'Een hoog geheven standerd' - Thuis in Brabant

In Brabant
B e r t van der Linden
‘Een hoog geheven standerd’
Auteur
Bert van der Linden
(Kaatsheuvel, 1951),
beeldend kunstenaar
en publicist (www.
bertvanderlinden.
com), studeerde
rechten (1975) en
kunstgeschiede-
nis (2010) aan de
Radboud Universi-
teit Nijmegen. Hij
voltooide vorig jaar
een masterscriptie
over de monumen-
tale betekenis van
het provinciehuis.
4 0
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
Veertig jaar
provinciehuis
Noord-Brabant
(Foto: Jurgen Pigmans, Erfgoed Brabant)

Zonder het enthousiaste werk van de vele onderzoekers die zich met het Brabantse erfgoed bezighouden, zou de bron
waaruit ook In Brabant put weldra leeg raken. In Brabant biedt daarom iedere editie een gastauteur uitgebreid de ruimte
om zijn of haar verhaal te doen, om te tonen hoe diep hij of zij in het Brabantse verleden is gedoken.
‘Een rariteit’ van ‘een banale geest’. Dat zou je moeten zien wanneer je over de snelweg langs
’s-Hertogenbosch rijdt. Althans, volgens de kritiek van eind jaren zestig van de vorige eeuw, toen
men voor het eerst het provinciehuis van Noord-Brabant in aanbouw zag - in die tijd het hoogste
kantoorgebouw van Nederland. Een artistiek, monumentaal gebouw dat oorspronkelijk misschien
nog immenser overkwam dan tegenwoordig. Op 12 november 2011 is het veertig jaar geleden dat
Hare Majesteit Koningin Juliana de officiële opening verrichtte. De bouw van dit kantoor heeft
echter heel wat voeten in de aarde gehad.
Niet iedereen kent het provinciehuis van Noord-
Brabant. Maar een gebouw met een raar dak langs
de A2 is de meeste voorbijgangers wel eens opgevallen.
Het is de creatie van architect Hugh Aart
Maaskant (1907-1977), gebouwd tussen 1966 en
1971. 1 Van buitenaf een betonnen kolos met een
monotone gevelpartij, bijna een industrieel gebouw
dat evengoed een ziekenhuis, een bankgebouw
of een universiteitsgebouw zou kunnen zijn.
Des te verrassender is de rijke sfeer van het interieur.
Door het gebruik van degelijke en kostbare
materialen en een heel zorgvuldige afwerking,
doet dit stijlvol en exclusief aan. Niet overdadig,
maar smaakvol. Rode muren, groene en blauwe
glasappliqués, verschillende kleuren marmer en
paars mozaïek zorgen voor interessante contrasten.
De gedempte kunstverlichting veroorzaakt
subtiele lichteffecten. De stoere buitenkant is
gecombineerd met schoonheid, verfijning en
precisie aan de binnenkant. Extra allure krijgt het
provinciehuis bovendien door een keur aan kunstobjecten,
waaronder veertien grote wandtapijten
die het interieur een vorstelijke aanblik verschaffen.
Eigenlijk verwacht je een kantoor als dit niet
in het Brabant van vier decennia geleden. Het leidt
tot de vraag hoe men er destijds toe gekomen is
een dergelijk spraakmakend project, zowel qua
architectuur als qua artistieke inrichting, te realiseren.
Torenhoog
De voorgeschiedenis van de bouw start begin jaren
vijftig. De provinciale organisatie was toen nog
gehuisvest in de binnenstad van ‘s-Hertogenbosch,
in oude panden aan de Verwerstraat en de Waterstraat.
Hier wilde de provincie een nieuw onderkomen
bouwen. Uit de vier architectenbureaus die
werden uitgenodigd om een ontwerp in te dienen
kwam het Rotterdamse bureau Van Tijen-Maaskant
als winnaar tevoorschijn. Als toelichting op de
kandidatuur van dit bureau schreef de directeur
van de Provinciale Planologische Dienst: ‘bouwde
o.m. industriehallen te ’s-Hertogenbosch (niet
R.K.)’. 2 Hugh Maaskant, die zich later zou verzelfstandigden,
was de man die feitelijk de opdracht
kreeg.
Met de keuze voor deze architect opende het provinciaal
bestuur de weg naar een niet-traditioneel
gebouw, want Maaskant vertegenwoordigde duidelijk
een andere richting in de architectuur dan zijn
collega’s. 3 Waarschijnlijk had Maaskant een heel
goede naam in Brabant, zeker in ’s-Hertogenbosch.
Men was blijkbaar van plan een modern gebouw te
realiseren en stond open voor niet-conventionele
architectuur. De ambtelijke commissie die Gedeputeerde
Staten over de bouwplannen adviseerde,
zei zich er van bewust te zijn dat de door Maaskant
voorgestelde architectuurvormen in het
stadsbeeld vreemd aan zouden doen en dat het
i n b r a b a n t N U M M E R 1 F E B R U A R I 2 0 1 1
4 1

