd de
veertigjarige kunstschilder aangetrokken tot de beeld­
houwkunst. Zijn eerste sculpturale werk was het
bronzen portret van dichter Hendrik Lenaerts, opgericht
in 1873 op de Stuivenbergbegraafplaats en later overge­
bracht naar Schoonselhof. Het is uitgevoerd in een
romantisch-realistische stijl. Peeher voelde zich
verankerd in de Rubensiaanse traditie. De aandacht voor
detaillering is ook te merken in de buste die hij in 1879
naar Karel Verlat maakte. Kunstschilder Karel Verlat
(1824-1890) kreeg zijn opleiding aan de Antwerpse
academie, onder meer bij Jozef Lies. Na zijn verblijf in
Parijs was Verlat tussen 1869 en 1874 leraar aan de
Kunstschule te Weirnar. Daarna maakte hij een reis door
Egypte en woonde enkele jaren in Palestina. Daar maakt
hij landschappen met fellah's en religieuze schilderijen.
Na zijn terugkeer in 1877 werd Verlat eerst leraar en vanaf
1885 directeur van de Antwerpse academie. Hij kreeg
van de stad een eervolle begrafenis. De bronzen buste
die Jules Peeher in 1890 voor het graf van Karel Verlat
maakte, is veel soberder en klassieker dan de buste
uit 1879.
Karel Verlat woonde en
werkte enkele jaren in
Palestina:
De verdediging van de
kudde,
1878, olieverf op doek.
Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten, Antwerpen
Sober en klassiek: bronzen
buste die Jules Peeher voor
het graf van Karel Verlat
maakte.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VlAANDEREN 2004/4 19

Kunstenaars: vrienden voorbij de dood
Evert Larock en Arthur Pierre
Evert Larock (1865-1901) had al als jongen een passie
voor tekenen en schilderen. Hij studeerde aan de
Antwerpse academie bij Karel Verlat. Aanvankelijk
knoopte hij aan bij de realistische genreschilderkunst
Het picturale in het werk van Henri De Braekeleer
stimuleerde hem om over te gaan naar het heldere, frag­
mentarische impressionisme. In zijn doeken versterkte
de kleurenintensiteit en het koloriet kreeg een funda­
mentele plaats in de vormgeving. De scheppingsdrang
van Larock was enorm, maar zijn werkkracht werd
ondermijnd door zijn ziekte. 'De idioot' of 'De onnozele'
(1892) en 'De sintelraper' (1900) tonen zijn talent dat
hem had doen uitgroeien tot een van de merkwaardigste
naturalisten. De dood van Larock verwekte beroering in
Antwerpen, hij werd gerekend tot de beste jonge schilders.
Het was bijna vanzelfsprekend dat schilder-beeld­
houwer Arthur Pierre (1866-1938) het grafbeeld zou
maken voor zijn boezemvriend. In de lezende man aan
het tafeltje van 'De schilderswerkplaats' (1886),
een schilderij van Larock, herkent men Arthur Pierre.
Treurende graffiguren maken traditioneel deel uit
van een samenhangend geheel. Ze zijn geplaatst voor,
op of naast een stele of tombe, liggend of zittend op een
monument. Vaak treuren ze bij een portret van de over­
ledene. Op het graf van Evert Larock is de treurfiguur
het monument. De naam van Larock is feestelijk neer­
geschreven aan haar voeten. Het rood op de letters is de
oorspronkelijke kleur en verwijst naar de gewoonte van
de herdachte schilder om zijn werken te signeren met
rode verf.
Van Arthur Pierre is heel wat funerair beeldhouwwerk
te zien op Schoonselhof, onder meer het portret­
medaillon op het mausoleum voor Eduard Peeher
(1825-1892), de broer van Jules, het grafmonument voor
Peter Benoit en de gesluierde naakte vrouw op het
ossuarium met de naamloze resten van de ontruimde
Kielbegraafplaats.
20 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4
Boezemvrienden.
Arthur Pierre maakte het
grafbeeld voor Evert Larack.
Getuige van een te vroeg
gestorven talent:
Evert Larock, De onnozele,
1892, olieverf op doek.
Koninklijk Museum voor schone
Kunsten, Antwerpen

Funerair beeldhouwwerk
van Arthur Pierre.
Oorspronkelijk op het graf
van de familie Herbiet op
de Kielbegraafplaats,
nu op het ossuarium van
Schoonselhof. Hoeveel van
deze prachtige beelden zijn
bij de ontruiming van Kiel
vernield of 'verdwenen'?
Arthur Pierre, het graf·
monument voor Peter Benoit.
21

Kunstenaars: vrienden voorbij de dood
Floris en Oscar Jespers, Gaston Burssens en
Paul van Ostaijen
Dichter Paul van Ostaijen (1896-1928) was een van
de meest markante persoonlijkheden van het Vlaams
expressionisme. Hij debuteerde in 1916 met Music Hall,
twee jaar later gevolgd door Het sienjaa.L. In Berlijn
schreef van Ostaijen Feesten van angst en pijn en Bezette
stad. Vlak voor zijn dood schreef hij een van zijn
bekendste gedichten: Boerecharleston.
Paul van Ostaijen overleed aan tuberculose in een
sanatorium te Miavoye-Anthée in de Ardennen. Hij werd
er begraven onder een zwarthouten kruis. Gaston
Burssens zorgde voor de tekst: "Hier rust den dichter
van het eerste boek van Schmoll Paul van Os tijen".
In Gaston Burssens (1896-1965) erkende Paul van
Ostaijen zijn 'poëtische kameraad'. Ze zagen elkaar
haast dagelijks in De Hulstkamp, hun stamcafé aan de
de Keyserlei.
Van Ostaijen en Floris Jespers ontmoetten elkaar
voor het eerst in 1914. Jespers, een schilder, aquarellist
en beeldhouwer, was in de jaren 1920 een belangrijke
figuur van de Antwerpse avant-garde. Hij debuteerde
postimpressionistisch en evolueerde naar het kubisme
en het poëtisch expressionisme, waarna hij met het
abstracte experimenteerde. Na 1945 zocht hij aansluiting
bij de modernistische schilderkunst.
Op initiatief van een comité waarin heel wat van zijn
vrienden zaten, werd het stoffelijk overschot van Paul
van Ostaijen in 1932 naar een kostloze vergunning op
park 5 van Schoonsethof overgebracht. Omdat de
verwachte gelden uitbleven, werd pas vijf jaar later
De Luisterende engel, een beeldhouwwerk van Oscar Jespers
(1887-1970) op het graf geplaatst. In 1952 was het besef
van de vernieuwende betekenis van Paul van Ostaijen
doorgedrongen in officiële kringen. Ter gelegenheid van
het verschijnen van het eerste deel van het verzameld
werk van Paul van Ostaijen gaf het college van
Antwerpen toestemming om hem over te brengen naar
erepark N, waar de burgemeesters, schepenen, schilders
en grote letterkundigen rusten. Op één lijn achter hem
bevinden zich de graven van zijn vrienden die ijverden
voor de oprichting van zijn graf: Floris Jespers, Gaston
Burssens en Jozef Muls.
Er is nog meer werk van Oscar Jespers op
Schoonselhof, waaronder een 'Staande engel' voor het
graf van Anaïs Franck (1882-1927), echtgenote van Frans
Franck, voorzitter van Kunst van Heden, waar onder
meer Oscar Jespers lid van was. Ook de 'Staande engel'
legt het hoofd treurend op de schouder, maar bij de
engel op het graf van Paul van Ostaijen vertonen de
volumes een innerlijke spanning. Oscar Jespers werd in
zijn experimentele jaren gestimuleerd door Paul van
Ostaijen. Jespers' werken uit 1930-1935, waaronder
Luisterende engel, zijn naar vorm en inhoud een zuivere
uitdrukking van het expressionisme waarvan hij een
zeer belangrijk vertegenwoordiger is.
22 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4
Luisterende engel van
Oscar Jespers op het graf
van Paul van Ostaijen.

Vrienden tijdens het leven:
Paul van Ostaijen, Floris en
Oscar Jespers in het atelier
van Floris Jespers in Oude
God tijdens de Eerste
Wereldoorlog.
Collectie AMVC Lellerenhuis
Is deze Dandy (1949/SO)
van Floris Jespers het portret
van Paul van Ostaijen?
Privé-collectie
Staande engel van Oscar
Jespers op het graf van
Anaïs, echtgenote van
Frans Franck, voorzitter
van Kunst van Heden.
23

Albert Pot en Theophiel
Grijp: samen vermoord,
samen in één graf.
0 hang hetschandepak derdienstbaarheid
Nooit om uw jonge vrijgeboren Leden:
Wiezich in Leuzen en éhevrons vermeit
1s altijd iemand van verdachte.:
Bijeengedreven doorhunangsten nijd
Staandaarin rechte rijen aangetreden
De machtslakeien van den nituwen tijd
die zich in 't zwarte of bruinedwangbuis kLeden.
Hoor over 't Land dat bestiaaL geLaL!
HetshetgodgevaUig feestgeschat .
van tnationaal bewustzijn dat ontwaakt,
En voorde bende die van bloedlustblan kt
Staan wij die eerLijk wiUen Leven naakt
Ontwapenden zoo lutteL in getaL
Pot en Grijp
Jan Gmhoff, ,Aj']l
Ondanks de verhoogde polarisatie was in 1936 de
campagne voor de parlementaire verkiezingen van
24 mei vrij kalm verlopen. Incidenten tussen links en
rechts bleven beperkt tot verbale grootspraak. In de
nacht van 22 op 23 mei liep een discussie tussen
socialisten en rechtse Realisten uit de hand. Twee
militanten van de socialistische beweging werden
doodgeschoten: Albert Pot, een dokwerker die via de
Syndicale Jeugd bij de arbeidersbeweging terechtkwam,
en Theophiel Grijp, raadslid van de Havenarbeidersbond.
De dag van hun burgerlijke begrafenis groeide uit tot
een grote manifestatie, met toespraken van onder
meer Camille Huysmans. De havenarbeiders
kondigden een 24-urenstaking af, de voorbode van
een algemene staking die een week later zou volgen.
Alhoewel Pot en Grijp niet verwant waren,
werden ze toch in één vergunning begraven. Precies
een jaar na de moord vond een huldiging plaats met
de onthulling van een gedenkteken dat de socialis­
tische beweging van Antwerpen had laten
ontwerpen door Albert Poels.
In 1991 verliep de concessie en het stadsbestuur
ging in op de vraag Pot en Grijp te herbegraven op
het erepark. Op het nieuwe graf is een gedicht van
Jan Greshoff uit 1933 aangebracht, in een kalligrafie
van Kristoffel Boudens (zie boven).
24
STEIJNKOMITEIT
,... ._ ... v.u...s- . ...._._. .. .._
Stéunkaart: 1 fr.
lletM

Het lijkt vanzelfsprekend dat beeldhouwers een
eigen creatie op hun graf hebben staan, maar dat is een
recent verschijnsel. Door de eeuwen heen zijn hun graven
dikwijls sober. Op Schoonselhof vallen bijvoorbeeld de
graven van Arthur Pierre, een naamplaat in een kiezelbed,
en Frans Joris, een eenvoudige stèle, niet op, maar deze
kunstenaars zijn wel de respectievelijke ontwerpers­
beeldhouwers van de grafmonumenten voor Peter Benoit
en Hendrik Conscience. Bovendien zijn beeldhouwers
ondervertegenwoordigd op de ereplaatsen van de
begraafplaats. Onder de kunstenaars die op stadskosten
van Kiel naar SchoonseThof zijn overgebracht, was
slechts één beeldhouwer, Louis Dupuis (1842-1921).
En in feite was dit graf gesticht als eerbetoon voor diens
zoon, de kunstschilder Stany Dupuis (1888-1908),
waaraan het zelfportret van de beeldhouwer werd
toegevoegd. Een generatie later was het (ondertussen
door het stadsbestuur verwijderde) graf van Josuë Dupon
(1864-1935) een strakke sarcofaag zonder sculptuur of
verwijzing naar het kunstenaarschap. Nu zou een gere­
specteerd kunstenaar als Dupon een plaats krijgen op
een erepark Want er is iets aan het veranderen. Tussen
1990 en 2004 zijn er evenveel ereplaatsen toegekend aan
beeldhouwers als alle jaren daarvoor. Een eerste teken van
de verschuiving in officiële waardering was de toekenning
van een plaats op het erepark N voor het graf van Mark
Macken (1913-1977). Macken kon moeilijk genegeerd
worden omdat hij een groot aantal graven van politici,
kunstenaars en logebroeders ontwierp, en ook omdat hij
directeur van de Antwerpse Academie was.
Eigen erk
op eigen graf
Graven van kunstenaars zijn steeds meer herkenbaar
doordat er eigen werk op aanwezig is. De taal van tradi­
tionele symbolen en attributen is vervangen door de
tastbare werken zelf, door beelden en citaten.
Het grafmonument voor
Hendrik Conscience van
beeldhouwer Frans Joris, die
zelf een heel onopvallend
graf kreeg.
25

Eigen werk op eigen graf
26 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4
Een Griekse tragedie
Nicole van Goethem (1941-2000) kreeg als interna­
tionaal gerenommeerde cineaste en illustratrice een
kosteloze vergunning op het erepark R. Haar opleiding in
Antwerpen, zowel aan de afdeling sierkunsten van het
Sint-Maria Instituut, de academie als aan het conserva­
torium (dwarsfluit) zorgde voor een technische bagage
die, gestuwd door haar bruisende persoonlijkheid, resul­
teerde in een unieke en fantasierijke productie, vol briljante
aanstekelijke humor.
Sinds 1974 verzorgde Nicole van Goethem in
verschillende animatiefilms de achtergrond, inkleuringen
en speciale effecten. Als cartooniste werkte ze aan de
films Tarzoon, Shame of the Jungle en The Missing Link
(1979). Ze tekende aan Jan zonder Vrees (1982), in een
regie van Jef Cassiers. Haar eerste animatiefilm
Een Griekse tragedie (1985) zorgde voor internationale
bekendheid, met vele prijzen op filmfestivals en als
bekroning een Oscar in 1987. Een Griekse tragedie is een
karikaturale schets van drie kariatiden die een timpaan
proberen te ondersteunen. Met milde humor benadert
van Goethem de menselijke zwakheden. Aan het hoofd­
einde van het graf van Nicole van Goethem, een zacht
oplopende rood granieten zerk, zijn de drie kariatiden
uit haar tekenhlm aangebracht.
De drie kariatiden uit haar
animatiefilm Een Griekse
tragedie versieren het graf
van Nicole van Goethem.

Boeket levensrust
Met zijn leeftijd van negentig jaar was Joris Minne
(1897-1988) de langst levende van de 'grote vijf' van de
Vlaamse grafiek. Met Frans Masereel, Jan Frans en Jozef
Cantré en Henri van Straten tekende Minne voor de
heropleving van de houtsnijkunst in de jaren 1920, die
ook buiten Vlaanderen belangstelling opwekte. Hij stond
mee aan de wieg van het tijdschrift Lumière (1919-1923)
dat sterk bijdroeg om de grafiek in de belangstelling te
brengen.
Vanaf 1930 illustreerde Joris Minne talrijke literaire
werken, vaak bibliofiele uitgaven, zoals van Paul van
Ostaijen en Maurits Sabbe. Stilaan schakelde Minne over
op kopergravure. Zijn burijngravures en droge naald­
techniek (1931-1932) vormen een hoogtepunt van de
grafische productie uit die tijd.
Als beeldhouwer liet Joris Minne zich voor het eerst
zien op de openingsbiënnale van het Openluchtmuseum
Middelheim in 1950. Nadat hij zich had losgemaakt van
het tweedimensionale van de grafiek, ontwikkelde
Minne vanaf 1940 een krachtige sculpturale taal. In de
expressionistische, vaak forse vormen is steeds een zeker
sensualisme aanwezig. Hoofdthema is het vrouwennaakt
Minne had grote eerbied voor het materiaal en voor
zuivere, gestileerde vormen. Naast hout bewerkte hij,
in taille direct, ook marmer, hardsteen en Franse steen.
Tot op hoge leeftijd kon Joris Minne opgaan in het beeld­
houwen en maakte hij met vaste hand kopergravures.
Op de zwart granieten deksteen van Minnes graf is,
in een ruw uitgehouwen rechthoek aan het hoofdeinde,
een koperkleurige sculptuur neergelegd. Van veraf lijkt
het een bloem die de zerk tot leven schijnt te brengen.
Bij het naderen opent de sculptuur zich tot een menselijke
torso die een bloem omarmt. Het is een koperen model
van het grote beeld Boeket levensrust of Levensboeket (1978),
een werk van Joris Minne dat zich in de hal van het
Dienstencentrum Kerkeveld in Deurne bevindt.
Op Schoonselhof zijn drie grafontwerpen van Joris
Minne te bekijken: een stenen reliëf met episodes uit het
leven van schepen en bouwaannemer Jules Somers
(1884-1951), het graf van Frank Van Den Wijngaert
(1901-1962), conservator van het Prentenkabinet van
Antwerpen, en het graf van Hedwige Janssens (1950-1962),
de dochter van een van Minnes vrienden.
Krachtige sculpturale taal:
Joris Minne, Vrouwentorso
Franse steen
Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten, Antwerpen
Eigen werk op eigen graf:
Boeket levensrust van Joris
Minne.

Eigen werk op eigen graf
De wake
Zestig jaar lang was het graf
van Theodoor Verstraete op
Schoonselhof een lege
plantenbak.
Zoals Henri De Braekeleer behoorde ook Theodoor
Verstraete (1850-1907) - de virtuoos van het doorleefde
landschap - tot de groep kunstenaars die door de
Brusselse zakenman Henri Van Cutsem werden gesteund.
En net zoals bij De Braekeleer zorgde Guillaume Charlier
voor het grafmonument van Theodoor Verstraete, dat
zou worden opgericht naast dat van Hendrik Conscience.
Om het uitzicht van dit laatste niet te verstoren besliste
het stadsbestuur de sculptuur, ontworpen en gekapt door
Charlier, in het Stadspark te plaatsen en de tombe van
Verstraete met een eenvoudige deksteen te voorzien.
In de ruw bekapte blauwe steen van het monument
in het Stadspark ontwaart men een vrouwenfiguur in
hoog-reliëf. Het is 'De Kempen', de onuitputtelijke inspi­
ratiebron van Verstraete. Ze flankeert de reproductie in
steen van een van zijn meest geroemde werken, De Wake.
Met de rug naar de toeschouwer bekijkt een figuur deze
voorstelling. Het is het levensecht portret van Theodoor
Verstraete. Het is geen uitgesproken funerair monument
en geen allegorie van de schilderkunst, maar het
benadrukt de verbondenheid van de schilder en zijn
werken, de noodzakelijkheid van het creëren.
Het eigenlijke graf van Verstraete op Schoonselhof
was jarenlang een raadsel. Een betonnen ringbalk lag op
vier arduinen muren met op het grondniveau een
bodemplaat. Ooit was de naam VERSTRAETE foutief
aangebracht. De overbodige 'N' werd later met witte
verf overschilderd, maar schemert nog door. Onderzoek
wees uit dat dit grafteken bedoeld was als plantenbak.
Dit gebruik was vergeten bij de overbrengingen van het
graf van Kiel naar Schoonselhof. In 2002 werd het her­
beplante graf ingehuldigd.
28 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4
De door vzw Grafzerkje
herstelde graftuin voor
Theodoor Verstraete.

Theodoor Verstraete,
Naar cle cloclenwake,
1889-1891,
olieverf op doek.
Koninkliik Museum voor Schone
Kunsten, Antwerpen
Guillaume Charlier maakte
een herdenkingsteken voor
zijn vriend Theodoor
Verstraete. Het was te
groot voor Schoonselhof en
kreeg een plaats in het
Stadspark. Foto van de
onthulling van het
monument.
Stadsarchief Antwerpen
29

Pegasos
Kunstschilder Alfred Ost (1884-1945) wilde zijn
omvangrijk en gevarieerd werk ten dienste stellen van
het volk en dat niet enkel door het hanteren van een
volkse uitdrukking en thematiek. Met talrijke tekeningen
zette hij zich in voor het behoud van het Mechelse
erfgoed en tijdens de Eerste Wereldoorlog verkocht hij
prentbriefkaarten ten voordele van noodlijdende land­
genoten.
De confrontatie met de gruwel van de oorlog bracht
de sociale en religieuze thematiek op de voorgrond.
Moderne kunststromingen lieten Ost niet onverschillig.
Hij verkende kubisme en abstractivisme, maar de
inhoud bleef voor hem primeren. Alfred Ost kwam tot
sterk dramatisch geladen kunst die getuigt van kracht
en expressiviteit. Hij maakte cycli, reeksen van een
vijftal platen, over diverse thema's: de haven, religie en
onbereikbare vrouwen. De technische behandeling
volgde wat hij wilde uitdrukken en vastleggen.
Zijn voorkeur ging uit naar de gewassen tekening met
Oostindische inkt, hij maakte potloodtekeningen, aqua­
rellen, olieverfschilderijen en prentkaarten en kunst­
affiches in steendruk.
Alfred Ost ligt op Schoonselhof begraven onder een
grafteken in granito, een combinatie van stèle en zerk,
geplaatst op een deksteen. De stèle toont, onder het
sobere kruis, een foto van Pagasos, aangebracht in 1985.
Het gevleugelde paard uit de Griekse mythologie
ontstijgt de aardse begrenzing en verwijst naar het
geloof van de kunstenaar. Voor Alfred Ost waren leven
en kunst onafscheidelijk verbonden, vandaar dat een
kunstwerk zijn graf markeert. Paarden boeiden hem zijn
hele leven. Om de kracht van deze dieren in hun stei­
gerend geweld te vatten, gebruikte hij geveelsgebonden
kleuren en een dynamische lijnvoering.
30 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4
Het gevleugelde paard ontstijgt
de aardse begrenzing:
Pegasos op het graf van
Alfred Ost.
Paarden boeiden Alfred
Ost zijn hele leven:
Souwsiaven,
1922, pen en aquarel.
Koninklijk Museum vaar Schone
Kunsten, Antwerpen

Boeken met titels van zijn
werken op het graf van
Julius de Geyter.
Eigen werk op eigen graf
Signatuur en citaat
Eigen werk op eigen graf geldt ook bij componist
Jef Van Hoof (1886-1959). Temidden van een beplante
graftuin staat een ruw bekapte herdenkingssteen.
Op een kleine steen vooraan ligt een bronzen plaat met
in reliëf de uitvergroting van een muziekregel uit het
lied Daar is maar één Vlaanderen en het is Diets in het
handschrift van Jef Van Hoof en zijn handtekening.
De aanwezigheid van een schrijver laten blijken uit
zijn handtekening of een citaat uit zijn werk op het graf,
is een recent verschijnsel. Vroeger werd bewondering
meestal uitgedrukt door personificaties (Muze, de
Schilderkunst) of attributen (boek en pen, penselen en
palet). Soms werden boeken met titels van werken op
het graf gelegd, zoals bij Julius de Geyter en Jan-Baptist
van Rijswijck, steeds in samenhang met allegorieën en
personificaties.
Grafmonument van Jef Van
Hoof met een muziekregel
uit het lied Daar is maar
één Vlaanderen en het is
Diets.

Eigen werk op eigen graf
Naast zijn naam heeft Jan-Albert Goris (1899-1984)
slechts de handtekening van zijn pseudoniem Marnix
Gijsen op zijn graf. Elders op Schoonselhof is zijn poëzie
terug te vinden op het graf van de familie Wouters­
Francken:
Mijn vadertje hij was rechtvaardigheid.
Hij had de zware last op zich geladen,
een eerlijk man te zijn
in woord en daad.
Dat is het schone, dwaze kwaad
waar, na ons Here Jezus Christus,
de sterkste man aan ondergaat.
De handtekening van
Marnix Gijsen op diens
graf.
Eigen versregels op het graf
van Herman de Coninck.
32 OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4
Een recente vorm van eerbetoon is een citaat uit het
werk van de overleden letterkundige. Onder een
gevoelig Christusbeeld staat op het graf van Alice
Nahon (1896-1933): "God moet mij Geren Zien/
Schaduw", een citaat uit haar laatste bundel Schaduw
(1928), waarin ze verschijnt als rijpe dichteres met
gelouterde verzen.
Het poëtisch grafteken van Nic van Bruggen (1938-1991)
is totaal overgroeid met klimop, maar nauwgezet wordt
een kleine opening vrijgehouden voor het volledige
gedicht Ars Poëtica.
Ook op het graf van dichter Herman de Coninck
(1944-1997) staan eigen versregels.

Weldadigheid: een gerust gemoed
en een groot graf
Voelde de 49-jarige wisselagent Louis Deusselaere
zijn einde naderen toen hij op 12 augustus 1905 zijn
testament deponeerde bij notaris Van de Wa lle?
Hij overleed vijf dagen later. Deusselaere had besloten
een groot gedeelte van zijn bezittingen na te laten
aan het Weldadigheidsbureel van Antwerpen, met als
voorwaarde: "Op mijn na te laten goederen moet
voorafgenomen worden een som van ongeveer
20.000 frank, voor het aankopen eenen grond op het
Kielkerkhof en het oprichten van een grafmonument
met kelder, omringd met een bloempark. Ik wil dat er
dienaangaande een openbare aanbesteding geschiede
en laat er de zorg van uitsluitelijk aan het weldadigheidsbureel,
dat ook de nodige kosten van onderhoud
en verdere van mijn graf zal moeten dragen."
Het legaat, geschat op ruim 154.000 frank, werd
aanvaard met de eraan verbonden voorwaarden.
In het begin van de twintigste eeuw deed het
Weldadigheidsbureel, de voorloper van het OCMW,
dikwijls een beroep op architect Ferdinand Dermond
(1880-1967). Hij ontwierp onder meer het Instituut
ter Bestrijding van de Te ring in de Blindestraat.
Dermond kreeg de opdracht om de plannen, het
lastenkohier en het bestek op te maken van het
grafteken voor Louis Dousselaere. Twintigduizend
frank was in die tijd een hoop geld. Er werd gesteld
dat het arduin uit de beste steengroeven van
Soignies of Ecaussinnes met een fijne beitel gehakt
zou worden, de beeldengroep met sarcofaag moest
uit één stuk gebeeldhouwd worden in marmer van
Carrara en de metselwerken aan de kelder zouden
gebeuren in "klinkaert van Boom of omliggende".
De 'minsten inschrijver', steenhouwer Clement
Jonckheer, kreeg de opdracht en hij werkte, zoals
vaak, samen met beeldhouwer Arthur Pierre.
Het heeft niet veel gescheeld of het graf van
Louis Deusselaere was niet overgebracht naar
Schoonselhof. De Commissie voor Openbare
Onderstand had haar aanvraag te laat ingediend.
Toch kreeg Deusselaere in 1950 een laatste rustplaats
op de erelaan van park U. Sindsdien lijkt het OCMW
te zijn vergeten dat het de plicht op zich nam om in
te staan voor het onderhoud van dit graf.
'Weldadigheid' op het
kostelijke graf van wisselagent
Louis Dousselaere.

Twee Antvverpse musea
uit de grond
Hoogtepunt van helden·
verering op Schoonselhof:
het monument voor burge·
meester Leopold de Wael.
Op Schoonselhof zijn een burgemeester en een
ridder begraven die aan de basis liggen van twee
belangrijke musea in Antwerpen: het Koninklijk
Museum voor Schone Kunsten en het Museum Smidt
van Gelder.
Leopold de Wael: hoogtepunt van heldenverering
De liberale politicus Leopold de Wael (1823-1892) gaf
gedurende twintig jaar, van 1872 tot 1892, als Antwerpse
burgemeester leiding aan een stad in grote expansie.
Antwerpen onderging een volledige metamorfose op het
gebied van scheepvaart, handel, cultuur, gezondheidszorg
en onderwijs. De Scheldekaaien werden heraangelegd,
de haven kende een sterke uitbreiding en het Zuider­
kasteel werd ontmanteld. De Wael stimuleerde de over­
welving van Het Schijn en de Herentalse vaart en het
aanleggen van rioleringen en waterleiding. Op cultureel
gebied vormde de bouw van een nieuw Museum voor
Schone Kunsten het hoogtepunt.
Sinds 1810 bewaarde het museum een uitgelezen
verzameling schilderijen, beelden en tekeningen,
beginnend vanaf de veertiende eeuw. Het was samen
met de academie ondergebracht in het afgeschafte
Minderbroederklooster. Onder impuls van burgemeester
de Wael besliste het stadsbestuur in 1875 een nieuw
museum te bouwen. De realisatie vond plaats tussen
1884 en 1890.
Twee jaar na het overlijden van de burgemeester met
de grote bakkebaarden besliste het stadsbestuur om de
naam Volksplaats, waar het Museum voor Schone Kunsten
gevestigd is, te wijzigen in Leopold de Waelplaats en
een gedeelte van de Volksstraat te herdopen in Leopold
de Waelstraat.
Voor het grafmonument van Leopold de Wael ging
uitzonderlijk het initiatief volledig uit van het stads­
bestuur zelf, en niet van verenigingen of bewonderaars
zoals bij Benoit of Conscience. De gewichtigheid klonk
al door in het wedstrijdprogramma voor het monument.
In de opgegeven afmetingen en de verplichting om te

werken met duurzame - lees: dure - materialen bleek de
grootsheid die de stad voor ogen had. Alleen Belgische
bouwkundigen en beeldhouwers die in Antwerpen
woonden of die primus van Rome zijn geweest mochten
deelnemen, en dat waren er weinig. Als winnaar van de
wedstrijd kwam het ontwerp Pro Antverpia van de
broers Joris en Eugene Geefs uit de bus. De eerste was
beeldhouwer, de tweede bouwmeester.
Joris Geefs (1850-1933), uit de bekende Antwerpse
beeldhouwersfamilie, volgde de lijn van zijn vader,
Jozef, en van zijn oom, Willem. Allegorische werken,
borstbeelden, medaillons, monumentale sculpturen,
herdenkingsmonumenten en statuettes werkte hij uit in
traditionalistische stijl. Het Koninklijk Museum voor
Schone Kunsten van Antwerpen kocht in 1882 zijn
marmeren beeld Leander, stervend op de oever van de
Hellespont, dat eerder bekroond was op het Salon van
Parijs. Het museum bewaart ook de buste door Joris van
Jozef Geefs. Zoals van vele beeldhouwers van zijn
generatie, zijn ook van hem sculpturen te vinden in
Antwerpse gevels, bijvoorbeeld De Zomer in de Leysstraat.
Het monument dat Joris Geefs voor Leopold de Wael
ontwierp vervult met glans een dubbel doel: het
vereeuwigt de burgemeester en zingt de triomf van het
bloeiende Antwerpen. De faamengel steekt de loftrompet.
Met haar onvermoeibare vleugels vervoert zij helden uit
heden en verleden.
Ridder Smidt van Gelder
woonde in een van de
mooiste Belle Epoque
huizen van Antwerpen.
Een van de weinige mozaYekgraven
op Schoonselhof:
het familiewapenschild op
het graf van Ridder Pieter
Smidt van Gelder.
De ridder en zijn museum
Sinds 1783 bezat de familie van Gelder een papier­
fabriek in Nederland. Ridder Pieter Smidt van Gelder
(1878-1956), het vijfde familielid met die naam, was in
het begin van de twintigste eeuw directeur van het
bedrijf. Dankzij een enorme erfenis kon de dertigjarige
Pieter zich volop wijden aan zijn passie voor reizen en
kunst. Toen hij zestig was besloot hij zich in België te
vestigen en kwam uiteindelijk in Antwerpen terecht.
In 1937 kocht Smidt van Gelder een van de mooiste Belle
Epoque huizen die in Antwerpen bewaard zijn gebleven.
Het is gelegen aan de Belgiëlei, de voormalige
Boulevard Léopold, in een buurt die vroeger tot de
meest chique buitenwijken behoorde. Het pand werd in
1905 als familiaal woonhuis gebouwd door architect
Jos Hertogs, in opdracht van de Antwerpse zakenman
Edouard Thijs (die eveneens op Schoonselhof ligt
begraven).
Van Gelder liet het imposante huis verbouwen tot
privé-museum. Als verzamelaar was hij vooral geïnte­
resseerd in toegepaste kunsten en luxenijverheid uit de
periode 1650-1900. Hij reisde door heel Europa en kocht
op veilingen en bij antiquairs meubilair, siervoorwerpen,
oosters en westers porselein, vitrinevoorwerpen en schil­
derijen van Hollandse meesters.
In 1949, Ridder Smidt van Gelder was toen 70 jaar,
besprak hij met burgemeester Lode Craybeckx de voor­
waarden van een mogelijke schenking van het privé­
museum aan de stad Antwerpen. Nog datzelfde jaar
werd de stad eigenaar van het gebouw en de verzameling.
Op 11 maart 1950 vond de opening plaats van het
nieuwe stedelijke museum. Sinds 2000 vormt het
Museum Smidt van Gelder samen met het Museum
Mayer van de Bergh en het Rubenshuis één samen­
werkingsverband, de Kunstmusea. Het museum is
momenteel gesloten voor renovatiewerken.
Het graf van Ridder Pieter Smidt van Gelder,
gerealiseerd in opdracht van de stad, is een van de
weinige op Schoonselhof die in mozaïek zijn aangelegd.
In goud, blauw, zwart en rood is het wapenschild van de
familie Smidt van Gelder gevormd. Het diende ook als
watermerk bij de productie van het kwaliteitspapier
'van Gelder'.
35

36
Het graf van Remy
Cornelissen met het beeld
Johannes op Patmos.
Het kunstwerk werd in
1993 gestolen.
Spoken op het kerkhof
Het grafmonument van beeldend kunstenaar
Remy Cornelissen (1913-1990) is een glanzend zwart
granieten zerk met drie witte keien aan het hoofd­
einde. Op de grootste ervan was het beeld Johannes
op Patmos geplaatst, dat in 1993 werd ontvreemd.
Hetzelfde lot onderging het grafbeeld van schilder
en beeldhouwer Charles-Aibert Szukalski (1945-2000),
gestolen voordat het geplaatst kon worden.
Er is wat mis met Schoonselhof. Sinds het afschaffen
van de eeuwigdurende concessies verwijdert het
stadsbestuur ook bijzonder waardevolle grafmonu­
menten. Op het graf van Maria Magdalena De
Hollander, de eerste echtgenote van Gaston Burssens,
stond een reliëf gebeeldhouwd door Oscar Jespers.
In 1997 werd het grafmonument afgebroken en het
beeld verbrijzeld. Wat in een museum thuishoorde,
belandde op het stort.
Verlopen vergunningen of als verwaarloosd
aangeduide monumenten komen in stadsbezit.
De term 'verwaarlozing' is echter niet gedefinieerd
en laat willekeur toe. Honderden grafmonumenten
zijn afgebroken zonder dat de familie werd
verwittigd. Deze kaalslag op de Antwerpse begraaf­
plaatsen is niet te rechtvaardigen, ook niet door
plaatsgebrek, aangezien 80 % van de Antwerpenaren
zich laat cremeren. Funerair erfgoed verdwijnt nog
voor er mogelijkheid is tot inventarisatie.
Oplossingen zijn anders wel voorhanden. Vele steden
stellen grafmonumenten op verlopen vergunningen
ter beschikking voor hergebruik. De nieuwe familie,
die zijn naam aanbrengLop plexiglas, heeft een
degelijk monument voor een schappelijke prijs.
De honderdduizenden euro die de stad Antwerpen in
2004 uitschreef voor afbraak van monumenten zou
ze kunnen aanwenden voor het opmaken van een
inventaris, het onderhoud van de begraafplaats en
waardevolle graven, het aanbrengen van nette banken
en een wegbewijzering op Schoonselhof. Het is tijd
dat de stad haar ogen opent voor de niet te onder­
schatten emotionele waarde van haar begraaf­
plaatsen, die bovendien als stenen archief heel wat
historische, heraldische, genealogische, kunsthistorische,
natuurhistorische, sociologische en volks­
kundige kennis bevatten en die ze als toeristische
troeven kan uitspelen.
Spookgestalten waren
lievelingsfiguren van
Charles-Aibert Szukalski,
Dialoog, 1974, polyester.
Collectie Openluchtmuseum
Middelheim

Een bezoek aan de dodenstad vertelt heel wat
over de stad der levenden. De aanwezigheid of de
afwezigheid van bepaalde personen, graftypes,
stijlen, materialen, tot de urbanistische inrichting
brengen de maatschappij waartoe de begraafplaats
behoort tot leven.
Met het decreet van 16 januari 2004 betreffende
de begraafplaatsen en de lijkbezorging zijn de
gemeenten verantwoordelijk voor het behoud en het
beheer van hun funerair erfgoed. Hopelijk zal er iets
ten goede veranderen.
In 2001 verzamelde Jacques Buermans een aantal
mensen met interesse voor begraafplaatsen en richtte
de vzw Grafzerkje op. Hun belangstelling gaat uit
naar vele begraafplaatsen in binnen- en buitenland,
maar er is een bijzondere band met Schoonselhof.
Met eigen middelen hebben leden van Grafzerkje
restauraties en overnames gerealiseerd en zo markante
grafmonumenten gered, onder andere die van Jules
Pecher, Theodoor Verstraete en Alice Nahon
(alhoewel bleek dat dit wegens een erfgift door de
stad dient onderhouden te worden) en Maria S'Heeren
(een monument aangeduid als stadsbezit).
Eveneens uit bezorgdheid over de rampzalige
gevolgen die de wet uit 1971 op de begraafplaatsen
had voor de instandhouding van historisch en monu­
mentale grafarchitectuur, werd vzw Epitaaf ­
Vereniging voor funeraire archeologie opgericht.
Doelstellingen zijn: het bestuderen en beschermen
van cultureel erfgoed van begraafplaatsen, het inven­
tariseren van kerkhoven, begraafplaatsen en graf­
monumenten met historisch, cultureel, urbanistisch,
sociaal, architectonisch of thanatologisch belang en
het aanmoedigen en bevorderen van de restauratie
van dit cultureel erfgoed. Bovendien wil Epitaaf een
museum en documentatiecentrum oprichten in de
voormalige ateliers van grafbeeldhouwer E. Salu te
Laken.
Funeraire symbolen
Symboliek wordt gebruikt om abstracte begrippen visueel te maken,
door middel van symbolen kan het on verwoordbare geuit worden.
Vandaar de noodzakelijkheid en onvermijdelijkheid van symbolen
op de begraafplaats, de plaats waar de mens geconfronteerd wordt
met de eindigheid van het leven en het onherroepelijk afscheid
nemen. Een aantal zeer duidelijk te onderscheiden symbolen treft
men dan ook enkel aan in een funeraire context, zoals een omge­
keerde fakkel of een gebroken zuil.
Aandachtige lezing van de symbolen, attributen, personificaties en
emblemen kan heel wat onthullen over de overledene, diens
persoonlijkheid en levensgemeenschap. Symboliek is niet éénduidig
op te vatten, naargelang de tijd, plaats en in wijdingsgraad kunnen
andere of gelaagde betekenissen verbonden worden aan eenzelfde
afbeelding. De beschouwer dient na te gaan welke symbolen samen
voorkomen, hoe het leven van de overledene te typeren valt, hoe het
gedenkteken tot stand is gekomen.
Naast de hier opgesomde symbolen kunnen ook vormen, stijlen en
materialen symbolisch geïnterpreteerd worden. Zelfs de plaats op de
begraafplaats is veelzeggend. Brons is zeer duurzaam, een beeltenis
in dit materiaal verzekert een eeuwig voortbestaan en is daarom,
en omwille van zijn kostbaarheid, een blijk van grote waardering.
Liberalen kozen in de negentiende eeuw vaker voor progressieve
kunststrekkingen dan katholieken. Niet verwonderlijk dus dat de
dynamische art nouveau pijler prijkt op het graf van een liberaal,
schepen Louis de Winter (park Zl, lijn C).
Afgebroken zuil
Symbool van het plots afgebroken jonge leven. Wordt uiteindelijk
ook aangewend op graven van volwassenen.
Alfa en Omega
Als eerste en laatste letter van het Griekse alfabet verwijst dit
letterpaar naar God als het begin en het einde van alle dingen. In het
persoonlijk embleem op het graf van Max Elskamp en zijn zuster
Maria is dit symbool verwerkt.
Anker
Een anker duidt op standvastigheid, vastberadenheid en trouw.
Het is ook een symbool voor zeelui. In de christelijke traditie geeft
het de band met Christus aan: zijn ziel ankeren in Christus is het
enige middel om de spirituele schipbreuk te vermijden.
In combinatie met een kruis en een hart vormt het anker de drie­
eenheid van geloof, hoop en liefde.
Boek
Geopend is het, voor protestanten, voor rooms-katholieken, voor
vrijmetselaars, hét Boek, de bijbel, het boek des levens. Het kan
behoren tot de typisch funeraire symboliek: het boek waarop een
kruis ligt: 'hoop', een bladwijzer of een omgevouwen hoek van het
blad, 'het plotse ogenblik van de dood'. Anderzijds verschijnt het als
attribuut van een letterkundige, zoals bij Jullus de Geyter en,
in combinatie met een ganzenveer, bij Hendrik Lenaerts.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4 37

38
Deur
Symbool voor de overtocht van de wereld van de levenden naar de
wereld van de doden.
Duif
Vredessymbool dat ook verwijst naar eenvoud, zuiverheid en
onschuld. Indien de duif omgeven is door een stralenbundel verwijst
ze naar de Heilige Geest en naar de weg omhoog. Zittend op de
grafsteen staat de duif symbool voor de ziel van de overledene die
krachten verzamelt voor de reis naar de hemel. Opmerkelijk is dat
de duif weinig voorkomt op Schoonselhof, maar op andere begraaf­
plaatsen, zoals te Oostende, overvloedig aanwezig is.
Eikenkrans
Symbool van kracht en onsterfelijkheid.
Fakkel
De rechtopstaande fakkel is het symbool van een vrijzinnige levens­
opvatting. Op de begraafplaats treft men vooral de omgekeerde
fakkel, die staat voor het uitdovende leven.
Hamer en beitel
Dit attribuut voor een beeldhouwer wordt veel minder vaak
gehanteerd als het attribuut van een schilder of architect. In vrijmet­
selaarscontext, zoals op het graf van Victor Desguin (park N)
verwijst het naar het bewerken van de ruwe steen tot een gepolijste
kubus, zoals de logebroeders in de beslotenheid van de tempel aan
zichzelf werken.
Handen
In elkaar glijdende handen zijn het symbool van liefde, trouw en
verbondenheid. Uit elkaar glijdende handen, vaak rustend op een
kussen en een gebroken ketting, wijzen op een door de dood
verbroken huwelijk.
Zonder huwelijksring en met aan de handen een duidelijke pij, kan
een handenpaar de broederschap van een geheim genootschap
uitdrukken.
In het gezelschap van een Davidster of heb reeuwse letters duiden
twee zegenende handen op een graf van een joods priester of Cohen.
De handen van de Cohanin worden gewassen door de leden van de
familie van Levi, de Livieten. Zij zijn herkenbaar aan een waterkan
en bekken.
Graftuin
Voor WOl speelde de graftuin
een grote rol. Bij aanplanting
werd rekening gehouden met
de, heden vergeten, planten en
bloemensymboliek.
Groenblijvende planten brengen
kleur in het dode seizoen en
werden aangeplant omwille van
hun verwijzing naar de onsterfe­
lijkheid. Bloeiende planten staan
voor de cyclus van het leven, het
begin en het einde en de mogelijkheid van heropstanding door het
zaad dat is nagelaten. Een onderhouden tuintje weerspiegelt de eerbied
die men aan de herdachten verbindt. Bloemen en planten zijn ook
volop aanwezig in kransen in natuur, ceramiek, porselein en marmer.
Hart
Symbool van liefde. Een brandend hart duidt op mystiek-hemelse
liefde of het hart als mystiek altaar waarop door het vuur van de
Heilige Geest de vleselijke neigingen worden verteerd.
Klimop
De altijd groene plant wijst op het eeuwige leven. Klimop staat ook
voor trouwe verbondenheid en vriendschap tot in de dood. Klimop
houdt de herinnering vast en wordt als grafbeplanting gebruikt of in
steen gebeiteld.
Kruis
Het meest gekende christelijke symbool staat voor hoop en
verrijzenis. Het hoort in Vlaanderen bijna vanzelfsprekend op een
graf. Zelfs de stele van ).F. Van Kerkhoven (1818-1857) auteur van de
eerste Vlaamse vrijdenkersroman is bekroond met een kruisje. Dit is
aangebracht door de familie van de schrijver in een periode waar
weigering van de sacramenten taboe was. Indien het kruis centraal
staat of verschijnt met andere christelijke symbolen, zoals het
Christushoofd, of een roos wordt duidelijk dat het een devote familie
betreft. Katholieke kruisen worden zeer vaak versierd of voorzien
van een imitatie in klimop of houtnerven (een vergeten verwijzing
naar de levensboom). Kruisen van protestanten vallen op door hun
eenvoud, net zoals in hun kerken is overboclige decoratie weggelaten.
Christus wordt niet afgebeeld, want die is opgestaan. Een Armeens
graf wordt getypeerd door een Kachkar(Khach = kruis, kar = steen).
Kussen
Symbool van de eeuwige slaap.
Soms moet het de waardigheid
van de overledenen
beklemtonen. Zeer frequent
aangewend op de graven die
opgericht werden te Kiel, maar bijvoorbeeld te Gent weinig
voorkomend.
Lier
Verwijzing naar het kunstenaarschap van een dichter, componist of
musicus.
Masker
Attribuut op het graf van een acteur.

Obelisk
Geliefd als militair herdenkingsteken wegens zijn triomferende
vertolking van de gedachte van het eeuwige leven door het offer aan
het vaderland.
Op het einde van de negentiende eeuw was de kennis van de
symboliek al sterk verzwakt en traden contradicties op. De gebroken
obelisk op de vergunning van de familie Good-Nathanson (park Zl)
is strijdig met de oorspronkelijke symbolische inhoud van de
obelisk, want het symbool dat verwijst naar het eeuwige leven werd
hier gebroken als teken van eindigheid.
Palet en penseel
Olielamp
Symbool voor de eeuwigheid
van het leven en ook voor
kennis en verlichting.
Ouroboros
De slang, een zich verjongend
wezen, komt op de Westerse
begraafplaatsen vooral voor in
de vorm van de ouroboros, de
slang die zichzelf in de staart
bijt en zo een gesloten kring
vormt. Het eeuwigheidssymbool
van de slang wordt aldus
versterkt door de oneindigheid
van de cirkel.
Overduidelijk en vaak aangewend attribuut van een schilder.
Palmtak
Attribuut dat verwijst naar het
kunstenaarschap, eeuwige roem
door artistieke creaties.
Werd als teken van de triomf
over de dood door marte­
laarsschap op negentiende­
eeuwse familiegraven een triom­
fantelijke verwijzing naar het
eeuwige leven.
Papaver
Oorspronkelijk het symbool van
Hypnos, de Griekse god van de
slaap. Later het christelijke
symbool van de gelukzalige
tijdelijke slaap. Vooral afgebeeld
als droogbloem in kransen van
steen, maar ook bloeiend.
Passer en winkelhaak
Op het graf van Walter van Kuyck wordt 'passer en winkelhaak'
aangewend als attribuut voor een architect. Bij de winkelhaak van
het vrijmetselaarssymbool (Desguin, park N) zijn de benen open,
bij die van een architect wordt de driehoek meestal gesloten.
Personificatie
Vooral voor zeer gewaardeerde personaliteiten worden graftekens
opgericht die ook in een stadspark niet zouden misstaan. Hier
ontbreekt funeraire symboliek en wordt gewerkt met attributen en
personificaties, waarbij vaak een vrouw met stedenkroon op het
hoofd verschijnt, op Schoonselhof is dat Antwerpen, op de
Westerbegraafplaats is dat Gent.
Schip
Attribuut van een reder of zeeman, maar ook symbool van de hoop.
Taxus
De altijd groene taxus staat voor onvergankelijkheid. In de oudheid
geloofde men dat de ingang tot de onderwereld geflankeerd werd
door taxusbomen.
Uil
Symbool van de gelouterde ziel. Bij Louis Donsselaere versterkt de
uil de doodsgedachte van de kleine sarcofaag op de top. Op het graf
van Jos Cauwenbergh (Zl, C) vliegt de uil boven het portretrnedaillon,
wat de wijsheid van deze schepen van financiën en provincie­
raadslid lijkt op te roepen.
Urn
Oud Romeins symbool voor dood en rouw. Een sluier op de asurn
staat voor het afdekken van het leven.
Viooltje
Kleurrijk, klein en sterk, deze eigenschappen maken van het viooltje
het symbool van nederigheid.
Zandloper
De zandloper verwijst naar de kortstondigheid van het leven en naar
het onvermijdelijke levenseinde. Soms zijn zandlopers voorzien van
vleugels - links die van een duif (de dag), rechts die van een
vleermuis (de nacht) -om aan te geven dat het leven vervliegt bij
dag en nacht, bij goed en kwaad. De Christelijke traditie ziet de
omkeerbaarheid van de zandloper als het nieuwe leven na de
wederopstanding.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4 39

Leven in het park
Erik Molenaar
De Hollebeek is de levensader
van Schoonselhof.
Schoonselhof is niet enkel een begraafplaats, het
is ook een park. Het heeft gelukkig niet veel te lijden
gehad van de versnippering die andere groene
ruimten in en om Antwerpen hebben moeten
verduren. En ook aan het massaal gebruik van
kunstmest, vanaf de tweede helft van de twintigste
eeuw, is Schoonselhof als begraafplaats ontsnapt.
Dat heeft positief bijgedragen aan de ecologische
verscheidenheid van het park. Men vindt er planten
en bloemen die elders in de wijde omgeving
volkomen uitgeroeid zijn. Ook voor vele kwetsbare
plantensoorten is Schoonselhof een laatste rustplaats.
Een uiterst merkwaardige soort is Bleek cypergras,
een subtropisch schijngras dat zich, ondanks zware
bodemverstoring, weet te handhaven. Verder zijn er
onopvallende pionierplanten, zoals Klein bronkruid,
Liggend hertshooi, Borstelbies en Rode schijnspurrie.
Schoonselhof herbergt ook een groep planten die
zich goed voelen in zoete tot zwak brakke waters en
op oevers. Op oude en minder onderhouden graven
gedijen discreet varens, mossen en korstmossen.
In het park is er verder nog een beukenplantage met
statige oude bomen, verweerd door weer en wind en
een uniek beekbegeleidend bos.
Door Schoonselhof stroomt de Hollebeek, vol
salamanders, kikkers en vissen, waterplanten en zoet­
waterslakken. Het water is snelstromend, rein en vol
leven. De Hollebeek is de ruggengraat van het
landschap. Alle sloten op de begraafplaats staan er
mee in verbinding.
Het grasveld voor de asuitstrooiing op
Schoonselhof is een kortgeknipt gazon, alhoewel een
weide met wilde bloemen meer geschikt zou zijn.
De verscheidenheid aan kruiden en kleuren geeft
vertrouwen en past beter in de cirkel van leven en
dood, het weer opgenomen worden in de cyclus van
grond, zon en eeuwigheid.
40
Grote waternavel in
Hollebeeksloten.

Wie en waar op Schoonselhof
Peter Benoit I 1 834-190 I )
Gaston Burssens I I 896- 1965)
Renaal Braem I I 91 ü-200 I)
Leon Brunin I 1 869- 19491
Jan Cox I 1 920-19801
Remy Carnelissen I 1 91 3-1 9901
Arthur Carnette jr I 1 880-1 9451
Hendrik Canscience I 1 812-18831
Flor Crabeels I 1 835-1 8961
Lade Craeybeckx I 1 897-1 976)
Julien Creytens I 1 897-1 972)
Rika De Boeker I 192 3-2002)
Henri De Braekeleer 11840-1 888)
Remy De Cnodder 11919-1997)
Freddy De Vree I 1939-2004)
Gustaaf De Bruyne I 1914-1981)
Herman de Con i nek I 1 944-1 997)
Victor Desguin I 1 838-19191
Frans Detiège I 1909-1980)
Pal De Mant I 1 857-193 1)
Jan De Vos I 1 844-1 923)
Leopold de Woel I 1 823-1 892)
Jules Dirickx I 1 883-1 936)
Lau is Dousselare I 1 865-1 905)
Josuë Dupon I 1 864-1935)
Louis Dupuis I I 842-1921)
Stany Dupuis I 1 888-1908)
Bruno Dyckmans I 1 920-1998)
Max Elskamp I 1 862-1931 I
Willem Elsschot I 1 882-1 960)
Lede Eyckermans I 1919-1 998)
Petrus Farasyn I 1 822-1 8991
Vic Gentils I 1919-1 997)
Gust Gils I 1924-2002)
Karel Goeyvaerts I 1923-1993)
Theofiel Grijp I I 899-1936)
Marnix Gijsen I I 899-1984)
Maurice Gilliams I 1 900-1982)
Jacques Gorus I 1 90 1-1981)
Ferre Grignard I 1939-1982)
Camille Huysmans I 1 871-1968)
Wim lbens I 1934-1 997)
Jozef Jenssens de Va rebeke I 1 854-1 930)
Floris Jespers I 1 889-1965)
Clement Jonckheer I 1 871-1932)
Frans Joris I 1 85 1-19141
Paul Jooslens I 1 889-1 960)
Frans Lamorinière I 1 828-191 1)
Lucie Loridon I 1 868-1943)
Evert Lareek 11 850-190 I)
Henri Leys I 1 815-1 869)
Jozef Lies I 1 821-1865)
Willem Linnig sr I 1 819-1 8851
Romein Looymans I 1 864-1 914)
Mark Moeken I 191 3-1 977)
Pol Mara I 1 920-1 9981
Anicon Morstboom I 1905- 1960)
Joris Minne I 1 997-19881
ldir Mecibah (1958-2004)
Ledewijk Mortelmans I 1 868-1952)
Robert Mosuse I 1 970-20001
Jozef Muis I 1 882-1961)
Alice Nahon I 1 896-19331
Jan Olieslagers I 1 883-19421
lsidoor Opsomer I 1 878-1 967)
Alfred Ost I 1 884-1 9451
Huges C Pernath I 1 931-19751
Edward Peeher I I 885-1 926)
Jules Peeher I 1 830-1 8991
Jozef Peeters I 1 927-1983)
Arthur Pierre I 1 866-1938)
Frans Posenoer 11844- 1 895)
Albert Pot I 1917-1 9361
Jan Portieitje I I 8 29-1 908)
Gerard Portieitje I I 856-19291
Armend Preud'homme I 1 904-19861
Floris Prims I 1 882-19541
Max Rooses (1839-1914)
toondichter
schilder, dichter
architect
kunstschilder
schilder
beeldhouwer
schrijver, conservator
schrijver
landschapsschilder
burgemeester
kunstschilder
minister
kunstschilder
kunstcriticus
dichter, auteur
kunstschilder
dichter
burgemeester
burgemeester
dichter, auteur
burgemeester
burgemeester
acteur
mecenas
beeldhouwer
beeldhouwer
kunstschilder
kunstschilder
auteur
auteur
beeldhouwer
kunstschilder
beeldhouwer
dichter
componist
verkiezi ngsslochtoffer
auteur, dichter
auteur, dichter
kunstschilder
kunstenaar, dichter
minister, burgemeester
beeldhouwer, edelsmid
kunstschilder
schilder, beeldhouwer
steenkopper
beeldhouwer
kunstschilder
landschapssch ilder
schilderes
kunstschilder
kunstschilder
portret-en historieschilder
kunstschilder
kunstschilder
beeldhouwer
kunstschilder
kunstschilder
beeldhouwer, tekenaar
vormgever
componist
zanger
kunstcriticus, conservator
verpleegster, dichteres
piloot, wielerkampioen
kunstschilder
kunstschilder
dichter
minister
beeldhouwer
kunstschilder, graficus
beeldhouwer
schilder
verkiezingsslachtoffer
portretschilder
kunstschilder
componist
priester, stadsarchivaris
auteur, conservator
rondpunt tussen Y en Z I
erepark N
strooiweide
park T, rij B
erepark R, rij 5
erepark R, rij 6
park Z 1, rij B
ereplaats tussen V en U
park Y, rij I 3
erepark N
erepark N
erepark N
park Zl , rij A
erepark R, rij 6
erepark R, rij 7
erepark R, rij 5
erepark R, rij 6
erepark N
erepark N
erepark N
perk Z l, rij C
rondpunt N
park I 0, Zuid
park U, rij G I
perk A, Noord
erelaan park U, rij G I
erelaan park U, rij G I
erepark R, rij 6
park Zl, Oost
erepark N
erepark R, rij 6
park Zl, rij 22
erepark R, rij 6
erepark R, rij 7
erepark R, rij 6
erepark N
erepark N, rij 63
erepark R, rij 5
erepark R, rij 5
erepark R, rij 5
erepark N
erepark R, rij 6
erepark R, Noord
erepark N
park Z I , Zuid
park Zl , rij 22
erepark R, rij 3
park Z I , Zuid
park C, West
erepark Z I , rij D
rondpunt oan erepark R
park Zl , rij D
park Zl , rij D
erepark R, Zuid
erepark N
erepark R, rij 6
erepark R, rij 3
erepark R, rij 5
strooiweide
erepark N
park X, rij 40
erepark N
klein erepark ABCD
krijgsbegraafplaats, rij 33
erepark N
erepark R, rij 6
erepark R, rij 4
park Y, rij 19
park Y, rij 17
erepark R, rij 3
park Y, West
park Y, rij 28
erepark N
park U, rij Gl
park 7
erepark R, rij 5
erepark N
park Y 14
Maurits Sabbe (1873-1938) auteur erepark N
Edmond Sanders I I 898-1961) kunstschilder park M
Ann Salens I 1940- 1 994) mode-ontwerpster strooiweide
Pieter Smidt van Gelder (1878-1 9561 mecenas erepark N
Jules Somers I 1 884-1951) schepen erepark N
Alexander Struys I 1 852-1941) kunstschilder erepark CD
Leen Stijnen I 1 899-1 990) architect park V, Zuid
Albert Szukalski (1945-20001 beeldhouwer erepark R, rij 6
Filip Tas (191 8- 1 997) fotograaf erepark R, rij 6
Jes Tilleux I I 896- 19781 kunstschilder erepark R, rij 4
Edouard Thijs bankier park Y, rij 9
Emiel van Averbeke I 1 876- 19461 architect eilandje AB
Walther van Beselaere I 1908-19881 conservator erepark R, rij I I
Nic van Bruggen I 1 938-1991) dichter erepark R, rij 6
Frans van Ca uweloert I I 8 8ü- 196 I I burgemeester erepark N
Frank Van den Wijngeert I 190 1-1962) schrijver, conservator klein erepark Gh
Jes Van Eynde I 1907-1992) minister erepark N
Staf van Elzen I 1915-1 9871 kunstschilder erepark R, rij 5
Nicole van Goethem I 1 941-20001 regisseur erepark R, rij 6
Jef Van Hoof I 1 8 86- 19 591 componist erepark N, rij 34
Frans Van Kuyck I 1 852-19151 kunstschilder, schepen erepark N
Jozef Van Lerius I 1 823-1 8761 kunstschilder park Z1, rij D
Theedoor Van Lerius I 1 819-1 8801 beeldhouwer park Z1, rij D
Alexis van Mechelen I I 864-19191 hoofdstadsbouwmeester eilandje AB
Paul van Ostaijen I 1 896-19281 dichter, auteur erepark N
Jan van Rijswijck I 1 853-1 906) burgemeester erepark N
Renaal Verbruggen I 1909-1981 I architect erepark R, rij 5
Karel Verlat I I 8 24- I 8901 kunstschilder park Z1, rij A
Theedoor Verstraete I I 850-1 907) kunstschilder park Z l, rij A
Emiel Vloers 11871-1 952) kunstschilder erepark N
Gered Walschap I I 898-1 9891 auteur erepark N
Lede Zielens I 1 901-19441 auteur erepark N
Deze opsomming is verre van volledig maar probeert toch een beeld te geven van de
kunstenaarsbegraafplaats Schoonselhaf.
OPENBAAR KUNSTBEZIT IN VLAANDEREN 2004/4 41

Auteur
Anne-Mie Havermans is kunsthistorica. Haar proefschrift
is een uitgebreide en diepgaande studie van de park­
begraafplaats Schoonselhof. Ondertussen zet zij dit
onderzoek voort.
Fotoverantwoording
AMVC-Letterenhuis: 9, 15 (boven rechts), 23 (boven)
Foto Coolens & Deleuil: 3
Carl De Keyzer: 44
FotoMuseum Provincie Antwerpen: 16 (boven links)
Anne-Mie Havermans: 4-5, 13 (onder), 15 (boven links),
16 (boven rechts), 18, 28 (boven), 36 (boven), 37-39, 41
Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen:
14, 15 (onder), 16 (onder), 19 (onder), 20 (onder), 27 (boven),
29 (boven), 30 (onder)
Michel Wuyts: 4 (boven), 6, 10, 12 (boven), 13 (boven),
16 (midden), 17, 19 (boven), 20 (boven), 21, 22, 23 (onder),
24 (boven rechts), 25, 26, 27 (onder), 28 (onder), 30 (boven),
31, 32, 33, 34, 35, 37-39
Collectie Vleeshuis: 7
Openluchtmuseum Middelheim: 36 (onder)
AMSAB: 24 (boven links, onder)
Stadsarchief Antwerpen: 11, 12 (onder), 29 (onder)
Verzameling Demey: 8
Wim Strecker: 40
Op:zoekingen illustraties
Gudrun Heymans
Jeroen Lanoote
Schoonselhof
Ligging
Op de grens van Hoboken en Wilrijk, tussen Krijgsbaan,
Jules Moretuslei, Legerstraat, Fort 7, Moerelei,
Schoonselstraat, Groenstraat en Sint-Bernardsesteenweg
Bereikbaarheid
Sint-Bernardsesteenweg: tram 12, bus 290
Moerelei: bus 50
Valaardreef: bus 26, bus 33
Parking
Legerstraat aan het crematorium
Krijgsbaan: aan de ingang
Openingsuren
Tussen 8.30 en 16.15 uur
42
!A
Antwerpen
v:zw Graf:zerkje
Op de website www.grafzerkje.be geeft de vereniging
informatie over haar activiteiten en een overzicht van de
grafmonumenten die door haar toedoen gered of
gerestaureerd werden.
Op de website www.schoonselhof.be staat geïllustreerde
informatie over de belangrijkste grafmonumenten op
Schoonselhof en over de themawandelingen.
Vzw Grafzerkje
Jacques Buermans
Frieslandstraat 4 bus 6
2660 Hoboken-Antwerpen
Tel. 03 829 16 03
Epitaaf - Vereniging voor funerair erfgoed v:zw
Marcel Celis
Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 16
1020 Brussel (Laken)
Tel. 02 553 16 41
www.epitaaf.be
Kunsthistorische rondleidingen op Schoonselhof
Anne·Mie Havermans
Gerarduslei 35
2180 Sint-Mariaburg (Ekeren)
Tel. 03 665 02 19
Jean-Emile Driessens
Oudekerkstraat 64
2018 Antwerpen
Tel. 03 248 22 85
Rondeleidingen fauna en flora op Schoonselhof
Floristisch Onderzoék voor Natuurbehoud
Erik Molenaar
Ferdinand Coosemansstraat 24
2600 Berchem-Antwerpen
Tel. 03 218 59 69
www.natuurpunt.be'/ fon
De Erfgoedcel Antwerpen
De Erfgoedcel Antwerpen plant de uitgave van het boek
Schoonselhof. Nu!, met een bijdrage van
Anne-Mie Havermans, Wim Cuyvers, Kristien
Hemmerechts e.a. Voor deze publicatie maakte Carl De
Keyzer een bijzondere fotoreeks over het erfgoed van de
begraafplaats Schoonselhof. De opname op de achterkaft
maakt hier deel van uit.
De Erfgoedcel Antwerpen ijvert voor een goede
bewaring en betere publieksontsluiting van het
Antwerpse erfgoed, zowel het materiële als het
immateriële erfgoed.
Erfgoedcel Antwerpen, Brouwershuis, Adriaan
Brouwersstraat 20 in 2000 Antwerpen, tel. 03 227 49 53
of www.erfgoednet.be/antwerpen.

IJ2Ste JAARGANG / DRIEMAANDELIJKS
OBER · NOVEMBER - DECEMBER 2004 nr. 4
Uftgave Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen vzw
onder de auspieclën van de Vlaamse provincies
Verantwoorclt.IIJU" Uits-Yer: Peter Wouters, Hofstras. 2oocrAntwerpen • Erkennlngsnummer P3A116

..
0
0
N
0
...
:
...
>
"
0
2
Het volgend nummer
Begraafplaats Schoonsethof
Ik hecht mij of ik sterf
In dit themanummer leest u hoe, onder impuls van Jozef 11 en
Napoleon, kerkhoven in woongebieden plaats moesten maken
voor burgerlijke begraafplaatsen buiten de stad. Père-Lachaise
te Parijs opende in 1804 als eerste parkbegraafplaats. Vele
steden in en buiten Europa volgden, ook Antwerpen, dat in 1911
het domein Schoonsethof aankocht om het tien jaar later in
gebruik te nemen als begraafplaats.
Vele beroemdheden kregen er hun laatste rustplaats: Peter
Benoit, Marnix Gijsen, Maurice Gilliams, Armand Preud'homme,
Hendrik Conscience, Frans Van Cauwelaert, Lode Craeybeckx ...
Het themanummer focust op bekende en minder bekende
plastische kunstenaars -zoals Henri De Braekeleer, Jozef
Lies, Jan Cox, Joris Minne, Alfred Ost en Karel Verlat - en op
grafmonumenten ontworpen door beeldhouwers die ook op
Schoonsethof begraven liggen: Oscar Jespers, Arthur Pierre,
Frans Joris, jules Pécher ...
Een introductie tot de funeraire iconografie besluit deze
egcA komt tot stand in
publicatie.
·-
Het nummer
.... ..".. samenwerking
met de Erfgoedcel Antwerpen
die over de begraafplaats
Schoonsethof een boek
voorbereidt. (Inlichtingen:
tel.o3 222 93 34)
Begraafplaats Schoonselhof.
Ik hecht mij of ik sterf verschijnt
in de tweede helft van december
2004.
Losse nummers kosten € 6,20
(België) of € 6,70 (Nederland).
Bestellen kan door storting op rekening 448-0007361-87
(België) of 135.20 (Nederland) van Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen vzw, met vermelding 'Schoonselhor.
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen
zoekt vrijwilligers
om een dynamisch team een handje toe te steken. Bent u
gebeten door kunst en heeft u eventueel een beetje ervaring
met computers, dan kunnen wij u een boeiende tijdsbesteding
bezorgen. In hartje Antwerpen voor het oudste en grootste
kunst- en museumtijdschrift van Vlaanderen.
Schrijf of bel (03 224 15 30) naar
Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, Hofstraat 15,
2000 Antwerpen,
of mail naar info@okv. be.
BANK
Mngesloten biJ
. ......... , . •• .:;-
I .. UIOWIII"'"'::: "' rr c r/ M
x
OKV-Club
Ter gelegenheid van de voorstelling van de aflevering Schoonse/hof
nodigt Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 75 personen uit op een speciaal
geleid bezoek aan deze indrukwekkende begraafplaats.
Het vindt plaats op zaterdag 25 januari 2005.
U kan kiezen uit drie rondleidingen om nu, een algemene rondleiding
doorspekt met de nodige anekdotes door Jacques Buermans en
twee kunsthistorische rondleidingen door Anne-Mie Havermans,
kunsthistorica en Jean-Emiel Driesens. Beide gespecialiseerd in funerair
erfgoed en vooral in de begraafplaats Schoonselhof.
We vragen een kleine bijdrage van € 3,00.
Inschrijven kan via een brief of kaartje
naar Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, Hofstraat 15, 2000 Antwerpen, of
via mail naar info@okv.be met vermelding van de soort rondleiding.
De eerste 75 intekenaars ontvangen een persoonlijke uitnodiging.
Met de OKV-Club kunnen abonnees
kunst van dichtbij beleven .
Tientallen lezers gingen enthousiast in op het gevarieerde aanbod van
de vorige OKV Tento: geleid bezoek aan het Van Mieghemmuseum in
Antwerpen, een bezoek aan galerij Zwarte Huis in Knokke met kunstenaar
Gerry Desmet en een rondleiding in het Provinciaal Archeologisch Museum
Ename en Velzeke.
Ook in dit nummer vindt u heel wat boeiende programma's:
speciaal geleid bezoek aan het Charliermuseum in Brussel,
bezoek de nieuwe kunsthal Extra City in Antwerpen,
geniet van een rondleiding in het net gerenoveerde museum
Mayer van den Bergh.
Wandel met ons mee op de unieke begraafplaats
"
Provincie
OostVIaanderen
Schoonsethof in Antwerpen.
Sl I Met
de steun ?" de
· Vlaamse regcnng

Edito
Openbaar Kunstbezit te koop
Nee, u hoeft niet te schrikken. Het gaat niet over onszelf, maar
over een sluipend idee dat af en toe de kop opduikt bij politici die
geld zoeken. Onlangs kwam het weer in het nieuws. Het OCMW
van de stad Antwerpen zit met een enorme put schulden en bezit
tegelijkertijd een pak schilderijen en kunstwerken. Sommigen
watertanden alleen al bij de gedachte. Met de verkoop van enkele
schilderijen zou toch alvast een deeltje van die put kunnen gedolven
worden? Vele mensen huiveren bij dit idee en daar zijn vele goede
redenen voor. Te n eerste gaat het niet op dat een eventuele
opbrengst van de verkoop van kunstwerken moet dienen om allerlei
dubieuze schulden te derven. Ten tweede verkreeg het OCMW deze
werken in vele gevallen door een schenker die stipuleerde dat men
de kunstwerken niet mag verkopen. Ten derde behoort dit openbaar
kunstbezit aan iedereen toe. Wanneer het OCMW dit verkoopt
verkopen ze een beetje van ieder van ons. Want al dat erfgoed maakt
deel uit van onze identiteit. Vandaar de oprechte verontwaardiging.
Het raakt ons in ons binnenste. Wil dit nu zeggen dat musea nooit
iets uit hun eigen verzameling mogen verkopen? Moeten zij tot in
het oneindige alle verkregen kunstwerken en aangekochte stukken
bewaren? Het is een moeilijke vraag. In Amerika verkopen musea,
meestal in privé-handen, regelmatig stukken om de collectie te
wijzigen of te veranderen. Smaken en inzichten evolueren. Ook
de stedelijke musea van Hasselt hielden onlangs een verkoop van
stukken die niet meer in hun collecties pasten. Reiskoffers gingen
naar het Nationaal Museum voor Douane en Accijnzen, de Abdij
van Herkenrode kreeg allerlei landbouwwerktuigen. Wat tot slot
overbleef werd aan het grote publiek verkocht. Dat liep er storm
voor. Het moet voor de musea een gevoel van opluchting zijn dat al
die zolang bewaarde stuken nieuwe gelukkige eigenaars hebben
gevonden. Het erfgoed gaat terug naar de gemeenschap. Want
zoals de kunstfilosoof Walter Benjamin zei: "We moeten oppassen
dat we niet bezwijken onder het gewicht van al die verzamelde
kunstschatten op onze rug. We moeten zien dat we nog de kracht
hebben om de kunstschatten van ons af te smijten zodat we er
opnieuw greep op kunnen krijgen".
Mag een museum kunstbezit verkopen? Reageer op ons forum op
www.tento.be of mail naar peter.wouters@okv. be
Joris Ghekiere, Zonder titel,
2004 (p. 12)
Inhoud
KUNST IN PUBLIEKE RUIMTE
Daniël Buren verkoopt kijkplezier in Leuven
MUSEUM APART
Charliermuseum een goudmijn aan kunstschatten
TALENT
Johan Ghekiere
OPEN NIEUW
Museum Mayer van den Berg viert eeuwfeest
OPEN NIEUW
Extra City. Nieuwe ambitieuze kunsthal in Antwerpen
IN BEELD
Een Zee van toegelaten lust
OPENBAAR KUNST BEZIT IN VLAAN DEREN lOOS
ERF,OED LOKAAL
De Groene Boulevard in Hasselt
OPEN NIEUW
BE-PART in Waregem
IN BEELD
o Alles goed met Floris Jespers?
KUNSTTO ER
In de sporen van Reynaert de Vos
WEBSTEK
Museum.nl
KEUZE VAN DE REDACTIE
KLARA
UIT DE BOEKEN
ZWART OP WIT
OPEN NIEUW
letteren huis: hoogmis van Vlaamse Letterkunde
KUNST ONDER DE KERSTBOOM
A' ENDA
OPENBAAR KUNSTBEZIT
IN VLAANDEREN
5ECRf.TARIAAT, REDACTIE
EN AIONNlMENTENDilNST
huis 'den Rhyn'
Hofstraat 15
2000 Antwerpen
tel. 03 I 224 15 30
fax 03 I 224 15 31
info@okv.be
Bankrelaties
448·0007361-87
385-0590844·80
000-0099920·10
135.20 (NL)
BTW 427 190 176
ISSN 1373·4873
wo 2004/7892/17
ADVERTEERDERS IN DIT NUMMER
UITGrvtllt
Peter Wouters
peter.wouters@okv.be
HOOfDREDACTEU R
Mark Vanvaeck
REDACT1l
mark.vanvaeck@okv.be
Daan Ra u, Rik Sa uwen, Karel Marcelis,
Philip Willaert, Eva Wuyts, Ludo Dosogne,
Mark Vanvaeck, Peter Wouters
VORMGMNG
DRUK
Geert Versta en
New Goff, Gent
PRE-PRE.SS
Gratlsch Buro Geert lefevre
PUILICIRIT
03/231 28 oo (B-promotion)
AlOMNEMENTIN DIENST UI WEISIR
Gerrie Caomans
gerrie.coomans@okv.be
VRIJWILLIGERS
Gudrun Heymans, Jeroen lanoote,
Jessica Moyersoen, Gaston Van der
Cruyce, leen Van Wassenhoven
Antiekbeurs Luik (blz. 43), Aboriginal Art Gallery (blz. 33), Amarant vzw (blz. 17),
Caermersklooster (blz. 41), Lineart (bl2. 47), Dexia Bank (blz. 48)
•
0
0
N
0
...
:
...
>
..
0
3

KUNST IN
PUBLIEKE RUIMTE
Daniel Buren verhoogt kijkplezie in Leuvens Sint Donatuspark
Die weerspiegelen niet alleen de omliggende
bomen en planten. Gewone en ge·
kleurde raampjes wisselen elkaar af. Wie
door het gekleurde glas kijkt, waant zich in
een andere omgeving. Het vijverwater lijkt
plots zijn natuurlijke kleur te verliezen en
wordt achtereenvolgens oranje en blauw.
Herfstbladeren krijgen door de ingreep on­
verwachte paarse en rode tinten.
Toch zijn de 'frames' niet opdringerig. Om·
dat ze op de rand van de verschillende plant­
soenen werden opgericht, dwingen ze de
wandelaar niet om zijn traject aan te passen.
Daniel Buren houdt niet alleen rekening met
de oorspronkelijke vorm van het parkland­
schap. Hij accentueert zelfs de structuur.
Bovendien nod igt hij de bezoeker uit tot
onthaasting. Wie zijn tijd neemt kan inder­
daad het park vanuit talloze invalshoeken
en kleuren waarnemen. Elk raamwerk staat
op zichzelf, maar kan ook als een onderdeel
van de hele reeks worden beschouwd. Toch
kunnen de achttien vensterramen onmoge­
lijk tegelijkertijd in één oogopslag worden
geobserveerd. Het Sint Donatuspark is im­
mers heuvelachtig en werd door de vroegere
ontwerper opgesmukt met rotspartijen.
Het kenmerk van Buren
De 66jarige Buren heeft het zo druk dat hij
niet eens op de vernissage van zijn 'Jardin
imaginaire' aanwezig kon zijn. Hij ver­
toefde op dat moment in de Hemeltempel in
Peking, waar hij - net als op de kaders van
de Leuvense parkramen · verticale streepjes
aanbracht. Al vier decennia bedenkt hij 'in
situ' installaties met herkenbare streep­
patronen. De gekleurde verticale banden
zijn steeds 8,7 cm breed en worden afgewis­
seld met witte strepen.
'Voor het Sint Donatuspark heeft Buren
nadat hij het park als de meest geschikte
locatie voor een artistiek project had uitge­
kozen, drie verschillende voorontwerpen
ingediend' zegt Michèle Lachowsky, die met
Joël Ben za kin curator is van deze permanen­
te tentoonstelling. 'We hebben uiteindelijk
geopteerd voor de ritmische opstelling van
deze achttien vensterramen omdat ze een
meerwaarde geven aan het park zonder dat
ze de spelende ki nderen en de wandelaars
of rustzoekers hinderen.'
De 'imaginaire tuin' dankt zijn naam aan het
magisch karakter: "Door het vernuftig kleur­
gebruik beeldt de bezoeker zich een park in
dat enkel in zijn fa ntasie bestaat. Toch over­
drijft Buren niet. Enkel wie voor één van zijn
'frames' halt houdt, kan de illusionistische
effecten tot zich laten doordringen. Snelle
voorbijgangers vangen van de imaginaire
taferelen slechts een korte glimp op. Ze
worden echter bij het volgende vensterraam
opnieuw met een vreemd kleurenspel gecon­
fronteerd. Buren vind het niet eens erg als
er na verloop van tijd gewenning optreedt.
Ondanks zijn bescheidenheid, beschouwen
wij hem toch als één van de meest notoire
artiesten van deze tijd.'
Start in New-York
In de jaren zestig vormde hij met Mosset,
Parmentier en Toroni nog de kunstenaars·
groep BMPT, die de schilderkunst wilde
demythologiseren. Hij ontvluchtte musea en
galeries, maar intervenieerde in openbare
ruimtes. Op straten, pleinen en metrostati·
ons verfde hij talloze gelijkmatig verdeelde
witte strepen. Toen hij in 1971 in het New
Yorkse Guggenheimmuseum de klassieke
museumarchitectuur en de lineaire opstel­
ling van de geëxposeerde werken hekelde
door in de centrale hal een gigantische lap
gestreepte stof op te hangen, kreeg hij wel­
iswaar veel kritiek van zijn collega's te ver­
duren, maar was zijn naam gemaakt. Nadat
hij voor de eretuin van het Palais Royal in
Parijs tweehonderdzestig zwart-wit ge­
streepte zuilen van verschillende lengte had
ontworpen, werd hij overladen met opdrach·
ten. Meestal om openbare ruimtes met zijn
minimalistische kunst, die hij 'objectief' en
'neutraal' noemt, op te vrolijken.
De weersomstandigheden laten onvermij­
delijk hun sporen na op kunstinstallaties
in open lucht. Ook Burens 'imaginaire tuin'
ontsnapt niet aan wind, regen, sneeuw en
mist. Toen we op een kille morgen door
het park liepen was de klammigheid op de
ramen af te lezen. "Met de glasfabrikanten
onderzoeken we hoe we dit in de toekomst
kunnen vermijden' licht Michèle Lachowsky
toe. 'De ramen worden alleszins regelmatig
door het stadspersoneel gereinigd. Tevens
worden herstellers ingeschakeld als de
'frames' door het weer of door bezoekers
zijn beschadigd.
Maar vandalenstreken verwachten we niet,
want haast alle buurtbewoners houden een
oogje in het zeil. Zij zijn de peters en de
meters van deze 'jardin imaginaire'. Hun
prachtige tuin zullen ze met een evenveel
liefde koesteren als hun petekind. Dat is
toch bewonderenswaardig !"
Het Sint Donatuspark
en dus ook de 'jardin imaginaire'
van Daniel buren in Leuven is tijdens de herfst
en de winter toegankelijk van 7 tot 19u.
Van 1 mei tot 30 septembervan ?U tot 21u3o.
"'
.0
E
"'
u
"'
"0
"'
.0
E
"'
>
0
c
"'
.0
0
:!
"'
0
0
N
0
..
z
...
..
>
"
0
5

MUSEUM APART Charlier Museum: een goudmijn aan kunstschatten
Krakend parket, glanzend zilver, fraaie spie­
gels en talloze schilderijen ontmoet je in dit
eigenaardige museum dat meer huis is dan
museum. In dit majestueuze burgerpand kan
je vrijelijk het oog laten dwalen. Schilderijen
en tekeningen hangen er verstrooid in riante
gangen en ruime vertrekken. Architectuur
en aankleding weerspiegelen uitstekend de
context van de negentiende-eeuwse bur­
gerwon ing. In het Charlier Museum is deze
burgerlijke ambiance van weleer zo goed als
intact gebleven. Schilderstukken vol nette
dames en heren, weelderige bloemstukken,
stillevens en landschappen vind je er tus­
sen chic en zwaar meubilair waarmee het
huis ordentelijk is gestoffeerd. In een vorig
leven, zo'n honderd jaar geleden, was het
een heuse 'lieu de rencontre' en werd ten
huize van Van Cutsem en beeldhouwer Guit­
laurne Charlier bij de thee gediscussieerd
over kunst, fi losofie en muziek. Tussen de
dialogen door werd er gemusiceerd aan de
vleugel en aandachtig geluisterd naar Cho­
pin, Fauré, Brahms,Wagner. Architect Victor
Horta, maar ook talloze kunstenaars waren
er vriend aan huis.
De jonge Horta schiep in 1890 eenheid in
het statige pand dat voorheen bestond uit
twee afzonderlijke huizen. De heldere aan­
bouw met bovenlichten op de gelijkvloerse
verdieping zijn van zijn hand. Temidden van
het hectische gebrul van de hoofdstad - de
Brusselse kleine 'ring' loopt hier vlak voor
de deur - heerst in dit huis een oase van
rust. Bijna geen sterveling die hier komt,
althans dat zou je denken. Niettemin ont­
vangt het Charlier Museum jaarlijks toch
zo'n dertienduizend bezoekers en aan activi­
teiten ontbreekt het geenszins. Conservator
Francine Délepine en haar equipe doen er
alles aan om de missie van Van Cutsem en
Charlier in stand te houden.
Het Salon Ladewijk XVI. Smaak en verfijning
waren de ordewaard en.
© Charliermuseum, Brussel
Foto: Philippe Willoert
Om de haverklap vinden in het Charlier
Museum colloquia, ontmoetingen, jazz­
namiddagen, en allerhande multiculturele
bijeenkomsten plaats. Het museum is dan
ook geen slapend oord maar wil door het
scheppen van tal van initiatieven ervoor
waken dat het museum zijn maatschappe­
lijk georiënteerde en intellectuele opdracht
niet uit het oog verliest, precies zoals Van
Cutsem het had gewenst.
Geld genoeg maar ook goede smaak
Henri Van Cutsem(1839-1904) was een
gefortuneerd man vooral dan dankzij de
gigantische nalatenschap van zijn ouders.
Zo erft hij niet alleen een weelderig fortuin
maar ook nog eens het bloeiende Hötel de
Suède in de Bisschopsstraat Zijn materiële
welstand laat hem toe allerhande kunstvoor­
werpen te verzamelen.
Dans vaar de Tempel van Maduro, olieverf ap doek, Guillaume Van Strydonck, 1891 (110 x 140 cm)
De reis van zes maanden naar India werd er uiteindelijk een van vijf jaar.
© Charliermuseum, Brussel
Al is zijn keuze op het gebied van de deco­
ratieve kunsten nogal eclectisch, toch gaat
al zijn aandacht, wat schilderkunst, beeld­
houwkunst en architectuur betreft, naar de
kunstenaars van zijn tijd. Ze worden zelfs
zijn vrienden en Van Cutsem laat ze ruim­
schoots meegenieten van zijn vrijgevigheid
en rijkdom. Guillaume Charlier is een van
de gegadigden die dicht bij het leven staat
van zijn weldoener en daar ook de fi nanciële
vruchten van zal plukken. Van Cutsem laat in
1855 een ruim atelier bouwen voor de beeld­
houwer-schilder die zich tijdens zijn verblijf
in Rome had aangesloten bij de avant-gar­
distische kunstvereniging les XX.
Henri Van Cutsem, obsessioneel verzamelaar.
©Archief Charliermuseum, ca. 1901, Brussel
Het salon met de verlichting van Horta.
Fata: Philippe Willoert
Nog eens vijf jaar later erft Van Cutsem het
huis nr 16 aan de Kunstlaan dat door zijn
moeder was gekocht. Ondertussen leeft
Van Cutsem zich uit in de kunst. Zijn eerste
aankoop dateert uit 1874 Hetatelier van
Hendrik de Braekeleer. Vervolgens koopt hij
werk van landschapsschilder )oseph Cosemaans
en in 1876 Het naderend onweer van
:!
"
N
0
....
z
....
>
"
0
7

.:!
..
c
N
0
...
z
"'
...
>
"
0
8
Bloemen en vlinders, olieverf op doek, }omes Ensor.
Gekocht door Van Cutsem In 1885.
© Chorliermuseum, Brussel
Hyppolyte Boulenger. Later schaft hij werken
van De Groux, Oyens, Agneesens, Fantin-La­
tour, Manet, Bastien Lepage aan. "Allemaal
kunstenaars die je met het realisme van de
negentiende eeuw kunt verbinden", zegt
Constantin Ekonomides die als wetenschap­
pelijk medewerker het museum door en
door kent en tal van publicaties op zijn naam
heeft staan. "Je mag gerust zeggen dat Van
Cutsem voor het modernisme koos. De kunst
die op dat moment bon ton was. Het natu­
ralisme was zijn 'dada'. Charlier erfde na de
dood van Van Cutsem bijna heel de verzame­
ling en trad in het spoor van zijn vriend door
ook regelmatig aankopen te doen. Maar
je merkt, als je goed kijkt, dat de kwaliteit
toch van een ander niveau is. Aan wat dat
gelegen is? In het aankopen van kunst had
Charlier bijlange niet de ervaring en het raf­
finement van Van Cutsem."
Met de steun van Charlier en met de goede
raad van zijn vriendenkring - schilders,
schrijvers en bekende figuren uit Belgi­
sche en Franse kunstkringen -weet Van
Cutsem belangrijke werken te verwerven.
Werk van latere modernen als Finch, Ensor
en Van Strydonck maken hun intrede in de
almaar groeiende collectie. De twee grote
tentoonstellingsruimten die Horta inrichtte,
moesten de werken beter tot hun recht laten
komen en doen dat nog steeds.
Geheel naar de oude museologische ge­
woonte hingen schilderijen boven en naast
elkaar. De muren waren overdadig bezet en
het oog aanschouwde één grote plastische
beweging. De sfeer van destijds is in het
Charlier Museum gebleven, alleen is de pre­
sentatie niet meer zo weelderig als weleer.
De door Van Cutsem vergaarde schilderijen
verhuisden immers volgens zijn testamen­
taire beschikking naar Doornik waar Horta
intussen vorm gaf aan het nieuwe Museum
voor Schone Kunsten. Een overijverig ambte­
naar van de stad Brussel had tevoren de ver­
zameling geweigerd wegens 'teveel bloot'.
De overgehevelde collectie van Van Cutsem
vormt er dan ook de kern van de Doornikse
verzameling met op kop het zonnige schilde­
rij Chez le père Lathuille van Ma net. Verder
vind je in Doornik een fraai stilleven Stilleven
met een eend van Ensor, voorts werken
van Edouard Agneesens, landschappen van
Théordore Baron. Van al deze kunstenaars
treffen we ook werken aan in het Charlier
Museum.
Bloem en vlinders van Ensor op de gelijk­
vloerse verdieping is hier nog altijd een van
de pronkstukken. Maar doeken als De wandeling
van Eugène Laermans en wat verder
het heerlijk dromerige Spelende kinderen in
de zon van Jenny Montigny laten toe kwaliteitsverschillen
te onderscheiden. Charlier
bouwde voort op de collectie van Van Cut-
ledereen was welkom moor discretie troef.
Foto: Philippe Willoert
sem en vervolledigde die met kunstwerken
van Van Zevenberghen, Oleffe en Heymans,
zeg maar de postimpressionisten.
Alles bij elkaar bezit het Charlier Museum
ongeveer een duizendtal schilderijen.
natuurlijk worden die niet allemaal in een
keer getoond. "Ze bevinden zich op de zol­
derverdieping", zegt Ekonomidas waar ze
binnenkort in optimale omstandigheden
zullen worden geconserveerd. Wat met het
archiefVan Cutsem en Charlier? "Een groot
deel van de persoonlijke correspondentie is
op een mysterieuze wijze verdwenen', weet
Ekonomidas "er zijn helaas weinig persoon­
lijke brieven bewaard gebleven." Gefluisterd
wordt dat criticus Sander Pierron ze zou heb­
ben meegenomen, hij was op dat moment
een monografie over van Cutsem aan het
schrijven.
Na Van Cutsem en Charlier heeft het mu­
seum nog kunnen profiteren van andere
milde schenkers. Zo is er de verzameling
Thibaut. Yvan Th ibaut, jurist (1906-1951) en
gelegenheidsschilder, en zijn vrouw Blanche
waren fijnbesnaarde kunstminnaars. Ze had­
den oog voor schoonheid en bezaten een
even grote kennissenkring als verzameling.
We vernoemen: Henry Wagemans, Charles
Seharrès, Alexander Denonne, Eugène
Laermans, Jakob Smits. Vlak voor haar over­
lijden in december 2001 schonk mevrouw
Thibaut de mooiste werken aan het Charlier
Museum. De verzameling geldt als één van
de betere legaten die het museum sedert
haar ontstaan mocht ontvangen. Een van
de topstukken is Moederschap van Jakob
EXT RA
OKV-Ciub
Conservator Francine Delépine ontvangt
ons met plezier in dit gracieuze museum in
Brussel.
Vijftig abonnees kunnen we hiermee
verwennen (25 x 2).
Er is een rondleiding in het
Nederlands, de ander in het Frans. We
bezoeken het museum op woensdag
26 januari 2005 om 14.30u . De eerste
intekenaars behoren tot de gelukkigen.
Stuur een kaartje naar Openbaar Kunstbezit
in Vlaanderen, Hofstraat 15 in 2000
Antwerpen of mail ons info@okv.be.
Indien u voor meerdere activiteiten van de
OKV-Club inschrijft gelieve ons telkens een
aparte mail te sturen aub.
Smits. Van laatstgenoemde kunstenaar komt
er volgend jaar in het Charlier Museum een
retrospectieve.
Ook de schenking van de biochemicus Jean
de Heinzelin de Braucourt willen we hier
niet onvermeld laten. Uit zijn verzameling
stammen de intieme landschapjes van de
minder bekende Louis-Joseph-Désiré Crépin
(1828-188?).
Het Chorliermuseum aan de Kunst/aan.
Wat was er eerst?
© Chorliermuseum, Brussel
De in Noord-Frankrijk geboren kunstenaar
had een onwaarschijnlijk schilderstalent
Zijn suggestieve toetsen en smeuïge
verfaanbreng leveren landschapjes op om
in onder te duiken. Voorwaar, in het Charlier
Museum liggen de ontdekkingen voor het
grijpen. Een illusie waar we ons graag aan
willen laven.
(HARLIER MUSEUM
Kunstlaan 16,
1210 Brussel, tel: 02/220 26 90
Open: dinsdag (tot 19.30 uur),
woensdag, donderdag, vrijdag:
van 12.o0-17.00 uur
"'
.0
E
"'
-o
"'
.0
E
"'
>
0
c
"'
.0
0
:;;;
0
.:!
...
c
N
0
...
z
"'
...
>
"
0
9

;:;
.0
E
."
"'
.0
E
"'
>
0
"
"'
.0
0
:;;;
0
•
....
•
0
0
...
0
..
:
..
>
..
0
10
TA LENT
Het is duidelijk dat Joris Ghekiere
niet enkel een goede schilder
is, hij beheerst het ambacht,
hij is daarenboven een goede
kunstenaar, hij heeft iets te
vertellen en datgene wat hij
wil vertellen doet hij met zijn
plastische taal, met beelden.
En die beelden zijn er niet alleen
voor de goede verstaanders.
Joris Ghekiere, beelden voo
Het eerste werk dat ik ooit van Joris Ghekiere
(01955) zag, was op de tentoonstelling van
de Europaprijs 1980 in Oostende. Hij kaapte
er één van de zilveren medailles weg. Later
was hij nog wel meer te zien op die prestigi­
euze wedstrijd. Het was leuk om telkens een
evolutie waar te nemen in het werk van deze
talentvolle schilder.
In 1982 was hij geselecteerd voor de ten­
toonstelling 'Actuele Beelding' in het ICC te
Antwerpen en een jaar later exposeerde hij
in de tentoonstelling ' 7 x Actuele Kunst' in
de Gele Zaal.
Het waren de jaren van de "nieuwe wilden",
de jaren dat het gestuele, expressieve en
picturale schilderen de Europese kunstscène
opnieuw in beweging bracht als een reactie
tegen het puur conceptuele, het koele en
afstandelijke in de kunst.
Willy Van den Bussche schrijft in de catalo­
gus van '3 x Schilderen. Jonge schilderkunst
in Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen en
Zeeland' (1985): "Wel theatraal, niettegen·
staande het monochroom kleurgebruik, is
door de monumentaliteit en de vormverwij­
zingen naar oerculturen het werk van Joris
Zonder titel, olie op doek, 16o x 200, 1994
Ghekiere. Zijn groots opgezette doeken,
los tegen de wand opgehangen, herinneren
nog, door het gebruik van onregelmatig
gesneden zeildoek, aan de Arte Povera en
zijn dan ook conceptualistisch van opzet. Hij
gaat eigenlijk in tegen zijn eigen juist vooraf­
gaande werk dat vooral de expressieve schil­
derwijze en felle kleuren prefereerde om
uitdrukking te geven aan een grote ritmische
dynamiek van figuratieve voorstellingen.
De vormen komen thans rechtstreeks uit het
decoratief alfabet van primitief rituele voor­
werpen die hij uitvergroot en verandert tot
monumentale structuren. Alleen de inhou­
delijke verwantschap met zijn vroege werk
blijft behouden."
Hiermee wordt duidelijk dat de jonge kun·
stenaar volop aan het zoeken en experimen­
teren is.
Een jaar op reis
De jaren '8o zijn een boeiende periode met
heel wat jong aanstormend talent en met
exuberante prijzen op de internationale
kunstmarkt, die evenwel ineenstort met de
economische crisis. De kunst plooit zich op
zichzelf terug, de royale formaten van de
de goede verstaander
schilderwerken worden beduidend kleiner
en sommige kunstenaars verdwijnen zelfs
volledig uit het blikveld. Joris Ghekiere kiest
ervoor een jaar op reis te gaan. Hij verkent
India en het Verre Oosten. Het is een bezin­
ningstocht, een periode waar indrukken
worden opgeslagen en inzichten rijpen.
Hij komt verrijkt terug.
In 1993 is zijn werk opnieuw te zien op de
Europaprijs, het is anders nu, het heeft in
zich al de aanzet voor zijn huidige oeuvre.
Het werk straalt een zekere dreiging uit en
toch is het afgebeelde neutraal of 'onschul­
dig', het gaat om meubelair, architectuur. In
1995 exposeert hij in de toenmalige Galerie
Art Box in Waregem samen met Philip Ag­
uirre y Otegui. Eén van de werken daar is me
altijd bijgebleven, niet omdat ik het 'mooi'
vond, wel omdat het me zo intrigeerde, om·
dat het beeld zo sterk appelleerde. Het toont
een meubel in een landschap. Het meubel
is rechthoekig en redelijk diep, althans zo
lijkt het. De linkerkant van het meubel wordt
in beslag genomen door een reeks van vier
boven elkaar geplaatste laden. De gesugge­
reerde diepte van de binnenkast klopt hele­
maal niet met de zichtbare afmetingen van
het meubel. Het landschap waarin het zich
bevindt is rijk aan bomen en struikgewas en
toch is het geen vriendelijk of uitnodigend
landschap, het roept geen arcadische fa nta­
sieën op. Hoe komt dat? Het is de dreiging
die van die kast uitgaat, met zijn veel te
grote binnenzijde, die het landschap een on·
behaaglijk accent geeft. Een bijzonder werk.
Opnieuw erbij
In 1999 wordt in het Muhka een bijzondere
tentoonstelling gehouden: 'Trouble Spot
Painting', een tentoonstelling samengesteld
door de inmiddels internationaal gerenom­
meerde Luc Tuymans en door Narcisse
Tordoir. Ook hier is Ghekiere met twee
belangrijke werken aanwezig. Het gaat hier
nog om olieverfschilderijen op doek, maar
overdekt met een laag polyurethaan. Het
ene doek stelt twee luxueuze uurwerken
voor, ze lijken zo uit de reclame weggeplu kt.
De reclame zoals je ze kan vinden in glossy
magazines. Toch zie je meteen dat het hier
niet om reclame kan gaan, de horloges zijn
niet gedetailleerd weergegeven, een merk­
naam ontbreekt. Het is een beeld dat je niet
loslaat, het irriteert je een beetje, het lijkt zo
gewoon en het is het niet. En daardoor juist
links: Zonder titel, olie en polyurethone op doek,
100 x 120 cm, 1998
rechts: Zonder titel, olie en polyurethane op doek,
100X120 Cm
gaat er weer dat dreigende, dat verontrus­
tende sfeertje van uit. In de polyurethaan­
vernis heeft de kunstenaar zwart pigment
vermengd. Het beeld dat ooit moest verlei­
den, verliest zijn glans en wordt bedreigend.
Ook het andere werk in de tentoonstelling
is overgoten met polyurethaan en op het
eerste gezicht van een stralende onschuld.
Op een lichtgroene achtergrond zitten twee
(exotische?) vogels in de takken. De takken
werpen heel afgetekende schaduwen af op
die groene achtergrond. Ook de takken zijn
groen. Eigenlijk heb je weinig houvast om­
trent het beeld. Gaat het hier om een beeld
uit de natuur? Of is het een momentopname
"'
.0
E
."
"'
.0
E
"'
>
0
"
uit een volière? Of zou het hier kunnen gaan ,.
om een setting met opgezette vogels? Het
lijkt wel een een onscherpe foto met een
gebrekkige kadrering. Het is een beeld dat je 5
voorbijloopt en je even daarna afvraagt wat
je nu precies gezien hebt. Weer die onrust.
;:;
.0
0
11

"'
-"
E
"'
>
0
"
"'
-"
0
...
..
0
..
N
0
,_
:
,_
>
"
0
12
Zonder titel, olie op ploot, 145 x 115 cm, 2004
Zonder titel, olie op ploot, 145 x 115 cm, 2004
Zonder titel, olie op ploot,
145 x 115 cm, 2004

Rugschllderlng, Na hit Ghasemi, project met asielzoekers
Foto: Johan Luyckx
Joris Ghekiere zegt van zichzelf: "Ik ben
geen fundamentalistische schilder, schil­
derijen zijn voor mij objecten die ik bewerk
met zeer diverse middelen. Met mijn schil­
derijen ga ik in op een concrete situatie, op
wat er leeft in de wereld." Eigenlijk gaat het
hem om de boodschap, om het beeld zelf.
De beelden die Joris Ghekiere neerzet zijn
van een veelvoudige gelaagdheid, ze zijn
makkelijk herkenbaar en sluiten aan bij de
beelden die ons elke dag weer omringen
en beïnvloeden. Die banale en triviale beel­
den trekken onze aandacht - hoe zou de
reclame anders werken? - omdat ze hier als
schilderij worden gepresenteerd. Maar ze
zijn veel meer dan dat: elk van die beelden
heeft een bewerking ondergaan die bij de
toeschouwer een drang laat ontstaan om bij
het voorbijgaan terug te blikken. De netel is
wel erg groen geschilderd, hij baadt in een
lichtende, groene achtergrond, daar is wat
mis. Het kitscherige exotische landschap
trekt helemaal niet aan, maar is dreigend,
hier is de zondvloed nabij. Bij een vrouwen­
portret zijn de ogen, de lippen en de juwelen
groen overschilderd, de verleiding is mond­
dood gemaakt. De beelden van Ghekiere
zijn sterke beelden, beelden die beklijven,
beelden die bedriegen.
Op een dag was ik met een groep mensen
bij hem op atelierbezoek. Zowat de ganse
groep, mezelf incluis, was bijzonder aan­
gegrepen door een zeer kleurrijk werk. Van
veraf gezien had het iets zeer feestelijks en
blij, bij nader inzicht was het een vluchtelin­
genkamp ... In een vluchtelingenkamp kan
natuurlijk ook plaats voor blijheid zijn, maar
toch maakte het werk iets in ons los, je zou
het ontroering kunnen noemen, een schit­
terend werk.
Dat Joris met beide voeten in de wereld leeft,
kan ook afgeleid worden uit zijn project
dat hij realiseerde met bewoners van een
asielcentrum. Hij had er langdurig individu­
ele ontmoetingen met mensen van diverse
origine en liet zich door hun verhaal inspire­
ren om op hun rug een schilderij te maken.
Van al die rugschilderijen werden foto's
genomen die samen een installatie vormden
(2003). Een volgens de kunstenaar zeer verrijkende
en menselijke ervaring.
In een ouderlingentehuis in Izegem reali­
seerde hij in 1999 een pakkend integratie­
werk: een muur vertoont een keur van aan­
trekkelijke rozen, alleen zijn de rozen te zien
in verschillende stadia van verval...
Een monografie met interessant beeldma­
teriaal en teksten van Gerrit Vermeiren en
Hilde Van Gelder werd in 2004 gepubliceerd
door Galerie Koraalberg.
www. koraalberg.be
)ORIS GHEKIERE
exposeert in Galerie Transit in Mechelen
vanaf 21 november tot 23 januari 2005.
Zandpoortvest 10 in 28oo Mechelen,
tel. 015 336 336,
open vrijdag, zater-zondag tussen 14-18u.
www.transit.be
...
..
0
N
0
..
z
...
..
>
"
0
13

OPEN NIEUW
I
Museum Mayer van den Bergh viert eeuwfeest met expo Breviarium
Een gesprek met Brigitte Dekeyzer
Zeventig jaar na de opening breidde het
oorspronkelijke museumgebouw uit met
moderne zalen. Nu opent met deze tentoon­
stelling een gloednieuwe tweede uitbreiding
met een publieksruimte en een zaat voor
tijdelijke tentoonstellingen.
Schilderijen, tekeningen, laat-gotische
beeldhouwwerken, wandtapijten, glasramen
en nog veel meer worden gepresenteerd
in een huiselijke omgeving. Voor een bre-
7Hnltelt, halfbladminiatuur uit Breviarium Mln den Bergh,
viarium, dat rijk verlucht werd door Gents­
Brugse miniaturisten, betaalde de kieskeu­
rige verzamelaar de hoogste prijs van al zijn
kunstwerken. Het kostte dus nog meer dan
Pieter Breughets 'Dutte Griet', die ook tot
de pronkstukken van de collectie behoort.
Het museum viert het eeuwfeest met een
expositie van de belangrijkste bladen uit het
gebedenboek, die - in afwachting van een
soepelere band - apart kunnen bewonderd
worden. Bovendien zijn alle miniaturen
Gent-Brugse school, ca. 2500, C> Museum Mr Min den Bergh,
Antwerpen, foto 8. Claet
uit het Breviarium gereproduceerd in het
luxueus jubelboek 'Herfsttij van de Vlaamse
miniatuurkunst' , waarin Brigitte Dekeyzer,
die over dit tuisterrijk brevier aan de afde­
ling Kunstwetenschap van de K.U.Leuven
onlangs een uitvoerige doctoraatsstudie
maakte, haar nieuwste bevindingen op een
heldere manier heeft verwerkt. We zochten
haar voor een verhelderend gesprek op in
het Leuvense Erasmusgebouw.
Oe stroman, die Fritz Mayer van den Bergh
naar de veiling van Christie's in Londen had
uitgestuurd telde voor dit brevier op het
einde van de 19de eeuw 1420 pond neer.
Hoe hoog zou dit bedrag anno 2004 in
euro's zijn?
Dekeyzer: "Dat valt moeilijk te zeggen. Door
de goede staat en de uitzonderlijke ver­
sieringen was het brevier zeer gegeerd bij
de kenne. Aa ndat ene boek hebben ve
hoogwaardige kunstenaars meegewerkt.
Zodra je het openslaat word je geconfron­
teerd met een hele serie meesterlijke schil­
derijtjes, die met de Vlaamse Primitieven in
verband kunnen worden gebracht."
Oe verwantschap met het oeuvre van Hu go
van der Goes en Dirk Bouts bewijst U op de
tentoonstelling met fotoreproducties van
gelijkaardige werken.
Dekeyzer: "Vaak waren de miniaturisten en
de paneelschilders lid van eenzelfde gilde.
Ze kenden elkaars werk. De zegenende
Christus op het Laatste Avondmaal in het
Breviarium wordt in dezelfde houding
afgebeeld als op het beroemde schilderij
van Dirk Bouts. Waarschijnlijk heeft de mi­
niaturist het ooit gezien. De beïnvloeding
gebeurt in de twee richtingen. Paneelschil­
ders konden zich ook op de miniaturisten
inspireren."
Is de indeling van een brevier aan strikte
regels gebonden?
Dekeyzer: "In principe bestaat dit soort ge­
bedenboeken uit vijf luiken. Het 'temporale',
dat alle officies voor de zon-, feest- en week­
dagen van het kerkelijk jaar omyat, is het
belangrijkste deel. De teksten zijn vanaf de
eerste zondag van de Advent, als het kerke·
lijk jaar begint, chronologisch geordend. In
het 'Proprium sanctorum' is voor elke heilige
een apart gebed voorzien. Het 'Commune
sanctorum' bevat daarentegen gebeden,
die voor alle heiligen bruikbaar waren. Een
kalender en een Psalterium of psalmenboek
maken een brevier kompleet. De maanden
in het kalendergedeelte van het Breviarium
Mayer van den Bergh zijn bovenaan versierd
•O:.m,-cc-wmtnn ucrc.; .
.. ,·t'o . Clllt"C·
l·l'.l:'f'-11 UHlltlll
.lltq}"--1 ''f"l .l 0.\'l1. -
tl:n \'.11\ll lOno.:: .• to.n.l
f fu m4 fitlil :.: .. "'nlitu : t
nimm uon i rum nu pus :1\
mlrgt "-'!11111! nolun r = ••
me.1 ë .tliJ.p_ :m:lcn t .
mrqm. .m . 1JltntU'
Ut pitmco.l lG:t\:tnt 1111'1
_
ntcs:- .liLt :111 !:";:C'-'1Clt"C·
U.'l. 1 &l n:· fi"C·
mucmnr·. .tn.tl :
"OJ!ttttm ·;fomnum ct'l,t:·:
n:fun"C\.1 qnom.i .. munu'"
tnc:.llLl :tlü. p(t.,
mcqtl. '.:.:' ur
ut> "tl: fcp ulm
.
1\l l\Obi
••r.c''f\.'lll p.tp:·.
ung-cr'm tcfum.·: n:
Info uobtlcmo
mbu 11-.ltrtt:- '"-'
llffillll lrtllct:.ltlltn .
ronfucm: îcoq!
tlonuct" u qut
1:tm tgti"C· l\l: non l"tTû
quol-o.tm lcthum nu_
llllSll l'(tlt.lllOlCilt'CS I
tuW!:ttn: 11111\Ll lll.:
mcnji:l tn!{Cl't·COntr.l:
motcm nolo:nnn ttrf.l
o:t tmO'lmm folcnnu
lcmonmt tJncn
lil: non tlHT.mro
lC,\'JUêro courc r:nn :flap
o pll nn· m h."\lll1 m nr
tl ! roll•• nom\\
m ro!J'=nn.t pturq- · tcll!
omsfcnno ttanr.:·tq
ft qn.lo.tm m.lnu (oha
ll\0\IUfo llt CltlÇ{lltt J'l
f.u -: r.:-: ngtlu wmnu
't\:f cio 1 t tl: ct lo ·: .lctttl:ns
rt uo lm t'ÜI' o:m :•! futl:r
cum fc ott:•: tlt\.lt;multc\1
bu.11otttt ttn}tt-c :ra.o
c mm q: ..:mnth:u m
l.l tn
Januari, kolenderplaat uit Breviarium Mayer Mln
den Bergh, Gent-Brugse school, ca. 2500
Cl Museum Mayer Mln den Bergh, Antwerpen,
foto 8. Qoet
"'
.c
E
"'
u
"'
"
;;;
.c
E
"'
>
0
"
"'
.c
0
:;;;
0
4
0
0
N
"
,_
:
,_
>
"
"
15

...
..
0
0
N
0
...
:
...
>
..
0
16
met een teken van de dierenriem en kinder­
spelen. Onderaan zien we de 'werken' uit­
gebeeld die typisch zijn voor een bepaalde
maand, zoals het hakken van hout, het
hooien of het oogsten."
Hoe belangrijk was een brevier in de godsdienstige
praktijk?
Dekeyzer: "De 'breviaria' ontstonden in de
twaalfde eeuw en wortelen in de monastieke
traditie. Bedelmonniken - en dan vooral de
franciscanen - hadden nood aan een hand­
zaam gebedenboek. De teksten konden door
de geestelijken in stilte worden gelezen. De
psalmen werden waarschijnlijk gereciteerd.
Een lekenbrevier zoals dat van Mayer van
den Bergh - telt per gebedsdag maar negen
in plaats van de twaalf 'lectio's' van een
'regulier monnikenbrevier'. In de adellijke
en vorstelijke milieus werd de lezing vaak
gedelegeerd aan een kapelaan."
Waarop rust uw vermoeden dat dit Breviarium
bestemd was voor Maria van Castilië?
Dekeyzer: "Uit externe documenten kan dit
alleszins niet worden afgeleid. Wa penschil­
den of herkenbare emblemen ontbreken
evenzeer. Maar er wijzen wel allerlei ele­
menten in die richting. Uit de tekst en de
heiligenkalender blijkt dat het toebehoorde
aan iemand van de Portugese elite, die een
religieus leven leidde. Maria van Castilië
was de dochter van de Spaanse koning Fer­
dinand van Aragon en lsabella van Castilië.
Zij was lid van de Derde Orde van Sint Fran­
ciscus. Maria, die haar patrones is, duikt in
opmerkelijk veel verschijningsvormen op.
Niet alleen haar geboorte en haar 'presen­
tatie in de tempel' worden uitgebeeld en
met gebeden herdacht. Ook het mirakel van
Onze Lieve Vrouw ter Sneeuw wordt als mini­
atuurschildering opgenomen."
Hoe kwam Maria van Castilië - als zij ten
minste de oorspronkelijke eigenares was
-in het bezit van dit brevier?
Dekeyzer: "Het handschrift dateert uit 1500.
In dat jaar trouwde Maria van Castilië met de
koning van Portugal, Manuel l. Het kan een
huwelijkscadeau geweest zijn. Bijvoorbeeld
van Margareta van Oostenrijk. Haar patro­
nes komt tweemaal in de kalender voor en
zij had belangrijke familiebanden. Het zou
kunnen dat ze vanuit de Nederlanden dit
brevier als geschenk had meegebracht. Op
de miniatuur van Johannes de Doper meen
ik haar zelfs in het gezelschap van Maria van
Castilië te herkennen!"
t
f
'(\ll\1
ll \"\l lJ
c Wl
1.) t\'.
c \'lUl
f \1ll
\1.1
\1
t
c 1
"0 \n lJ
c ''ll
f \)l
\)
Christus verschijnt bij h« mnr rn Tlberias, geh/storinrde
rundverslering uit Brmarium Mayer 111rn den Bergh, Gent-Brugse
schaa ca. 2500
Cl Museum Mayer 111rn den Bergh, Antwerpen, foto B. C/oet

In hoeverre zijn tekst en beeld nauw met
elkaar verweven?
Dekeyzer: "Vooral het Psalterium, dat de
honderdvijftig oud-testamentische lofliederen
van de Israëlieten bundelt, is uniek. De
beelden vertellen tot in de kleinste details
de verhalen. De lotgevallen van David, Tobi­
as en de vis, de aanbidding van het gouden
kalf, de verkoop van Jozef en de tocht door
de Rode Zee worden op een originele en
genuanceerde manier uitgebeeld. Ongetwij­
feld kregen de kunstenaars advies van een
intellectueel."
De Gents-Brugse miniatuurkunstenaars
creëren zelfs illusionistische effecten.
Dekeyzer: "De ene figuur ziet er al wat realis­
tischer uit dan de andere. Maar doorgaans
zijn het mensen van vlees en bloed, die in
een naturalistische omgeving worden neer­
gezet. Steeds met betekenisvolle gebaren
en sprekende gezichten. De kleren zijn over
hun lijf gedrapeerd. Er is vaak een licht- en
schaduwspel. Ook de randversieringen zijn
oogstrelend. Niet enkel bloemen- en plan­
tenmotieven sieren de marges. De doods­
koppen, de meubeltjes en de juwelen, die
het geheel decoreren, lijken net echt. Het
Breviarium is een typisch voorbeeld van de
Gents-Brugse miniatuurkunst. Al moeten we
opletten met deze omschrijving, die pas op
het einde van de 19de eeuw in voege kwam
en ook naar miniaturisten uit andere steden
verwees, die in dezelfde trant werkten."
Hoe kunnen de talloze miniaturisten, die aan
het Breviarium Mayer van den Bergh heb·
ben meegewerkt, van elkaar onderscheiden
worden?
Dekeyzer: "Dat is niet altijd eenvoudig om­
dat er in de Gents-Brugse bloeiperiode, die
tussen 1470 en 1560 wordt gesitueerd, vaak
naar eenvormigheid werd gestreefd. Maar
met allerlei gesofisticeerde technieken zoals
infrarood reflectografie, pigmentanalyse en
codex onderzoek kom je al een eind op weg.
Dat er bij het breviarium vele miniaturisten
betrokken waren, wordt door deze research
nog maar eens bevestigd."
Hoewel signaturen ontbreken, worden een
niet onbelangrijk aantal miniaturen toegeschreven
aan bepaalde figuren. Wie zijn de
opvallendste?
Dekeyzer: "De monumentale figuren met
brede lichamen en ingekeerde houdingen,
die we aantreffen op de Boodschap aan
Maria en bij Maria Magdalena worden aan
de Maximiliaanmeester toegedicht. Die
dankt zijn naam aan een gebedenboek,
dat hij voor de latere Habsburgse keizer
illustreerde. Vaak wordt hij vereenzelvigd
met Alexander Bening, die rond 1500 in de
Vlaamse contreien werkte.
Ik ben er ook bijna zeker van dat de minia­
tuur, waarop de zwangere Maria de even
zwangere Elisabeth ontmoet, is vervaardigd
door Gerard David. De stilistische en inhou­
delijke verwantschap met zijn paneelschil·
deringen wijst alleszins in die richting. Vijf
dynamische miniaturen, waaronder die van
Sint Benedictus, zouden door Gerard Horen­
bout, die de hofschilder van Margareta van
Oostenrijk was, geschilderd kunnen zijn."
Van de oorspronkelijke band, die de bladen
moest samenhouden, is ieder spoor verdwenen?
Dekeyzer: "Banden bleven indertijd niet
noodzakelijk rond dezelfde bladen zitten,
maar werden hergebruikt. In de Middeleeuwen
werden boeken doorgaans horizontaal
bewaard. Pas later kwam de verticale orde·
ning in voege. Heel nefast waren de bolle
ruggen. Toen Fritz Mayer van den Bergh in
het bezit kwam van het breviarium had het
nog een roodfluwelen band. Maar, uit een
aangehecht papiertje bleek, dat die uit de
achttiende eeuw dateerde. In het begin van
de jaren dertig kreeg het Weckesser ate-
lier uit Brussel, de opdracht om de zwaar
beschadigde band te vervangen. Maar de
omhulling bleek achteraf te strak. Niet alle
miniatuurversieringen waren zichtbaar en bij
het openvouwen kwamen er soms plooien
in het kwetsbare perkament. Daarom werd
tien jaar geleden besloten om het brevier
opnieuw te ontmantelen. Vooraleer het
opnieuw in een aangepaste band wordt
opgeborgen, kunnen de bezoekers ter gele­
genheid van het honderdjarig bestaan van
het museum de meeste miniaturen in al hun
pracht en schoonheid in de nieuwe tentoon­
stellingszaal bewonderen. Een uitzonderlij­
ke gelegenheid, want zelden of nooit wordt
een zo immense hoeveelheid uit één boek
'VORSTELIJKE LUXE EN DEVOTIE:
BREVIARIUM MAYER VAN DEN BERGH'
in Museum Mayer van den Bergh,
Lange Gasthuisstraat 19,
2000 Antwerpen.
Nog tot 17 januari.
Openingsuren: van 10 tot 17u.
Maandag gesloten.
Tickets: 5 en 3 euro. Info 03 232 42 37
getoond. Bij ingebonden boeken moet het
publiek zich immers tevreden stellen met de
opengeslagen bladzijden."
Het jubileumboek
'Herfsttij van de Vlaamse
miniatuurkunst'
samengesteld en geschreven door Brigitte
Dekeyzer, bevat alle miniaturen. Het is uit­
gegeven bij ludion en verkrijgbaar in het
museum.
EXT RA
OKV-Club
Bezoek dit gerenoveerde museum en
bewonder voor de allerlaatste keer op zo'n
manier het unieke brevier.
2 x 20 abonnees kunnen mee op een geleid
bezoek In dit Intiem museum
mterdog 18 december 2004 om 11.oou.
Terplekke betaalt u € 6 per persoon.
Stuur ons een kaartje of mail naar info@okv.
be met vermelding Mayer van den Bergh.
Paasvakantie
in Italië?
langs de grenzen
van net maniërisme
Michelangelo & Rafaël,
Pontormo & Rosso Fiorentino
van 31 maart tot 9 april 2005
met Patriek Verlaak
Etruskisch & Romeins Umbrië
van 2 april tot 9 april 2005
met Sophie Dralans
Vraaa. onze brochure
09/269.17.40
of kijk op
www.amarant.be
..
...
E
..
>
0
0::
..
...
0
0
•
•
..
0
..
•
.
..
,..
..
0
17

OPEN NIEUW Nieuwe kunsthal Extra City opent met veel goesting en ambitie
Meest bekend is de Kunsthal in Rotterdam
die niet minder dan vijfentwintig tentoon­
stellingen per jaar brengt over de meest
uiteenlopende onderwerpen.
Bij ons noemt de Sint-Pietersabdij in Gent
zichzelf Kunsthal. De ruimten worden vooral
gebruikt voor een zeer heterogeen tentoon­
stellingsbeleid gaande van etnische kunst
tot eigen tentoonstellingen zoals 'Vlamingen
op de Titanic'. In Antwerpen mikt men hoger
en anders. Extra City wi l een nieuw centrum
voor hedendaagse kunst zijn in een voor­
malig graansilocomplex op het Antwerpse
Eilandje. De initiatiefnemers willen de eerste
plek in Vlaanderen worden met een sterk
internationaal profiel als passage-, toon en
reflectiepunt tussen de grote centra in Lon­
den (late Modern), Parijs (Centre Pompidou)
en Nordrhein-Westfalen (met musea in Keu­
len en Düsseldorf).
Begin, dit jaar startte Extra City met de
renovatie van het silocomplex aan het Kat­
tendijkdok.
Enkele Antwerpse havenbedrijven waaron­
der vooral de Trouwnatie die het initiatief
gunstig gezind zijn stelden die ruimte ter
beschikking en namen de restauratiekos­
ten op zich. Het is de bedoeling om vanaf
november dit jaar een flexibel en werkbaar
kader te hebben voor tentoonstellingen,
lezingen en publieke voorstellingen. De
totale beschikbare tentoonstellingsruimte
bedraagt ruim 16oo m2• Het geheel oogt in
elk geval zeer indrukwekkend. Het silocom­
plex bestaat uit twee aparte bouwdelen: een
silo en een loods die in elkaar overlopen. De
silo priemt als een naald de lucht in en meet
51 meter en bestaat uit 16 betonnen kokers.
De vroegere opslagboxen voor graan lagen
er bij ons bezoek indrukwekkend leeg bij
maar er is weinig fa ntasie voor nodig om je
hier hedendaagse kunstwerken voor te stellen.
Een raam in de muur is een schilderij.
je ziet een grote luchtpartij en de drijvende
wolken weerspiegelen
zich op het kabbelende
water van het Kattendijk­
dok. Schepen varen af en
aan en in de verte torenen
de kathedraal en andere
Antwerpse gebouwen
boven de stad uit.
v. l.n.r. Wim Peeters, artistiek
directeur en jaeri Arts, voorzitter
Raad van Bestuur, goesting en
ambitie.
De blauwe long van Antwerpen
De inplanting is in elk geval goed bestu­
deerd. Het silocomplex aan Kaai 44 kan de
schakel worden tussen reeds bestaande
initiatieven zoals het Koninklijk Ballet van
Vlaanderen en de Filharmonie, Metropolis
en het goed draaiende restaurant het Pomp­
huis. Als het Museum aan de Stroom er ooit
nog bijkomt zit Extra City in goed gezel­
schap. De leiding over het nieuwe centrum
is in handen van Wim Peeters die eerder al
de artistieke leiding had in het Nieuw Inter­
nationaal Cultureel Centrum (NICC) op het
Antwerpse Zuid. Vraag is of zijn soms avant­
gardistische keuzes niet te hoog gegrepen
zijn voor een initiatief dat toch mikt op een
breed publiek.
De middelen komen van verschillende kan­
ten en Extra City streeft naar een samenwer­
king tussen de publieke overheden en ver­
schillende privé-partners. Geld kwam er al
van de Vlaamse Gemeenschap, de stad Ant-
De blauwe long krijgt er een kloppend hart bij.
Kunst in de plaats van graan
ledereen Is
welkom op
hetgroot
openlngsfeest.
werpen en de Provincie Antwerpen. Ook de
Ah Iers Axe Group (logistieke en maritieme
dienstverlening) deed een duit in het zakje
en gesprekken met mogelijke andere privé­
partners lopen nog. Radio Klara en kran­
tenuitgever De Tijd trekken mee aan de kar.
Voor 2004 mikt men op zo'n € 18o.ooo wat
in 2005 zou moeten stijgen tot € 750.000.
Opvallend aan het hele initiatief is de on­
conventionele aanpak die enerzijds vertrekt
vanuit respect voor het kunstwerk en vooral
ook voor het publiek. Zo kan je Extra City
bezoeken tussen uu en 23u waarmee de
organisators inspelen op de behoefte van de
mensen om ook 's avonds naar een museum
EXTRA
OKV-club
Bezoek de indrukwekkende graansilo en de
tentoonstelling Dedicated to a Proposition'.
30 abonnees krijgen de kans om bij het
prille begin van dit ambitieus project te zijn.
Afspraak op zaterdag 15 januari 2005 om
11.00U.
Nadien is er een drink en lunchen we
met wat broodjes.
Indien u voor meerder activiteiten inschrijft
gelieve telkens een aparte mail te sturen
aub.
Exlra CiiV p.:nv
-- Nouelmer20, 2004 at 61111
-.llllraCIIVM!I
te gaan. De vlotte toegang vanuit de ring
rond Antwerpen en vooral de instroom van
de vele Nederlanders belooft veel. Extra City
zal voorlopig ook maar open zijn op vrijdag
en in het weekend. Wie overdag in de week
eens een tentoonstelling voor hedendaagse
kunst bezoekt weet wel waarom.
Kunstenaars in de sasmeesterswoning
Extra City zou graag zo'n vijf tentoonstel­
lingen per jaar maken en "op een confron­
terende manier kleine en grote projecten
door elkaar programmeren". Voor elk project
nod igt ze ook kunstenaars uit die kunnen
beschikken over atelier -en woonruimtes
van Air Antwerpen met wie Extra City zal
samenwerken. In de vroegere 19de eeuwse
sasmeesterswoning aan de Royerssluis op
het Eilandje heeft Artists in Residence (AIR)
een mooie locatie gevonden op amper drie­
honderd meter van Extra City. Hiermee sluit
AIR aan bij de traditie van Antwerpen als
gastvrije stad waar kunstenaars zoals in de
16de en 17de eeuw hier het vak kunnen leren
of inspiratie opdoen.
Voor de openingstentoonstelling nodigde
Extra City een twintigtal nationale en inter­
nationale kunstenaars uit. Drie combineren
hun deelname aan het project met een
werkverblijf van drie maanden en realiseren
nieuwe producties voor deze openingsten­
toonstelling.
.... .. ..
' ...
Kaai44
211311
.... .
.... .. ..
"Dedicated to a Proposition" heet de exposi­
tie wat verwijst naar een toespraak van Abra­
ham Lincoln uit 1863 en beschrijft een utopi­
sche horizon in de politiek onrustige periode
van de Amerikaanse burgeroorlog. De ten­
toonstelling zal een staalkaart bieden van de
terreinen waarop kunstenaars vandaag ac­
tief zijn: van tv-commercials over muurteke­
ningen, performances en veeleisende instal­
laties. Onder hen bekende namen zoals Luc
Tuymans, Francis Alys en Pa ui Graham. Een
hele krachttoer gezien de piepjonge leeftijd
van het centrum. In de wandelgangen kon
je de ambitie ruiken en de geestdrift voelen.
Al naargelang je gesprekspartners varieerde
het verwachtte bezoekersaantal tussen de
40.ooo en 8o.ooo. Ambitieuze cijfers waar­
mee ze enkele traditionele Antwerpse musea
het nakijken zouden geven. Dat er in de
vroegere brouwerij Ceuppens in Brussel met
het Centrum voor hedendaagse kunst Wiels!
dezelfde plannen gesmeed worden met 1700
m2 tentoonstellingsruimte lijkt niemand te
deren. Die openen toch pas in 2006. Het
marktaandeel moet verworven worden.
EXTRA (ITY CENTER FOR (ONTEMPORARY ART
Mexicostraat
Kaai 44
B-2030 Antwerpen
www.extracity.org
"'
.0
E
"'
u
"'
"C
"'
.0
E
"'
>
0
"
"'
.0
0
..
0
0
N
"
..
:
..
>
"
"
19

..
-"
E
..
>
0
c
..
-"
2
""
0
...
0
0
N
0
..
:
..
>
..
0
20
IN BEELD
Tentoonstellingen prijs je niet
aan met een exacte omschrijving
van wat zij te bieden hebben.
ettUDheid schiet
Toegelaten Lust'?
Nochtans êén en dezelfde
entoonstelllng In de Koningin
Fablolazaal te Antwerpen.
Dobberen op een zee van toe gelaten lust
De naam Godefridus Bouvaert zegt u waarschijnlijk
niets. De samenstellers van de
tentoonstelling kenden hem ook niet, maar
tijdens hun opzoekingen hebben zij zijn
verdiensten leren waarderen. Hij was ergens
in de achttiende eeuw bibliothecaris van
de Sint-Bernardusabdij te Hemiksem. Die
taak moet hem erg veel voldoening gege­
ven hebben. In het document waarin hij de
boekenrijkdom van de abdij beschrijft (een
echte catalogus durven wij het niet noemen)
laat hij zijn geestdrift de vrije loop. Zijn po­
etische kwaliteiten zijn maar aan de povere
kant en hij rijgt de karamelleverzen moeite­
loos aan elkaar. Toch inspireren de boeken
hem tot één genster zuivere poëzie. De
bibliotheek omschrijft hij als 'So een plaats
verciert met Boeken' die hij vergelijkt met
een 'aengenamen schat', nogal onhandig
rijmend met 'als dat'. Maar dan komt het:
''ia 'k en vreese niet te seggen,
dat zy is soo vol van rust;
dat sy schynt een zee te wesen
vol van toegelaten lust. "
Het ontuchtige 'lust' wordt op merkwaar­
dige wijze salonfähig gemaakt door er het
epitheton 'toegelaten' aan te koppelen: een
prachtige vondst ontstaan in een bibliofiele
roes! De tentoonstelling in spe die het tot
dan toe met een werktitel had moeten stel­
len, had meteen een titel met panache. Maar
wat moeten wij ons hierbij voorstellen?
zeeslang
..
Vitrovius, De architecturo libri decem. Froncesco de
Fronceschi en }ohann Criegher. Venetië, 1567.
Abdij Bomem
Eco achterna?
Het is een reflex geworden. Telkens het on­
derwerp bibliotheek ter sprake komt, volgt
automatisch de verwijzing naar Umberto
Eco's succesboek De Naam van de Roos.
Professor Pierre Delsaert en zijn medewer­
kers reageren niet echt geprikkeld op mijn
opmerking in die zin. Maar ik ben blijkbaar
niet de eerste die hiermee komt aan-
dra- ven, want zij pareren gevat.
'Bij Eco gaat het om een
verborgen bibliotheek;
de tentoonstelling stelt
gebruiksbibliotheken
in de kijker. Dat is toch
iets anders.'
De opdracht van het
Antwerpse Provinciebe­
stuur aan de Universiteit
Antwerpen was duidelijk omschreven: het
valoriseren van het oude boekenbestand
van vijf abdijen uit de provincie, met name
Averbode, Bornem, Postel, longerio en
Westmalle .
Stuk voor stuk hebben die abdijen inder­
daad een belangrijk patrimon ium weten te
bewaren. Nochtans is een dergelijk bezit
erg kwetsbaar. Het kan ten prooi vallen aan
oorlogen en revoluties, aan water en vuur,
om van de menselijke bekrompenheid maar
te zwijgen.
Monuole PleiDtls of
Ubellus ORitorium MJn
MotaiS Cruyt (l.elwen.
cuszt)
Abdij MJn Bomem.
Perlrllment (wlljn),
.,s r.
A/bftldlng: r tVO en 2,.
Charles Morren, La Belgique Horticole, joumal des
jardins, des serres et des vergers, Luik, 1B51-1BBs.
( "' """ l'lulu. 11 .• ,.
Het onderzoek heeft het vermoeden meer
dan bevestigd. Wat die bedreigingen betreft,
zijn er in onze gewesten twee steutelmo­
menten: de godsdienstige strubbelingen in
de zestiende eeuw en voorat de Franse Re­
volutie. Beeldenstormers handelden eerder
in een opwelling die plaatselijk erg radicale
gevolgen kon hebben. Je kon pech hebben,
maar het kon ook meevallen. Daarentegen
gingen de Franse Revolutionairen wel syste­
matisch te werk. Kloosters en al hun bezit­
tingen werden verbeurd verklaard. En dat
hield meteen ook de inbeslagname van hun
boekenbezit in. Zo kwam de overheid in het
bezit van een enorme massa boeken waar­
van zij niet altijd wist wat ermee aan te van­
gen. Een deel ervan belandde in de Ecoles
Centrales, de pronkstukken van het nieuwe
onderwijsstelsel. Zo kwamen bijvoorbeeld
de boeken uit Averbode in de Universiteit
van Luik terecht. Wanneer ook de grote
openbare bibliotheken bediend waren, bleef
een aanzienlijke massa papier over dat op
één of andere manier zijn weg op de markt
moest vi nden, onder meer via veilingen.
De inbeslagname gebeurde niet altijd met
dezelfde doortastendheid. Niet elke com-
missaris gaf zich de moeite om na te gaan of
alles wel degelijk aan hem was afgedragen.
Kostbare boeken en documenten werden
verstopt en doken in meer rustige tijden op
in pastorijen of in privé-bezit.
Na 1830 tekent zich een beweging af om
een aantal opgeheven kloosters opnieuw
tot leven te brengen. Hierbij hoort de samenstelling
van een bibliotheek, want 'een
klooster zonder bibliotheek is als een fo rt
zonder wapens'. In de mate van het mogelijke
wordt het vroegere patrimonium opnieuw
samengesteld, maar dat is niet de eerste
opdracht. Het komt er vooral op aan een
werkzaam wetenschappelijk instrument uit
te bouwen. Hierbij speelt vaak de persoon­
lijke belangstelling van bibliofiele abten en
bibliothecarissen een rol. Rond de helft van
de negentiende eeuw hebben de abdijen
die ons aanbelangen opnieuw een patrimo­
nium samengesteld: de boeken die tijdens
de Franse tijd verborgen werden, hebben
meestal hun plaats opnieuw ingenomen,
aangevuld met gerichte aankopen en milde
schenkingen. Dit is atvast het geval voor de
vijf Antwerpse abdijen.
G;
.Q
E
"'
>
0
G;
-"
0
:;;;
0
...
..
0
0
N
0
...
"
..
...
>
..
0
21

..
- ..
•
•
N
e
..
>
..
0
22
Charles Morren, La Belgique Horticole, joumol des
jardins, des serres et des verg ers, Luik, sBss -sBBs.
Fra ist• s.
1 . .\fam moullt . 2 . La,•gr Whitr ( gramle blanrhr). 3.11aulboi5 h,,·brirle de .\1 al
4. . Blaek Prince (PrlllC
..
0
23

..
..
0
0
N
Cl
...
•
..
...
>
"
Cl
24
Vier afleveringen OKV
Prachtig uitgegeven, 44 bladzijden, volledig in kleur.
Gratis uw OKV Museum kaart:
gratis toegang of aanzienlijke
korting in talrijke
Vlaamse en
Brusselse
musea .
Exclusief en boeiend aanbod
octurnes, atelierbezoeken ...
De meest complete en correcte museuminformatie
en tentoonstellingsagenda voor Vlaanderen en Brussel:
www.tento.be •

Vier nummers OKVTento
Ander nieuws over tentoonstellingen, musea en kunstactualiteit Minimum 40 bladzij den, volledig in kleur.
Lid zijn van Openbaar Kunstbezit
in Vlaanderen betekent
• lid zijn van een organisatie met aandacht voor
Vlaams erfgoed van vroeger en nu waarin:
• cultureel erfgoed tegelijkertijd geheugen en
inspiratiebron is;
• om zo mee zin te geven aan de zoektocht naar
onze eigen wortels;
• en de vele contexten van Vlaamse kunst en
erfgoed te leren kennen;
• via toegankelijke en kwaliteitsvolle informatie
en tal van uitstappen en exclusieve
aanbiedingen.
Extra
bijlagen
bijzondere
belevingen.
Hernieuw uw abonnement vóór 31 december 2004
Abonnementsprijs onveranderd € 24,00
Papierprijzen, druk- en verzendingskosten zijn de voorbije jaren flink gestegen. Toch is Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen er in geslaagd de
abonnementsprijs ongewijzigd te laten. Voor volgend jaar dringt een kleine verhoging zich op.
Indien u echter vóór 31 december 2004 uw abonnement hernieuwt, blijft de huidige abonnementsprijs behouden.
Herabonneren vóór 31.12.2004
Abonnement 2005
Abonnement 2005 plus opbergcassette
Herabonneren na 31.12.2004
Abonnement 2005
Abonnement 2005 plus opbergcassette
België Europa
€ 24,00
€ 34,00
€ 25,00
€ 36,oo
€ 28,oo
€ 42,00
België
Door storting op rekeningnummer 448-0007361-87
van vzw Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen.
Nederland
Door storting op gironummer 135.20
van vzw Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, Antwerpen.
U kan gebruik maken van bijgaand overschrijvingsformulier.
"'
..c
E
"'
."
Q;
..c
E
"'
>
g
"'
..c
0
0
..
0
N
0
..
:
..
>
..
0
25

:!
N
...
...
>
,.
0
26
Dit wil u niet missen! Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 2005
Wat kan u volgend jaar onderm eer verwachten?
Literaire musea en schrijvershuizen
Vele literaire archieven ontpopten zich
tot ware musea. Ook schrijvershuizen
bevatten heel wat erfgoed. Sommige
Vlaamse auteurs mengden zich gretig
in kunsthistorische discussies of na­
men zelf pen en penseel ter hand. Een
boeiend overzicht met de kunstwerken
van Felix Timmermans, langs het Lijs­
tern est, het beschermde huis van Stijn
Streuvels, tot Louis Paul Boon, Emile
Verhaeren ...
Scherpenheuvel
Deze unieke basiliek bevat een uiteenlo­
pende waaier aan kunstschatten en erfgoed.
Tegelijkertijd inspireert ze nog dagelijks
honderden mensen en geeft ze aanleiding
tot tal van processies en rituelen. Prof. Luc
Duerloo vertelt de geschiedenis van dit
unieke bouwwerk.
Vlaamse schilderkunst na 1980
De laatste jaren lopen buitenlandse musea
en galerijen storm voor Vlaamse schil-
st. Schilderijen van Luc Tuymans halen ongekende
bedragen op kunstveilingen. Wa nneer ontstond die nieuwe golfvan
Vlaamse schilders? Is het wel een
nieuwe golf? We bekijken het kunst­
historisch en bestuderen het oeuvre
van onder andere Koen van den
Broeck, Gery De Smet, Bert De Beul,
Philip Va ndenberg en Michael Barre­
mans. Hebben zij iets gemeen?
Hun techniek, hun onderwerpen?
Dames met Klasse: Margaretha van Vork
en Margaretha van Oostenrijk
In 2005 komt Mechelen in vrouwen­
handen, net als vijf eeuwen geleden,
toen de twee Margaretha's in Me­
chelen aan de macht waren. Een toptentoonstelling geeft een beeld
van deze kunstminnende dames, die elk een prachtige collectie had­
den gaande van eigen Vlaamse kunst tot exotische voorwerpen uit
Mexico. Terwijl ze voor tijdgenoten het voorbeeld bij uitstek vormen
van de voorgeschreven
vrouwelijke deugden en
gedragingen, moeten
zij zich als vorstinnen
een aantal 'mannelijke'
eigenschappen aanme­
ten om hun plaats te
vinden in veeleisende
machtsverhoudingen.
Uitzonderlijk aanbod
Abonnement plus promotieboeken
Samen met uw abonnement 2005 kan u één van deze promotieboeken
of beid bestellen en u geniet meteen va n een uitzonderlijke korting.
Ook nieuwe abonnees kunnen van dit aanbod genieten. Vermeld op
het overschrijvingsformulier de code van het boek.
Sanctus. Meer dan soo heiligen herkennen
&
Sancti. Nog meer heiligen herkennen
Waar men gaat langs Vlaamse wegen ...
Op huisgevels, glasramen, kapitelen, schilderijen,
altaarstukken van kerken en kapelletjes ...
Overal kom je met aureolen omkranste sinten,
schutspatronen en martelaren tegen. Ze beschermen
steden, ziekenhuizen en scholen. Ze verdwalen op
de rommelmarkt en worden gekoesterd ,.
in musea en antiekzaken.
Maar wie is wie? En waarom heeft de
ene een spade en de andere een rad
bij zich? Waarom houdt de ene een
brandend hart vast en de andere een
schaal met ogen? Deze boeken maken
een waardevol kunstpatrimonium
toegankelijk. Via opvallende attributen
vindt u snel de weg naar honderden in
Europa vereerde heiligen en zaligen.
Va n elke heilige is een biografie én een afbeelding
opgenomen, samen met de verklaring van de betekenis
en de herkomst van de attributen. Nieuw en uniek is de alfabetische
indeling op attribuut, zodat u de heilige snel kan identificeren.
Sanctus en Sancti zijn praktische standaardwerken voor toeristen,
wandelaars, museumbezoekers en al wie geïnteresseerd is in
---- --. .., volksdevotie of religieuze kunst. Onmisbare
gidsen om een stukje Europees erfgoed opnieuw te
Prijs:
ontdekken en begrijpen.
Jo Claes, Alfons Claes en Kathy Vincke
• Sanctus. Meer dan 500 heiligen
herkennen
• Sancti. Nog meer heiligen
herkennen
Met meer dan 6oo illustraties en
uitgebreid register, garengenaaid
165 x 240 mm, 344 blz.
ln de winkel: € 29.50 per exemplaar
Als promotieboek bij uw OKV-abonnement: € 25,00
(inclusief verzendingskosten) per exemplaar

ERFGOED LOKAAL
Een nieuwe reeks
van Openbaar Kunstbezit
in Vlaanderen
Eerstvolgende titels in de serie
Erfgoed Lokaal zijn:
De Grote Markt van Sint-Niklaas
en Sint-Katelijne-Waver.
De Groene Boulevard
Een promenade langs 700 jaar Hasselt
Elk dorp of stad heeft een bijzonder verle­
den dat doorleeft in verhalen van mensen,
in markante gebouwen en monumenten, in
straten en pleinen, in natuur en cultuur. Het
lokale erfgoed is zowel geheugen als inspi­
ratiebron. Het is boeiend gevarieerd in al
zijn 'eigen'-'aard'igheden. Daarvan getuigt
een nieuwe reeks van Openbaar Kunstbezit
in Vlaanderen: Erfgoed Lokaal. Ze schrijft de
culturele biografie van een gemeente of een
stadsbuurt en illustreert ze met schitterende
kunstwerken, unieke archiefbeelden en typische
volksvertellingen. Erfgoed Lokaal opent
met De Groene Boulevard. Een promenade
langs 700 jaar Hasselt.
Ooit omarmde de Groene Boulevard het hele
leven van de Hasselaar. Hij of zij kon het
levenslicht zien in het moederhuis; stude­
ren aan de gemeenteschool, het college of
het atheneum; legerdienst vervullen in de
Kolonel Dusartkazerne; werken in de kera­
miekfabriek, de jeneverstokerij of de bank;
ontspannen aan de kiosk, in het casino
en de Cercle-Militaire-Kring; deugdzaam
naar de kerk gaan of in de gevangenis
belanden; ziek zijn en sterven in het Oud
Hospitaal.
Deze gids vertelt het verhaal van al deze
gebouwen en heeft oog voor de mensen
achter de gevels en op de straat.
.:.. !. .; c7t-t;{u_,. 1 f, I
j-(assell (Casino)
,.
U kuiert met hen mee door zevenhonderd
jaar Hasseltse geschiedenis. Van de eerste
grachten en wallen in de dertiende eeuw
tot de charmante promenade van vandaag.
Onderweg ontdekt u prachtige art nouveau­
huizen, kan u proeven van de Spéculation
Deplée en maakt u kennis met de mid­
deleeuwse dichter Hendrik Van Veldeke,
Zuidpoolreiziger Adrien de Gerlache, de
koninklijke schilder )os Damien ... De grote
geschiedenis en de kleine histories komen
tot leven in bijna honderd foto's en docu­
menten, waarvan de meeste nooit eerder
zijn gepubliceerd. De Groene Boulevard
garandeert veel lees- en wandelplezier.
EXTRA
OKV-Club : € 2.oo korting
OKV-abonnees kunnen De Groene Boulevard
aankopen en betalen uitzonderlijk
slechts € 10.00 per exemplaar (inclusief
verzendingskosten) in plaats van € 12.00
winkelprijs.
Bestellen kan door storting op rekening
448·0007361-87 (België) of 135.20
(Nederland) van Openbaar Kunstbezit in
Vlaanderen vzw, met vermelding 'Hasselt' .
Het Leopoldplein
omstreeks 1920.
De kiosk, het
Casino en enkele
Hasselaren,
kuierend op de
boulevard.
Keramiek en jenever zijn sinds de
negentiende eeuw uithangborden
van Hasselt. Tegelpaneel van de
Céramiques décoratives Société
Anonyme, opgericht in 1895
"
.Q
E
"
"0
"
.Q
E
"
>
0
"
"
.Q
0
.:!.
0
0
N
0
..
z
..
>
"
0
27

OPEN NIEUW BE- PART, een initiatief van de provincie West-Vlaanderen
Architect Frank Delmulle tekende in 1994
een concept uit waarbij de bezoeker een
architecturale wandeling maakt. De wande­
ling vangt aan in de eerste villa en leidt de
bezoeker naar een moderne nieuwbouw en
vandaar weer verder naar de tweede villa.
Het geheel werd omgeven door een tuin
ontworpen door Den is Dujardin. De galerie
werd Art Box genoemd en had een interes­
sant programma. Helaas werd de galerie in
2001 opgeheven.
In 2003 werd het complex aangekocht door
de Provincie West-Vlaanderen en kreeg het
een nieuwe bestemming: het wordt BE-PART,
Platform voor actuele kunst. Het complex
beschikt niet enkel over een aantal inte­
ressante ruimtelijke mogelijkheden, er is
blijkbaar ook een werkingsbudget en - niet
onbelangrijk -een kleine staf. Kunsthistori­
cus Patriek Ronse is diegene die de werking
van dit nieuwe centrum in goede en vooral
interessante banen moet leiden.
BE-PART wil drie tentoonstellingen per jaar
programmeren, telkens in de herfst, de
winter en de lente. De zomer wordt gere­
serveerd voor workshops met jongeren. Het
tentoonstellingsbeleid is zonder meer ambi­
tieus te noemen. je kan Waregem bezwaar­
lijk als een artistiek centrum beschouwen en
toch wil de provincie BE-PART "aan het front
van de actuele ontwikkeling positioneren".
Men wil hierbij vooral de jongere generatie
kansen bieden, ze laten primeren op het
geconsolideerde en het geconsacreerde.
Er worden buitenlandse kunstenaars uitge­
nodiJd zodat die in dialoog kunnen treden
met de kunstenaars uit de provincie en met
het publiek. Voor de tentoonstellingen wordt
beroep gedaan op gastcuratoren. Dit is een
wijze beslissing want gastcuratoren komen
op die manier met de lokale situatie in con­
tact, gebruiken hun netwerk en zo zal BE­
PART wellicht in zeer korte tijd de uitstraling
verkrijgen die men beoogt.
De eerste tentoonstelling wordt samenge­
steld door Moritz Küng, Zwitser met vaste
stek in Vlaanderen. De tentoonstelling Schö­
ner Woh nen vertrekt vanuit de site zelf, met
name de oorspronkelijk als woning funge­
rende villa's. De titel refereert naar het Duit­
se woontijdschrift met diezelfde naam dat
onder de vele interieurtijdschriften als een
klassieker mag worden beschouwd. Vertrek­
kend vanuit de voormalige woonkamer (met
haard) wordt het huis door tal van kunste­
naars heringericht.
Op het eerste gezicht
vormen alledaagse
voorwerpen het inte­
rieur. De omgeving
zorgt als het ware
voor een ideale con­
text en integreert de
kunstwerken op een
dermate perfecte
wijze dat de nietsver­
moedende bezoeker
de werken wellicht
niet als 'kunst' zou
waarnemen.
Er is ook een tweede
gelaagdheid in de
tenoonstelling: van
sommige installaties
gaat een zekere tln•ilrirur' ll
die toeneemt naarmate men
dert.
Ta l van kunstenaars participeren aan deze
eerste tentoonstelling: Robert Gober,
Richard Artschwager, Ann Veronica lans­
sens, Martin Kippenberger, Allan McCollum,
Andreas Slominski en vele anderen. Het is
duidelijk dat men voor deze eerste mani­
festatie even is afgeweken van het hoger­
genoemde principe om minder bekende
kunstenaars aan bod te laten komen. Het is
de organisatoren vergeven, een openings­
tentoonstelling moet meteen een schot in
de roos zijn.
Naast de tentoonstellingen geeft men ook
de gelegenheid aan een kunstenaar om in
het centrum te resideren, hiervoor is een
studio ingericht en ter beschikking. Hij of
zij krijgt er de kans om er werk en ideeên
tot ontwikkeling te brengen waarbij het
centrum een rol wil spelen in de productie
van nieuw werk.
Als eerste resident werd gekozen voor Dany
Deprez. Deze kunstenaar is bij een breder
publiek bekend als regisseur van de films
'De Bal' en 'Science Fiction'. Hij heeft even­
wel een oeuvre als beeldend kunstenaar
waarin zowel tekeningen en schilderijen,
installaties en kortfilms een rol spelen. Van
hem is eveneens werk in de tentoonstelling
opgenomen. Het gaat hier om een ouder
werk van een vroegere installatie en om een
nieuw gecreëerde kortfilm over Waregem.
In het werk van Deprez staat de (fictieve)
figuur 'James' centraal. James kan min of
meer als het alter ego van Deprez worden
beschouwd. Hij is tegelijk betrokken en
afstandelijk waarnemer. Hij neemt een aan­
tal (dwangmatige) patronen in de samenle­
ving waar en reflecteert die. De kunstenaar
Deprez gaat als het ware op zoek naar de
Jam es in ieder van ons.
De omkadering krijgt in BE-PART ook
bijzondere aandacht. Er worden rondlei­
dingen voor volwassenen, jeugdateliers
voor kinderen en workshops voor jongeren
voorzien, Amarant geeft er een cursus, een
ontmoeting met de kunstenaar in residentie
schept gelegenheid tot discussie. En dat is
wat BE-PART beoogt, een sterke participatie
vanwege zowel kunstenaars als publiek.
We wensen het nieuw initiatief alvast een
goede start!
SCHÖNER WOHNEN
nog tot 16 januari 2005,
Be-Part, platform voor actuele kunst,
Westerlaan 17 in 8790 Waregem
tel. os6 629410.
:;;
-"'
E
"'
>
0
"
"'
-"'
0
:><
0
:!.
..
0
N
0
..
z
..
>
"
0
29

IN BEELD Alles goed met Floris Jes pers?
De tentoonstelling die gastcurator Jean F.
Buyck in het PMMK opstelt, is als één groot
fresco opgevat waaruit de enorme diversiteit
van jespers' talent moet blijken.
Dat dit overzicht de kritiek de mond zal
snoeren, valt te betwijfelen. Of je het wil
of niet, in de schilderijen van Jespers zie
je keer op keer schoolvoorbeelden van de
belangrijkste kunststromingen van de voor­
bije eeuw: van het Brabants Fauvisme tot de
'Jeune Peinture beige', soms zelfs een ab­
stract probeersel, dat dan met een knipoog
van de meester toch figuratief blijkt te zijn.
Voor sommigen is deze ratjetoe de laagste
vorm van hoereren, een kunstenaar onwaar­
dig. Weg met jes pers!
De Belgische Picasso?
Roger Avermaete schreef ooit over hem
dat, mocht hij in Frankrijk geleefd hebben,
zijn reputatie niet voor die van Picasso had
hoeven onder te doen. De overdrijving is
sym pathiek vanwege een stadsgenoot en
medestander. Ook Gaston Burssens werkt
zich uit de naad om de diversiteit van zijn
werk te duiden. Hij aarzelt daarbij niet om
openstaande deuren in te trappen: 'Voor
hem is ieder procédé welkom, niet de wijze
van schilderen maar het resultaat alleen van
die wijze interesseert hem. '
Waar niemand omheen kan dat is inderdaad
de heel sterke periode eind jaren tien, begin
jaren twintig, met meesterwerken als 'Prin­
ses Jij i' en de snelle evolutie naar een eigen
mengvorm van kubisme en expressionisme.
Marché Conga/ais, 1951
©Sa bam Belglum
De Kongolese periode, grosso modo van
de jaren vijftig tot zijn dood in 1965, wordt
als een tweede hoogtepunt gezien, een
opnieuw aanknopen bij de grote creatieve
eigenheid. Hetgeen daartussen ligt, wordt
gemakshalve als een soort doelloos zoeken
en tasten gezien. Ik geef grif toe dat ik mij
ook aan deze simplistische beeldvorming
bezondigd heb. Tot ik bij vrienden een werk
onder ogen kreeg uit de periode rond 1950:
een interieur, tafel met koffiepot en andere
prullaria, haast monochroom geschilderd in
grijze en melkwitte tonen: een indrukwek­
kend, eenvoudig werk, een 'Jeune Peinture
beige' van het zuiverste water. Bravo jes­
pers!
'Da kan ik oekl'
Tweehonderd vijftig werken sieren het
PMMK, in alle hoeken en kanten. Het biedt
ruimschoots de kans om werken individueel
te bekijken. Dat is misschien wat wij tot­
nogtoe te weinig gedaan hebben met Jespers.
De man is nu eenmaal niet onder één
noemer te vatten, in één stijl of zelfs in één
rechtlijnige evolutie, zoals broer Oscar bij­
voorbeeld. In de perstekst voor de tentoon­
stelling wordt hij een 'proteïsch kunstenaar'
genoemd. De term is erg duidelijk, zelfs
lichtjes pejoratief. Veelvormigheid betekent
onbestendigheid, onbetrouwbaarheid.
Floris Jespers was een kunstenaar die
blaakte van zelfvertrouwen. Zo deed hij zich
tenminste voor. Hij was bovendien geen
diplomaat.

Strand te Oostende, 1927
©Sa bom Belgium
"
-"'
E
"
u
"
"
-"'
E
"
>
0

:!.
...
0
0
N
0
...
:
...
>
"
0
32
Jaloerse collega's bazuinden met genoe­
gen zijn ongenuanceerde uitspraken uit.
De ruzies met Paul )oostens (door Paul van
Ostaijen uit de 'Heilige Kubistiese Kerk'
geëxcommuniceerd) waren episch, maar
niets uitzonderlijks in het Antwerpse kun­
stenaarswereldje. Als er dan over één of
andere kunstenaar met lof gesproken werd,
volgde onvermijdelijk een sneer van )es­
pers: 'Da kan iek oek!'. Hij heeft nooit beseft
dat deze uitspraak zijn reputatie ernstig
geschaad heeft. In plaats van bewondering
te oogsten voor zijn inzicht in techniek en
stijl van anderen (dat hij ongetwijfeld had),
kreeg hij het etiket van windvaan en naloper
opgekleefd.
De tentoonstelling in het PMMK biedt de
kans om die hardnekkige, in anekdote
gedrenkte beeldvorming te herzien. )a, de
stilistische diversiteit is erg groot, verras­
send. soms.
De fietser, 1924
© Sabam Belglum
Circus, 1932
©Sa bam Be/glum

Het expressionisme van een werk als 'De
Fietser' uit 1924 past helemaal in de sfeer
van de hoogdagen van het Vlaams expressi­
onisme, met steil oplopend perspectief, ver­
vormingen en al. Toch dobbert hij niet rustig
verder op het verticalisme dat zich door
het onderwerp haast aan hem opdringt: de
straat, de huizen, de telefoonpalen, alles
loopt in één beweging van de onderkant van
het schilderij tot de horizon, ergens
-
heel
bovenaan.
. Die beweging breekt hij abrupt af door een
eigenzinnige horizontale kadrering. De
fietser zit gevangen in een web waar hij zich
door vecht. Een epigoon zou voor zoveel
vrijpostigheid terugschrikken of er zich ten
minste erg in verslikken.
Heel anders gaat hij tewerk als hij maritieme
onderwerpen aanboort. Franse en Duits
expressionistische elementen brengt hij tot
een hoogst persoonlijke synthese. jespers
bedient zich zonder schroom van technische
vondsten die hij voor een eigen sfeerschep­
ping het meest werkzaam acht.
Zijn toon is wervend en luchtig, ideaal voor
een toeristische promotieaffiche. De compo­
sitie verwijst duidelijk naar een collage, ook
qua technieken. Met een vette knipoog ge­
bruikt hij zelfs een soort 'frottage', om even
duidelijk te maken dat niet enkel Max Ernst
die techniek onder de knie heeft.
De gek, 1926
©Sa bam Belglum
De andere figuratie
Het zou mooi zijn een overzichtstentoonstel­
ling samen te stellen over de excentrieke
paden die de figuratieve kunst bewandeld
heeft tijdens het Interbellum, los of min­
stens in de marge van de grote kunststro­
mingen. Gemakshalve worden die momen­
teel op één hoop gegooid als 'art déco' (te
vaag) of 'Nieuwe Zakelijkheid' (naast de
kwestie). In dat onontgonnen gebied verdient
jespers zeker een plaats. Het zou ook
de kans bieden om af te wegen in welke
mate een 'Retour à l'Ordre' aansloeg. Zo zou
een reeks achterglas schilderijen van Floris
Jespers kunnen culmineren in zijn 'Circus'
uit 1932, als een soort afrekening met het
thema dat sinds Lautree en Seurat een deel
van de figuratie monopoliseert. Het is een
werk vol dubbelzinnigheid: droefheid en
vrolijkheid, intrige en romance, helder en
donker, barok en naïef. Een collage van zijn
eigen iconografie, een snerpende demon­
stratie dat hij dat ook kan!
RETROSPECTIEVE FLORIS jESPERS
Provinciaal Museum voor Moderne Kunst
Romestraat 11, 8400 Oostende
Van 18/12 tot 1o/o4/2005
Elke dag van 10-18u, gesloten op maandag
tel. 059 50 81 18 of www.pmmk.be
Binnen deze vormen van ongebruikelijke
figuratie mogen wij niet de ontwerpen
vergeten die hij voor de wereldtentoonstel­
lingen van Parijs en New-York realiseerde.
Zij passen in een door de oorlog gekortwiekte
poging om de monumentale schilderkunst
nieuw leven in te blazen. Het getuigde van
grote zelfzekerheid om op dat terrein de
concurrentie met de Mexicaanse muralisten
op hun eigen continent aan te gaan.
Jean Buyck wil zich niet opwerpen als
de onvoorwaardelijke propagandist van
het werk van )es pers. Zijn optiek is veel
breder. Het grieft hem wel dat door te veel
vooringenomenheid (door de kunstenaar
zelf gedeeltelijk in de hand gewerkt) Floris
Jespers niet de erkenning krijgt die hij
verdient, noch binnen de historische avant­
garde, noch als beeldend kunstenaar. Het
beeld dat wij doorgaans van hem hebben is
een karikatuur. Floris Jespers verdient beter.
In al zijn diversiteit, valt het op dat hij een
eigen invalshoek heeft nagestreefd.
Aan ons om die opnieuw te ontdekken.
ABORIGINAL ART GALLERY
Investeer in een 40.000 jaar oude,
nog steeds levende cultuur.
Authentieke Aboriginal kwaliteitskunstwerken
Aboriginal Art Gallery - Australian Shop
Magdeinstraat 48, 9000 Gent
Wegens restauratiewerken, is onze winkel te Gent
tijdelijk gesloten.
Terug open op 10 december 2004: woensdag: van 13.00 u
tot 18.00 u I dond., vrijd., zaterd.: 11.30 u tot 18.00 u
Bezoek ons ondertussen op onze OPENDEURDAGEN
TE ZULTE, Kapellestraat 90: zaterdag en zondag:
20111 & 21/11/04 .27/11 & 28/11104
en proef van een gratis glaasje Australische wijn !
Raadpleeg onze catalogus voortaan op onze vernieuwde
website: www.australianshop.com
info@australianshop.com
tel: 0475/70.85.99
..
0
0
N
Cl
...
::
...
>
"
Cl
33

KUNSTTOER In de sporen van Reynaert de Vos
Met de dieren op de fiets
Reynaertbeelden en Reynaertbanken, Rey­
naertbier en Reynaertgebak. De schalkse
vos uit het middeleeuwse dierenepos kom je
in het Waasland overal tegen. Ook de andere
personages uit het verhaal zijn nadrukkelijk
present: de haan Canteclaer, lsegrim de
wolf, Grimbeert de das, Ti beert de kater en
natuurlijk koning Nobel. Deze vijf hebben
hun naam gegeven aan evenveel beweg­
wijzerde fietsroutes die het Waasland laten
ontdekken.
De Canteclaerroute neemt de fietser mee
naar de bosrijke streek van Stekene en
Sinaai. Grimbeert de das, een neefvan Rey­
naert, brengt de bezoeker naar Lokeren en
Waasmunster. De wolf lsegrim toont de weg
naar de suikergemeente Moerbeke en het
grote Provinciaal Domein Puyenbroeck in
Wachtebeke. Koning Nobel leidt onder meer
naar Sint-Pauwels, waar de grootste wind­
molen van ons land staat. Ti beert de kater,
ten slotte, laat kennismaken met de meest
oostelijke uithoek van het Waasland, aan de
boorden van de Schelde.
Twee autoroutes
De Reynaertroute Noord verkent het noord­
oosten van de provincie Oost-Vlaanderen en
oostelijk Zeeuws-Vlaanderen. De rode draad
langs het traject zijn plaatsen die met het
Middelnederlands dierenverhaal Van den
vos Reynaerde kunnen verbonden worden.
De tocht begint in het vestingstadje Hulst
en loop via een landschap van oude polders
naar de geologische site Nieuw-Namen. Van
daaruit volgen onder meer Stekene, waar
ooit de Boudela-abdij stond, het natuurge­
bied Het Groot Eiland, het stemmige vissers­
dorpje Paal aan de uithoek van het unieke
Verdronken Land van Saeftinghe.
Arrangement 'In de sporen van Reynaert'
Logies: Gastenkamers De Klampe in Stekene of Gastenkamers Mennershof
in Moerbeke-Waas
Inbegrepen:
1 Overnachting met ontbijt
5 Reynaertfietsroutes
2 Reynaertautoroutes
1 Reynaertstripverhaal
1 Pakket met drie verschillende Reynaertbieren
1 Kortingbon van 5% bij aankoop van Reynaertsouvenirs
1lnfopakket
Prijzen:
De Klampe: dubbel: f 45.00 per persoon, toeslag single: f 5,00
Mennershof: dubbel: f 50.00 per persoon, toeslag single: f 13,00
Vanaf 2005 wordt dit arrangement uitgebreid tot twee overnachtingen.
De Reynaertroute-Zuid vertrekt op de Grote
Markt van Sint-Niklaas, de hoofdplaats van
het zoete Waasland. Via bolle akkers voert
de tocht naar Kruibeke, waar de Schelde in
zicht komt, het kasteel Wissekerke met de
Malpertuiskelder in Bazel, de Graventoren
en de Spaanse getijdenmolen in Ru pelmonde
...
Natuur en cultuur
0
8
J
l
Het land van Reynaert verkennen hoeft niet
perse met fiets of auto. De bezoeker kan
een huifkartocht reserveren voor een tochtje
door een onbekend, maar schitterend stukje
Waas krekengebied.
Naast de alom aanwezige natuur biedt het
Waasland eveneens een heerlijke brok cul­
tuur: de Stedelijke Musea in Sint-Niklaas en
Lokeren, het Molenmuseum in Wachtebeke,
EXT RA
OKV-Club
Win een gratis arrangement 'In de sporen
van Reynaert'. Wat moet u hiervoor doen?
Zoek het juiste antwoord op de vraag: van
wie is het citaat "De vos heeft vele streken,
en de engel maar een, doch dat is de beste
van allemaal"? Stuur vóór 31 december
2004 een kaartje of brief met uw antwoord
naar Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen,
Hofstraat 15 te 2ooo Antwerpen of mail naar
info@okv.be.
Winnaar van het arrangement 'Stille
Waters' (Tento 2004.3): Jan Godefridis uit
Huldenberg. De onschuldige hand koos hem
uit de vele abonnees die wisten dat Karel
Jonckheere ooit zei: "Ook het bouwen van
luchtkastelen vergt een goede architect".
het Museum Heraldiek Benelux in Tem se,
het stemmige dorpsplein van Daknam en
natuurlijk het Reynaertmuseum in Ru pel­
monde.
Een weekendje Waasland is ook de ideale
gelegenheid om kennis te maken met de
culinaire troeven van de streek. Er is veel
meer dan Reynaertbier en Reynaertgebak.
Elke gemeente heeft wel zijn specialiteit.
Bijzonder gesmaakt zijn de Wase vlaaien en
de paling in Te mse en Eksaarde.
TOERISME OOST-VLAANDEREN
Sint-Niklaasstraat 2
9000 Gent
Tel. 09 269 26 26
www.tov.be
.:!
....
N
0
...
z
...
>
"
0
35

..
.a
E
..
..
..
...
ü
.a
E
"'
..
.a
g
....
0
...
-
:
•
..
!
•
..
=
0
WEBSTEK
Tento.be, de meest
complete museumgids en
tentoonstellingsagenda
van Vlaanderen en Brussel
kennen we allemaal.
De Nederlandse tegenhanger
is u misschien minder bekend.
Hoog tijd voor een
burenbezoek!
MUSEUM.NL
Maandelijks vinden meer dan 30.000 surfers
hun weg naar de "meest complete en actu­
ele museumsite van Nederland". En binnen­
kort zullen er daar nog een pak bijkomen,
want deze webstek gaat internationaal.
Speciaal voor de buitenlandse toerist kregen
de infopagina's van de 50 meest bezochte
musea nu ook een Engelse vertaling mee.
Gelukkig hoeven Vlaamse cultuurtoeristen
zich niet tot deze selectie te beperken. Niet
gehinderd door taaldrempels kunnen zij de
volledige website doorkruisen op zoek naar
informatie en ontspanning.
MUSEUM.nl zoals deze museumsite heet, is
een initiatiefvan de Stichting Museumjaar­
kaart, de organisatie achter de Nederlandse
museumkaart die gratis toegang biedt tot
meer dan 400 musea in heel Nederland.
Informatie over at deze musea en veel meer
vindt u sinds begin 2002 gebundeld op hun
prachtige website. MUSEUM.nl is in de eer­
ste plaats een mooie site met aangename
kleuren en een originele vormgeving. Daarnaast
is het ook een uitermate functionele
webstek die erin staagt om een ruim aanbod
aan museum- en tentoonstellingsinformatie
op een eigenwijze, maar toch gebruiksvrien­
delijke manier te presenteren.
museum:nl
De vertrouwde navigatiebalken die u tradi­
tioneel links en bovenaan websites ziet, zat
u hier vi nden, noch missen. Want de home­
pagina is onderverdeeld in 4 grote blokken
die de surfer meteen op weg zetten. En
omdat elke rubriek steeds gelinkt blijft aan
de meeste andere rubrieken, raakt u nooit
het Noorden kwijt bent. Voor wie snel een
museum of tentoonstelling wil opzoeken, is
er de zoekgids die gericht zoeken naar bij·
voorbeeld kindvriendelijke musea mogelijk
maakt.
De evidente praktische informatie zoals
openingstijden en toegangsprijzen; zijn net·
jes opgelijst. Maar MUSEUM.nl gaat nog een
stapje verder met handige pictogrammen
die ook de speciale voorzieningen (zoals
winket, bibliotheek, autoparkeerplaats,
busparkeerptaats) aanduiden waarover het
museum in kwestie beschikt, en een link die
u vertelt hoe u deze locatie gemakkelijk per
auto of per trein bereiken kan.
Musea in de buurt
Een tip voor fervente museumliefhebbers
is de rubriek "musea in de buurt". Ideaal
wanneer u het halve land afreist om die ene
tentoonstelling te gaan bekijken en u nog
tijd over heeft om nog een extra museumpje
mee te pikken. Wil u op de hoogte blijven
van de activiteiten van een bepaald muse­
um, dan abonneert u zich via een eenvoudig
invulformulier op de digitale agenda.
, _
JO.ooo bezoekers
per maand. je moet
ze verdienen.
En dat is geen overbodige luxe. Want de
achilleshiel van deze schitterende website is
toch de tentoonstellingsagenda. U vindt er
wel een pak informatie, maar uiteraard enkel
van de tentoonstellingen die in deze agenda
opgenomen zijn. En die biedt u slechts de
keuze tussen "Laatste week, laatste kans"

•
museum nl < •tar1paglna
:
' L6l
I _____ __L w·
l6l
voor expo's die ten einde lopen, en "Zojuist
gestart" voor tentoonstellingen die nog
maar net geopend zijn.
Ver vooruit blikken is hier niet mogelijk.
Wie MUSEUM.nl gebruikt om een tripje te
plannen, houdt hier dus best rekening mee
en vergeet ook niet naar de Üiterst handige
rubriek "Een dagje uit in ... " te surfen. Met
lid MUSEUMNIEUWS
.&.lfid het laetste nieuws over rnJSea en tertoonstellngen i'l Nederieind? tier blijf je OJl ae
-·
ZONDAGNIDDAORONDLEIDINGEN IN THER-MMUSEUM
Op zondag 13, 20en ZT '*'-'! 1n.r1 u om 13.00 en 14.30 1.11terechl voor een IJ1IÖS
door het l'hennemusel..l
ln Heerlen. Het •fgek)pen hlltfjew Is de
nuseunz•lees
verder »
Twee Rctterdemse fond:s:en hebben het pMheffke .,... .. .. . Van Bel.ri'lgen
een gedeen ...., ongeveer 1,5 .000 No . Deermee
k.-. de
_._ __ __, ,
Lee• verder .

"'
-"
E
"'
u
"'
"
"'
-"
E
"'
>
0
c
.:!.
...
c
c
N
0
..
::
..
>
..
0
Keuze van de redactie
4de Triënnale voor Vormgeving
(lm)perfect by design
De 4de Triënnale voor Vormgeving vindt niet traditiegetrouw in het
Gentse Designmuseum plaatst maar verhuist naar de Koninklijke
Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel. In Gent is er op dat
ogenblik geen plaats door de Maarten Van Severen tentoonstel­
ling. Een opsteker voor de KMKG want straks opent dit federale
museum een gloednieuwe designafdeling. De door Design Vlaan­
deren - het vroegere Vizo - opgezette Triënnale draagt dit jaar als
titel (lm)perfect by design. Daarbij vertrekt men van de perfecte
industriële vormgeving. Maar, zo wordt in deze tentoonstel­
ling hardop gedacht: wat is de maatstaf van perfectie? Voor
lampenkoning lngo Maurer bijvoorbeeld is het klassieke
peertje(gloeilamp) hét schoolvoorbeeld van industriële vol­
maaktheid én ongedwongen poëzie. Maurer zelf fa ntaseert
en improviseert in zijn scheppingen naar hartelust, voor hem
is een lamp met vleugeltjes niks ongewoons. Waarom zouden
we deze fantasievolle 'onvolmaaktheden', zo vraagt de Triënnale
zich af, dan niet als perfect interpreteren? De Triënnale
laat op al dit soort zaken het licht schijnen. Zo werd gezocht
naar industriële objecten met een artistiek of ambachtelijk
randje. En wie zoekt die vindt. Het artistieke van Bramboa liegt er
niet om. Hij bekleedt stoelen
en banken met jute zodat
ze er wat rafelig uitzien. ]os
Devriendt introduceert in het
industriële de ambachtelijke
charme. Martine Gijselbrecht
op haar beurt vertrekt van een
zelf geweven weefsel om er
een industrieel equivalent van
te maken. De 4de Triënnale zet de industriële code van ongeschonden
gaafheid duidelijk op zijn kop en zoekt nieuwe uitwegen om
industrie, ambacht en kunst met elkaar te verzoenen. De toon is
soms ludiek. De herinterpretatie van de kristallen luchter van Vi n­
cent Van Duysen is een eyecatcher van formaat. Eric Cheva lier gaat
de conceptuele toer op. Hij omwikkelt oude op straat bijeenge­
scharrelde stoelen met heel veel touw. Zoveel zelfs dat je er vanzelf
begint over na te denken.
Philip Willaert
4de Triënnale voor Vormgeving, (lm)perfect by design.
Van 3 december tot 27 februari 2005
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, jubelpark 10
B-1000 Brussel, 1o.oo - 17.00, Rondleidingen: +32 (o)2/741 72 14
Info lezingen, Broodje Brussel ontmoetingen, bezoeken bij ont­
werpers: www.imperfectbydesign.be
Potriek Hoet, Eye-Witness, Hypno voor
Roytech
}os Oevriendt, servies Everybody voor
Cor Unum, 2004
}os Devriendt, Cylindervormige
staanlomp (Virebent)
Panamarenko geland in het Vlaams Parlement
Sinds enkele jaren heeft het Vlaams Parlement een Huis van de Vlaamse
Volksvertegenwoordigers. Naast kantoren voor de Vlaamse volksverte­
genwoordigers en hun medewerkers bevat dit gebouw ook een infor­
matie-en bezoekerscentrum 'De Loketten'. In deze schitterende ruimte
houdt het Vlaams parlement regelmatig tentoonstellingen. 'Iconen van
Design in Vlaanderen' was de eerste en nu komt de eer te beurt aan de
bijna wereldberoemde Panamaren ka onder de titel 'Te land, ter zee en
in de lucht'.
De tentoonstelling biedt een boeiend beeld van de ongebreidelde ver­
beeldingskracht die Panamaren ka sinds het begin van de zestig aan de
dag legt. Zijn oeuvre evo­
lueert op de grenzen van
kunst en wetenschap. Hij
ontwerpt tuigen die bij­
voorbeeld gebaseerd zijn
op de vlucht van insecten
maar ook op magnetische
velden. Leidraad blijft de
droom om te ontsnappen
aan de zwaartekracht. De
toestellen zijn soms ont-
worpen om door motoren dan weer door mensen aangedreven te wor­
den. De tentoonstelling brengt achttien werken die een overzicht bieden
van 1975 tot nu. Daarbij horen vier kleinere creaties en vijf multiples.
Opnieuw pakken de tentoonstellingsmakers uit met een boeiende au­
diogids. De kunstenaar vertelt in zijn eigen gekende stijl anekdotes over
elke creatie. Daarbovenop geven drie experten commentaar. Voor elk
onderdeel van de titel een specialist. Te land is voor de autopiloot Jacky
lckx, admiraal Willy Herteleer neemt ter zee ter harte en ballonvaarder
Wim Verstraeten het luchtruim. Een origineel en onuitgegeven aanden­
ken aan de tentoonstelling is ongetwijfeld de modelbouwdoos van het
'Vliegend Eiland' (2004), één van de tentoongestelde werken. Met de
nodige modelbouwmaterialen en ook veel handigheid zal de bezoeker
"zijn eigen Panamaren ka" kunnen maken. Het resultaat zou een exacte
kopie van het kunstwerk op de helft van de ware grootte moeten zijn
voor slecht € so.
Panamarenko in het Vlaams Parlement. Te land, ter zee en in de lucht.
Nog tot 25 maart 2005, elke dag open tussen 10-17u,
www.vlaamsparlement.be, tel. 552 40 29

Het Frans Masereet Centrum
in Kasterlee
Frans Masereet is een van de belangrijkste
vertegenwoordigers van de Vlaamse hout­
graveerkunst na de Eerste Wereldoorlog.
Zowel zijn houding tegenover internationale
conflicten als zijn verlangen naar vrede we­
gen zwaar door in z'n artistieke keuzes. In
1950 krijgt hij op de biënnale van Venetië de
Grote Prijs van de Gravure. In Kasterlee vindt
u het Frans Masereet Centrum waar kun­
stenaars ideeën en technieken van andere
-vaak buitenlandse - grafici leren kennen
en waar het publiek geregeld tentoonstel­
lingen en workshops kan volgen. Op die
manier steunt het centrum de promotie van
hedendaagse vormen van grafiek! Een reportage
over Masereel, artiesten en de liefheb­
bers van hun werk!
Uitzending 8 januari 2005,
tussen 9 en 10 uur
Stedelijk Museum Stellingwerff­
Waerdenhof in Hasselt
Hasselt is de hoofdstad van de provincie
Limburg maar wie meer wil weten over de
geschiedenis van de stad botst ongetwijfeld
op bronnen en boeken over het graafschap
Loon en het prinsbisdom Luik. In het Ste­
delijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof
herinneren verschillende kunstwerken aan
dat verleden. Zilverwerk van de Virga jesse­
basiliek vult de kerkelijke kunstschatten van
het museum aan. Terwijl de tentoongestelde
porselein en keramiek de ontwikkeling van
de nevenindustrieën die naast de jenever­
productie ontstonden bewijzen. Ook over
het rijke verenigingsleven dat de voorbije
decennia in Limburg en Hasselt tot bloei
kwam wil onze reporter het fijne weten.
Uitzending 30 januari 2005,
tussen 9 en 10 uur
Strandtafereel, jas. Dam/en, alle op doek, 1930
Q;
.c
E
..,
"'
.c
E
"'
>
0
c
"'
.c
0
:!.
•
0
0
N
0
...
:
...
>
"
0
39

..
.c
E
..
"
..
.c
E
..
>
0
"
..
0
0
N
0
...
:
...
>
..
0
40
Uit de boeken
Marthe Donas,
EINDELIJK
Raar maar waar, over Marthe Don as
(1885-1967) bestond nog geen mono­
grafische studie van enige omvang.
Door het boek van Kristien Boon is
deze anomalie rechtgezet.
Wie was die dame van wie wij zo wei­
nig afweten? Enkel insiders kennen
haar als één van de pioniers van ku­
bisme en abstractie in ons land. Die
rol wordt omstandig uit de doeken
gedaan in De Abstracte Schilderkunst
in Vlaanderen, het standaardwerk uit
1963. Maar Michel Seuphor en zijn
team zien het onderwerp door de
bril van de abstractie en zo blijft een
groot gedeelte van haar persoonlijk­
heid en werk buiten beschouwing.
Met deze studie wordt voor het eerst
een globaal beeld van Marthe Don as
opgehangen. Er zijn zoveel merkwaar­
dige aspecten aan deze vrouw dat
deze ene studie onvoldoende is om
haar volledig te vatten. Bovendien
is de bibliografie over haar niet erg
uitgebreid. Zijzelf heeft gelukkig en-
kele autobiografische geschriften nagelaten
waarvan Kristien Boon dankbaar gebruik
heeft gemaakt. Zij beseft trouwens ten volle
dat de kous niet af is. In de inleiding geeft ze
toe dat er nog veel onopgeloste vragen en te
veel veronderstellingen zijn. Zij drukt daar­
om de terechte wens uit dat aan de studie
van Marthe Don as wordt verder gewerkt. Dat
kunnen wij enkel toejuichen. Maar wat heeft
Boon dan wel bereikt?
Het boek dat zich globaal als een tweeluik
aandient, geeft ons voor het eerst een vrij
goed overzicht van Don as' levensloop. En
deze is allesbehalve banaal te noemen. De
strijd die zij als burgermansdochter tegen
haar familie moet voeren om haar kunste­
naarstalent tot ontplooiing te laten komen,
is de rode draad van haar jonge jaren. Zo
moet zij zelfs met hangende pootjes de fa mi­
liekring opnieuw vervoegen na haar kubis­
tisch avontuur te Parijs. Haar atelier, 26 rue
du Départ te Montparnasse, laat zij over aan
Piet Mondriaan. Zij heeft dan een tijdje met
de crème de la crème van de avant-garde
meegedraaid, maar niemand weet het, zeker
in Antwerpen niet. Paul van Ostaijen die
zich in Vlaanderen als de kenner bij uitstek
van het kubisme opwerpt, is niet te beroerd
om te verklaren dat hij die To ur d'Onasky
niet kent. Als Michel Seuphor haar werk in
het tijdschrift De Stijl ziet staan, denkt hij
met de zoveelste flauwe grap van Theo van
Doesburg te maken te hebben. Wie is die
kunstenaar die signeert met To ur Don as,
To ur d'Onasky of gewoonweg Don as, maar
nooit met Marthe Don as? Het is het drama
waarmee zij worstelt: zij is een vrouw in
de machowereld van de avant-garde. Het
had nog eens een emancipatorisch gevecht
gevraagd om de erkenning als vrouw af te
dwingen. Om die dubbele strijd te voeren,
voelde zij zich niet sterk genoeg. Nog een
kwaal waarmee vrouwelijke kunstenaars
opgezadeld zitten: in 1927 moet zij omwille
van huishoudelijke beslommeringen het
schilderen opgeven. Die onderbreking duurt
twi ntig jaar. Deze tweede periode is totnog­
toe zo mogelijk nog minder gedocumen­
teerd geweest dan de eerste. Met plezier
ontdekken wij dus een kunstenares die haar
eigen weg zoekt in een volledig vernieuwd
artistiek landschap. Zij schuwt stijlbreuken
noch eigenzinnige experimenten, zoals het
gebruik van stukken mousse, als levendige
kleuraccenten in abstracte composities.
Aan ontdekkingen dus geen gebrek. De
stilistische duiding van dit veelzijdig werk
is het onderwerp van het tweede luik van
deze studie. Spijtig genoeg lijkt de auteur
hier wat overdonderd door haar onderwerp .
Toegegeven, Donas werkte in één der meest
dynamische periodes van de Westerse
kunstontwikkeling en Kristien Boon wil ons
die bewegingen allemaal duidelijk situeren,
maar hierdoor verliest zij de eigen evo­
lutie van Donas te veel uit het oog. Do­
nas eet van verschillende walletjes, haar
werkt evolueert met een razende vaart.
Te lkens zij weer nieuwe ontmoetingen
doet, is dat afleesbaar in haar oeuvre,
niet als slaafse navolging, maar als een
verrijking van haar artistiek idioom.
Meer nog dan door de tekst worden
wij op dit punt door de vormgevi ng van
het boek in de steek gelaten. Aan reproducties
van werken is er zeker geen
gebrek, maar alles staat behoorlijk door
elkaar. Dit is slechts ten dele te wijten
aan de tweetaligheid van het boek die
ervoor zorgt dat het verhaal hoofdstuk
per hoofdstuk tweemaal achter elkaar
verteld en op gelijkwaardige wijze dient
geïllustreerd te worden. In deze om·
standigheden is het haast onbegonnen
werk om het werk in zijn chronologisch
samenhang te overlopen. Dit zou noch­
tans een boeiende, en naar mijn gevoel
onontbeerlijke, oefening kunnen zijn.
Donas is een rusteloze zoeker die zeer
divers werk gebracht heeft, maar haar
stijldiversiteit nooit als dusdanig geëta-
leerd heeft. Wellicht dacht zij er gewoon
niet aan. Die houding wordt treffend geïl­
lustreerd door een ronduit schitterend zelf­
portret uit 1920, waarin zij zichzelf, met een
achttiende-eeuws aandoende verfijning, als
een jonge melancholische vrouw voor haar
schildersezel uitbeeldt. Op datzelfde tijdstip
staat haar abstract werk in tijdschriften als
De Stijl en Der Sturm. De evolutie van haar
stillevens verdient een volledige studie, ook
zo haar tekeningen, haar materiegebruik, de
allereerste werken van haar tweede creatie­
ve periode, maar dat is allemaal voor later.
Het boek sluit af met een korte, erg leven·
di ge getuigenis van de dochter van de kun­
stenares en met een verdiende groet aan
Maurits Bilcke (1913-1993), onvermoeibare
propagandist van het werk van Marthe Do­
nas. (RS)
Marthe Donas door Kristien Boon,
(112 blz.),
Stichting Kunstboek,
ISBN 90-5856126-7, € 45

Bouwen in Beeld.
De collectie van het Architectuurarchief van
de Provincie Antwerpen
Zo'n vijftien jaar geleden startte de dienst
Cultureel Erfgoed van de provincie Antwer­
pen met een Architectuurarchief. De vraag
kwam toen van de Koninklijke Commissie
voor Monumenten en landschappen en het
siert de provincie Antwerpen dat ze hier als
enige op in ging met een enorm uitgebreid
archief als gevolg. De ernst en de professi­
onele omkadering van het opzet boezemde
dermate vertrouwen in dat vele architecten
of hun familie, vakverenigingen en immobili­
ënfirma's hun archieffondsen aan de provin­
cie overmaakten.
Er zitten tal van
ronkende namen
bij zoals de
firma Engetrim,
verantwoordelijk
voor de verka­
veling van de
wijk Zuren borg,
Emile Thielens,
Eduard Van
Steenbergen,
Léon Stynen en
Jos Smolderen.
Het zwaarlijvige
boek vergezelde
de gelijknamige
tentoonstel-
ling die vorige
maand liep in Antwerpen, maar staat vol­
ledig op zichzelf. De fondsen die het archief
wist te verwerven komen aan bod. Daarnaast
geven enkele inleidende artikels een
boeiend overzicht van de bouwgeschiedenis
in stad en provincie. De verschillende au­
teurs behandelen de geschiedenis van de
architectuur: van revolutie tot wereldbrand,
art nouveau in de stad, art deco, modernis­
me en traditionalisme en bouwen van 1945
tot 1975. Het fraai uitgegeven boek van niet
minder dan 300 blz. bevat talloze unieke
foto's, tekeningen en bouwplannen. We zien
bijvoorbeeld het staalskelet van de Boerentoren
in 1930, beelden uit de tentoonstelling
'Goed Wonen' in 1952 en ontwerptekeningen
voor de Pius X-kerk uit Wilrijk. (PW)
Bouwen in Beeld.
De collectie van het Architectuurarchief van
de provincie Antwerpen,
uitgegeven bij Brepols,
ISBN 90-5622 058-6, € 49-
Ik zou graag een zo volledig mogelijke
o p wit
tentoonstellingsagenda opgenomen willen
zien in het blad okv Tento. Vroeger was de
agenda veel uitgebreider. Nu mis ik nogal
eens een voor mij interessante tentoonstel­
ling omdat ik niet op de hoogte ben. Overi­
gens vind ik okv Tento een mooi uitgevoerd
blad.
(. MOUS UIT ETTEN-LEUR (NL)
Zoals abonnee Stany Sterckx zou ik graag
een gedrukte exhaustieve tentoonstellingskaitender
in OKV terugvinden. Niet iedereen
bezit een PC waar hij de tentoonstellingska­
tender kan raadplegen.
HAUTEKIEl-KOTEN M. UIT OOSTEN DE
Eén van de hoofdredenen waarom ik een
abonnement nam op OKV was de weergave
van een volledige tentoonstellingskalender.
Graag zag ik die eigenlijk gedrukt behouden
in uw tijdschrift. De veelheid aan websites,
e-mails ... overspoelt iedereen met info. Het
lijkt mij interessanter uw tijdschrift en de
kalender gedrukt te kunnen raadplegen op
'dode momenten'.
]OHAN VA NNIEWENHUYSE
De info per tentoonstelling is beperkt. Alleen
de grote publiekstrekkers worden vermeld in
de gedrukte tento, terwijl we daar via tv, een
gewone krant en media die op de grote mas­
sa gericht zijn ook info over kunnen vinden.
Vroeger gebruikte ik de gedrukte versie
om te kijken of er ergens een tentoonstelling
was die me interesseerde, maar op die
manier werkt de web-versie helemaal niet:
daar moet men al weten waar men naartoe
wil, naar welk museum of naar welke stad,
voor men iets kan zoeken. Beginnende kun­
stenaars zonder grote naamsbekendheid
bijvoorbeeld, vallen nu volledig uit de boot
omdat zij de grote media niet halen.
Een zo volledig mogelijk overzicht, zij het
met alleen de basic-gegevens over ope­
ningsuren etc., zou in dit opzicht nuttig zijn.
Dan kan men nog altijd op de website van
het betreffende museum of van de gallerie
uitgebreidere info vinden indien gewenst.
MARTI NE SLACHMUYLDERS UIT BRECHT
Ik geef les aan toekomstige leraren plas­
tische kunsten en ik ben ervan overtuigd
dat een gedrukte tentoonstellingskatender
warm onthaald zal worden. Men heeft nood
aan gebundelde informatie. Ik hoop in naam
van mijn vakgroep en mijn studenten dat
deze weldra te verkrijgen zal zijn.
LEEN VANHEUVERZWIJN UIT BRAKEL
Hiermee sluiten we deze discussie af.
We proberen met uw opmerkingen rekening
te houden. De onschuld ige hand koos Leen
Vanheuverzwijn uit Brakel die het fraaie
Museumboek binnenkort in haar bus krijgt.
We openen een nieuwe discussie:
"Mag een museum haar kunstbezit
verkopen?" Stuur uw mening naar info@okv.
be of per kaartje. Uit de vele inzendingen
halen we nadien een winnaar goed voor de
twee 'Heiligen herkennen' boeken: Sancti en
Sanctus.
Caermersklooster
Provinciaal Centrum voor Kunst en Cultuur
Vrouwebroersstraat 6 (Patershol) 9000 Gent
tel. 09 269 29 10 - fax 09 269 29 11
caermersklooster@oost-vlaanderen.be
www.caermersklooster.be
tentoonstellingen
IMIGONGO uit Rwanda
van mest tot design
van 10 november t.e.m. 9 januari 2005
Volkenmoord
is van alle tijden
van 10 november t.e.m. 9 januari 2005
Graag onze e-nieuwsbrief?
mail naar: caermersklooster@oost-vlaanderen.be
"
Provincie
Oost-Vlaanderen
-
.,
..0
E
-c
.,
..0
E
.,
>
g
.,
.c
0
0
:!.
..
0
0
N
0
..
:
..
>
..
0
41

••
die ae roman
OPEN NIEUW
en van mscar , van
1 brys en de kl eine
en zi jn vader àe o
met zonder grote
van het sociali sme
••
bur0eri j die 2 oor:
naar ko p kre eg en :
van vaneur met zi j
uitvind ing en van
traleer met zi jn
..
die· directe
filat ure , e
en van zi jn
die aan spoH
marcnand wer
e-n zi jn nar ,
net spirit is
nog veel me
werd opgeso
toevalli0
e herwerkin6 van
omen, dagbl dkni
boont je, mo ssieu colso n v n
ichter en a gbla chri Jver ,
'dl::
Letteren huis: hoogm is van
De oude benamingArchief en Museum voor
het Vlaamse Cultuurleven was een mondvol
maar zal volgens directeur Leen Van Dijk
toch niet helemaal verdwijnen in de com­
municatie. Het Letterenhuis concentreert
zich voortaan op Vlaamse literatuur en niet
meer, zoals dat vroeger het geval was, op
het Vlaamse cultuurleven. De verzameling
van de instelling is omzeggens fenomenaal.
Het Letterenhuis groeide sinds de oprichting
in 1933 uit tot het grootste letterkundig ar­
chief van Vlaanderen. In de kelders huist de
'hoogmis' van de 'nieuwste' Vlaamse litera­
tuur. je vindt er niet alleen handschriften
van coryfeeën als Gezelle, Buysse, Van de
Woestijne, Boon, Elsschot tot De Cooninck,
daarnaast tref je in dit literaire 'schrijn'
borstbeelden, dodenmaskers, tijdschriften,
schilderijen, pennen, schrijfmachine's en
jawel, ook pc's. In een kelder komt al dat
schitterende documentaire materiaal na­
tuurlijk niet aan zijn trekken .
Vandaar dat er wel iets moest veranderen.
Vier jaar geleden werden tien jaar oude
vitrines en expositiekasten afgebroken om­
wille van noodzakelijke elektriciteitswerken.
"Dat was het moment om een en ander te
overdenken", zegt Leen van Dijck "Op het
cultuurleven moesten we ons niet meer
focussen want het erfgoedveld had intussen
niet stilgezeten. Wie zijn wij om het Vlaamse
cultuurleven te gaan uitteken?" Met de
nieuwe opstelling is Het Letterenhuis een
waardig pendant van het Letterkundig Mu­
seum in Den Haag waarmee Antwerpen wil
gaan samenwerken. Te ntoonstellingen die in
de stad van Couperus plaatsvinden zouden
dan ook in Antwerpen kunnen doorgaan.
De kersverse opstelling is fris van de lever
en de strakke vormgeving werd uitgetekend
door Monkey Business. Wie komt kijken
wordt op sleeptouw genomen doorheen 200
jaar geschreven 'Vlaams'. De aanpak is chro­
nologisch. Op een sobere muur staat een
tijdslijn: bovenaan vind je een beknopte ge­
schiedenis van de nieuwste tijden, onderaan
staan de kapitale momenten uit de wereldli­
teratuur uitgesmeerd. De ruimte daartussen
is besteed aan de Vlaamse koppen.
De eerste die de spits mag afbijten is Baptist
Verlooy, de laatste op de tijdsmuur is Saskia
de Coster die kort na 11/09 debuteerde met
de roman Vrije val. De samenstellers pakten
ook een aantal thema's aan. Zo kreeg de
streekroman een onderkomen in een slak­
kenhuis, een betere metafoor voor deze
'beknelde' literatuur kunnen we nauwelijks
bedenken.
Vlaamse letterkunde
Helemaal leuk is dat op multimediale wijze
kan worden uitgezocht of het dorp waar u en
ik zijn grootgebracht ook een literair won­
derkind heeft voortgebracht. Veel aandacht
gaat ook naar de actuele Vlaamse letter­
kunde. Aan hedendaagse auteurs vroeg het
Letterenhuis een vijftigtal auteurs om voor
deze tentoonstelling een object af te staan
dat verband houdt met hun schrijverschap.
EXTRA
Volgend jaar wijden we een speciale
aflevering aan literaire musea en
schrijvershuizen in Vlaanderen.
Herabonneer u zodat u deze aflevering zeker
niet mist.
AMVC-LETTERENHUIS
Minderbroedersstraat 22, Antwerpen
(vlakbij de Academie),
OJ/222 93 20
of surf naar
museum_antwerpen.be/amvc_letterenhuis
Het resultaat is een caleidoscoop aan
rariteiten.
Presentatie en heroriëntatie ervaren we als
een bijzonder geslaagde onderneming,
alleen is het doodjammer dat er geen
catalogus voorhanden is.
ANTIQUAIRES
au
PALAIS DES
CONGRES
LIEGE
du 27 au 30 janvier 2005
Jeudi 27 janvier, de 14 h à 21 h
Vendredi 28, Samedi 29,
et Dimanche 30 janvier,
de 10 h à 20 h
PALAIS DES CONGRES
Esplanade de I'Europe 2 - 4020 LIEGE
•
0
0
N
0
1-
::
1-
>
..
0
43

..
.a
2
...
0
•
- •
0
0
..
e
•
.
..
r;
0
44
Op het einde van het jaar breekt
het moment aan om originele
geschenken te vinden waarmee u
uw dierbaren kan plezieren.
Kies hieronder uw geschenken
en wij zorgen ervoor dat ze snel
bij u aan huis worden geleverd.
Speciale prijzen voor onze
abonnees!
Kunst onder de Kerst boom
Geschenkkaart voor een abonnement
Een mooi eindejaarsgeschenk voor onder de
kerstboom. U maakt iemand lid van Open­
baar Kunstbezit in Vlaanderen. U geeft niet
alleen één jaar leesplezier, maar ook een
museumjaarkaart en de mogelijkheid om
mee te gaan op een van onze vele exclusieve
uitstappen in Vlaanderen. Scheur bijgaande
kaart uit, steek ze in een enveloppe voor uw
gelukkige. Stuur het andere deel naar ons.
Een origineel geschenk voor slechts € 24.
Unieke kunstkalender: details
De VlaamseKunstcollectie is een samenwer­
kingsverband tussen de drie Vlaamse top­
musea in Antwerpen, Brugge en Gent. Een
jaar in Details is een tijdloze verjaardags­
kalender, fraai uitgegeven en een handig
formaat. Schitterende details uit schilderijen
van Van Eyck, Permeke, Gustave De Smet,
Hugo Van der Goes illustreren het unieke
oog en talent van onze Vlaamse schilders.
In drie ta len. Ideaal geschenk voor slechts
€10 ipv €12 (Abonneeprijs inclusiefverzendingskosten).
---.. ----·
- -.- .. ___ _
. .. _ -... ·-
-.. _ ----
)lol••.,•
fUoot• 4th••l•
- ...... _, ___ ........
__ .. __ .. .. -·--
... -... _ ..... -...
- .,.,. ___ _
·-------·---..
------- .. -....
-------·
-· ... ·---·-·-
-----
··--·--··-­
--.-·---·-·-
--·--..... -..... -
_.., __ .,. _____ _
------· ... · ...... __
_______ .. ___ _
......... ___ , __ .. _
-·--- ·· ... --.. ..... _
. .. _.. .. _ .. ___ _
Herinneringen ••• Veertig Vlamingen
en hun geliefkoosd kunstwerk
We laten de anderen aan het woord.
"Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen vroeg
aan veertig Vlamingen wat hun lievelingskunstwerk
is en waarom. Dat leverde een
mooi feestboek op."
Knack
"Het is een bonte verscheidenheid van
kunstwerken en commentaren. Erg mooi
is het verhaal van zangeres Sarah Bettens,
die al vroeg werd geraakt door het Treurend
ouderpaar van Käthe Koltwitz op het soldatenkerkhofvan
Vladslo. Bettens' observatie
is tekenend voor het boek dat kunst nu eens
niet vanuit de eruditie van de kenner benadert,
maar vanuit het enthousiasme van de
liefhebber. Daarbij kom je soms voor verrassingen
te staan."
Oe Standaard
"OKV ging op zoek naar mensen van ver·
schillende leeftijden en met uiteenlopende
achtergronden. Vele verhalen gaan terug
naar de kinderjaren, vandaar de titel Herinneringen."
Oe Tijd
"Zoveel Herinneringen geven de lezer veel
zin om de beschreven werken zelf te gaan
bekijken, en dat is natuurlijk de bedoeling
van Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen.
Op de laatste pagina's van het mooi vormgegeven
boek staat dan ook een lijst met de
praktische informatie (inclusief openingstijden
van de musea) over de kunstwerken."
Oe Morgen
Feestelijk en stijlvol uitgegeven: gebonden,
vollinnen band met stempeldruk,
stofomslag, 227 x 227 mm, 96 blz., volledig
in kleur. Abonneeprijs € 15,00 (inclusief
verzendingskosten)

Agenda Zie ook www. tento.be
ANTWERPEN
Diamantmuseum
De man versier(d)/(t).
Diamantjuwelen voor de man
Van 24/9/2004 tot 31/12/2004
(t. 03 202 48 90
of www.diamantm useum.be)
De Singel
Dominique Gonzalez-Foerster.
Alphovilles?
Nog tot 19/12/2004
(t. 03 248 28 28
of http:/ /www.desingel.be/)
Eugeen Van Mieghem Museum
Kinderen in de stad en de hoven
Van 21/11/2004 tot 16/t/2005
(t. 03 211 03 30 of www.
vanmieghemmuseum.com)
FotoMuseum Provincie Antwerpen
25 jaar Stondoord fotografie
Van 26/11/2004 tot 2/1/2005 (t. 03
242 93 oo ofwww.fotomuseum.be)
Antwerpen. Bouwwerfvan de eeuw
Van 22/10/2004 tot 2/1/2005
Koningin Fabiolazaal
Een zee van toegelaten
lust. Hoogtepunten uit de
abdijbibliotheken in de provincie
Antwerpen
Van 20/11/2004 tot 30/1/2005
(t. 03 203 42 04 of www.
abdij bibliotheken. be)
Koninklijk Museum voor Schone
Kunsten, Antwerpen
Rijksmuseum aan de Schelde
Van 9/10/2004 tot 31/12/2005
(t. 03 238 78 09
of www.antwerpen .be/cultuur I
km ska)
Het allermooiste uit het
prentenkabinet
Van 25/11 tot 2o/o2/2005
Museum Plantin-Moretus
ABC 2004 - Letters proeven
- Prenten smoken
Van 17/10/2004 tot 16/1/2005
(t. 03 221 14 50 ofwww.museum.
antwerpen.be)
Museum Mayer van den Bergh
Vorstelijke luxe en devotie.
Brevorium Moyer von den Bergh
Van 16/10/2004 tot 17/t/2005 (t. 03
232 42 37
of www.m useum.antwerpen.be)
ModeMuseum Provincie Antwerpen
Molign Muses, When Foshion turns
Black
Nog tot 30/1/2005 (t. 03 470 27 74
of www.momu.be)
Stadsbibliotheek Antwerpen
Tegendruk
Van 25/09/2004·16/o1/2oo5
(tel. 03 206 87 10
of http:/ /stadsbibliotheek.
antwerpen.be/MIDA)
Volkskundemuseum
As time goes by ... Raout Van den
Boom, photogrophs
Nog tot o9/o1/2005
(t. 03 220 86 66
of http:/ /museum.antwerpen.
be/volkskunde/)
BILZEN
landcommanderij Alden Biesen
Magisch Realisme
Nog tot 12/12/2004 (t. o89 51 93 93
of http:/ /alden-biesen.be)
BRUGGE
Museum voor Volkskunde
Van mobiel tot muis. 150 jaar
Stedelijke Nijverheidsschool
Brugge
Van 23/10/2004 tot 9/1/2005
(t. 050 44 87 64 of www.brugge.be)
Groeningemuseum
Amédée Cartier
Van 5/11/2004 tot 6/2/2005
(t. 050 44 87 11 of www.brugge.be)
Groeningemuseum
Fake - not Fake. Restauraties
- reconstructies -falsificaties
Van 26/11/2004 tot 28/2/2005
(t. 050 44 87 11 of www.brugge.be)
Bruggemuseum-Gruuthuse
Glosdiptiek
Van 26/11/2004 tot 6/3/2005
(t. 050 44 87 09 of www.brugge.be)
BRUSSEL
Bozar (Paleis voor Schone Kunsten)
KMKG
Free Space : Dominique Leroy
Van 6/10/2004 tot 7/11/2004
(t. 02 507 82 oo of www.bozar.be)
Free Spoce : Fanny Zo man
Van 15/12/2004 tot 16/1/2005
Karel Appel. Onderweg
Van 13/10/2004 tot 16/1/2005
Moeders, godinnen en sultans
Van 6/10/2004 tot 16/t/2005
Tussen foto en film
Nog tot 30/12/2004 (t. 02 741.73.00
of www.kmkg-mrah.be)
Art Nouveau & Design, 1830-1958
Nog tot 31/12/2004
Aan tafel bij de prins. Het
Orléansservies van Doorniks
porselein
Van 20/10/2004 tot 20/2/2005
Totu - Tottoa
Nog tot 27/2/2005
Vierde Triënnale voor Vormgeving
Van 3/12/2004 tot 27/2/2005
Verfijnde kunstnijverheid
Nog tot 31/12/2004
Museum van de Stad Brussel
Brussel tussen hemel en aarde
Nog tot 31/12/2004
(t. 02 279 43 50)
Museum van Elsene
200 affiches van de Belle Epoque
van 15/1o/2004 tot 15/o1/2oo5
(t. 02 515 64 22 of www.musee­
ixelles.be)
Museum voor Moderne Kunst
Vollevox#8
Nog tot 19/12/2004 (t. 02 508 32 11
of http:/ /www.fine-arts-museum.be
Jacques Charlier
Nog tot 12/12/2004
Museum voor Oude Kunst
Van (oanleg)tekening tot schilderij
Nog tot 30/o1/2oo5 (t. 02 508 32 11
of http:/ I
www.fine-arts-museum.be)
Paleis der Academiën
Elfde Internationale Kontbiënnale
Van 19/11/2004 tot 30/1/2005
(t. 02 770 86 70 of www.dbk.be)
Hallepoort
De Feestpoort. Legendes
en gebruiken omtrent onze
eindejaarsfeesten
Van 29/10/2004 tot 31/1/2005
(t. 02 534 15 18
of www.kmkg-mrah.be)
Museum voor het Kostuum en de Kant
Brusselse kant
Nog tot 31/12/2005
(t. o2 213 44 50)
Muziekinstrumentenmuseum
jazz in little Belgium
Van 15/10/2004 tot 17/4/2005
(t. 02 545 01 30
of www.mim.fgov.be)
Museum voor Natuurwetenschappen
Kriebelbeestjes
Van 14/10/2004 tot 15/5/2005
(t. 02 627 42 38 of www.
natuurwetenschappen.be)
DROGENBOS
Museum Felix De Boeck
Thomas Defoys: Water Farms
Nog tot 19/12/2004
(t. 02 377 57 22 of http:/ I
www.museumfelixdeboeck.be)
GENT
Caermersklooster
lmigongo uit Rwanda. Van mest tot
design.
Van 10/11/2004-09/01/2oo5
(t.269 29 10
of www.caermersklooster.be)
Design Museum
Moorten Van Severen
Van 18/12/2004 tot 2/2005
(t.09 267 99 99
of design.museum.gent.be)
..
-"'
E
"
Q;
-"'
E
..
>
0
c:
..
-"'
0
:!.
...
0
0
N
0
..
:
..
>
..
0
45

...
0
0
N
0
..
:
..
>
"
0
Het Huis van Alijn
Inuit
Van 19l11l2004 tot 27lo3l2005
(t.09 269 23 50
ofwww.huisvanalijn.be)
Museum Dr. Guislain
Het Hart
Va n 23l10l2004 tot 13l3l2005
(t. 09 216 35 95 of www.
museumdrguislain.be)
Museum voor Industriële Archeologie
en Textiel
Luchtschepen en de zeppelin van
Sint-Amandsberg
Nog tot 2ol2l2oos
(tei.09 269 23 sol
Museum Schone Kunsten
SMAK
Variétés, spiegel van de dolle jaren
Van 16l10l2oo4 tot o6lo2l2005
(t.09 240 07 37)
}ohn Meeroehen
Van 211012004 tot 9l1/2005
(t. 09 221 17 03 of www.smak.be)
Rendez Vo us. Poseale Marthine
Tayou
Van 2/10/2004 tot 16/112005
(t. 09 221 17 03 of www.smak.be)
HASSELT
Literair Museum
Wandelen door een prentenboek
Nog tot 8l1l2005 (t. 011 26 17 87
of www.hasselt.be)
Modemuseum
A la garçonne
Nog tot 30/12/2004 (t. 011 23 96 21
of http:l lwww.modemuseum.be)
Nationaal Jenevermuseum
Pittig gekruid
Nog tot 31/12/2004 (t. 011 24 11 44
of http:/ lwww.jenevermuseum.be)
IEPER
In Flanders Fields Museum
Rudolf Lange, oortagsgetuige
Van 23/1012004 tot 10l4l2005
(t. 057 23 92 20 of www.
inflandersfields.be)
JABBEKE
PMCP Museum Constant Permeke
Veranneman ontmoet Veranneman
bij Permeke
Nog tot 16lo1/2005 (t. 059 50 81 18
of http:l lwww.pmmk.be/)
KOKSIJDE
Abdijmuseum Ten Duinen
Sernardus van C/airvaux en de
tweede kruistocht
Nog tot 9lo1l2oos (t. 058 53 39 50
of http:/ /www.tenduinen.be)
KNOKKE-HEIST
Cultuurcentrum Scharpoord
Beeldend G(l)ras
Va n 28/1112004 tot 23101/2005
(t. 050 630 430
of www.knokke-heist.be)
Scharpoord Experimental Art Space
(SEAS)
Stief Desmet
Van 6l11l2004 tot 26l12l2004
(t. 050 630 430
of www.knokke-heist.be)
KORTRIJK
Kapel Groeningeabdij
Emmanuel Viérin
Van 31l10l2004 tot 19l12l2004
(t.os6 24 o8 70 of www.kortrijk.be)
MACH ELEN-ZULTE
Roger Raveelmuseum
Kamermuziek
Nog tot 3olo1/2oos
(t. 09 381 6o oo of http:l lwww.
rogerraveelm useum .be)
MECHELEN
Speelgoedmuseum
Barbie, 45 jaar POP-idool
Nog tot 31/1212004 (t. 015 55 70 75
of http:l I
www.speelgoedmuseum.be)
Museum Schepenhuis
Herman De Cuyper. Verbeetder van
het intieme
Van 23/11/2004 tot 3olo1l2oos
(www;mechelen.be).
OOSTENDE
PMMK
Retrospectieve Etienne Elias
Clark Clarysse - Actueel
Nog tot 28l11l2004 (t. 059 50 81 18
ofwww.pmmk.be)
Retrospectieve Floris jespers
Van 1811212004 tot 10l4l2oos
(t. 059 50 81 18 ofwww.pmmk.be)
SCHILDE
Museum Albert Van Dyck
Haven van Antwerpen
Van 09/10l2o04 tot 5l12/2004
(t. 03 380 16 37 ofwww.
biografisch em usea. be)
SINT-N IKLAAS
Museum Zwijgershoek
gHoed geMutst
van 5l11l2oo4 tot 6/2/2005
(t. 03 777 29 42
of www.sint-n iklaas.be)
TIENEN
Suikermuseum
De Snoepvrouw
Nog tot osl12/2004
(t. 016 8o 56 66 of http:l I
www.suikermuseum.org )
TO PPERS IN 1006
Romantiek in België
Naar aanleiding van de 175ste
verjaardag van het Koninkrijk
België wordt een boeiende
tentoonstelling georganiseerd
over een kunstrichting die op zeer
gediversifieerde wijze tot bloei is
gekomen tijdens de regering van
koning Leopold I.
Van 18l3l2oos tot 31lo7/2oos in
het KMSK in Brussel
Memling en het portret in het
Groeningemuseum.
Internationale tentoonstelling en
hoogtepunt in het Cultuurfestival
Corpus Brugge 2005.
Van 8lo6/2oos-o4/o9l2oos
Van Ensor tot Bosch:
de Vlaamsekunstcollectie in Bozar
(Paleis voor Schone Kunsten in
Brussel). Naar aanleiding van
175 jaar België tonen de drie
musea uit Antwerpen, Brugge en
Gent hun topstukken. Voor de
gelegenheid komen een aantal
Vlaamse topwerken die in de loop
der eeuwen naar het buitenland zijn
gegaan terug naar België.
Van 15lo6/2005·11/o9l2oos
Europa/ia Rusland brengt
topstukken uit de Russische Kunst
naar België met traditioneel een
grote tentoonstelling in Brussel in
de herfst.
Van 4/lol2005 tot 15lo1l2oo6