foto boven: De Wolvenhoek in ’s-Hertogenbosch. De noordwestelijke gevel-
wand van de Waterstraat, gezien vanuit de Keizerstraat, begin jaren zestig
van de vorige eeuw. Deze panden warden enige tijd later gesloopt om plaats
te maken voor het nieuwe provinciehuis. De locatie viel door protest daarna
echter af. Het lege terrein zou vervolgens eerst als een (tijdelijke) parkeer-
plaats gebruikt worden, waarna een parkeergarage werd gebouwd die er nu
nog staat. (Foto: Frans Wijffels. Collectie Stadsarchief ’s-Hertogenbosch).
foto onder: En dezelfde locatie in de Waterstraat op 15 mei 1975. De parkeer-
garage in aanbouw. (Foto onder: Fotopersbureau Het Zuiden. Collectie
Stadsarchief ’s-Hertogenbosch)
4 2
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
aanvaarden ervan in het oude ‘s-Hertogenbosch
zeker een precedent zou scheppen, maar zij vond
dat naar een tegenstelling moest worden gegrepen
om tot een nieuw en aantrekkelijk stadsbeeld
te komen. 4 Voor de bestuurders van die tijd was
Maaskant misschien wel een breekijzer om de
stad te kunnen moderniseren. 5 Een bijkomend argument
was dat hij op basis van kengetallen met de
laagste bouwkosten uit de bus kwam. 6
Voordat de schop de grond in kon, diende er echter
nog een hele weg te worden afgelegd. In de jaren
vijftig hebben twee planrondes met diverse varianten
de eindstreep niet gehaald. Het eerste plan
voor nieuwbouw op de bestaande locatie in de
binnenstad stuitte op bezwaren van het gemeentebestuur
van ‘s-Hertogenbosch. Dat bedacht op
het laatste moment een andere bestemming voor
het geplande bouwterrein aan de Waterstraat.
Een daaropvolgend plan voor nieuwbouw iets
verder uit het centrum, aan de Zuidwal, sneuvelde
ook. De bottleneck was de hoogbouw. In beide
plannen was namelijk een kantoortoren opgenomen,
een element dat al bij Maaskant in zijn hoofd
zat nog vóór hij een eerste ontwerp had gemaakt.
In zijn eerste plan uit 1958 was die toren 60 meter
hoog en in het tweede uit 1962 maar liefst 80 meter.
Dit pikten de Bosschenaren niet. Met de 70 meter
hoge toren van de Sint-Janskathedraal op slechts
een paar honderd meter afstand vonden zij het een
veel te grote aantasting van de skyline van hun stad.
Het debat speelde zich af in de tijd dat ’s-Hertogenbosch
buiten de Sint-Jan nog geen echte hoogbouw
kende. Er bestonden enkele middelhoge
complexen met een grote horizontale uitgebreidheid,
zoals de fabrieken van De Gruyter en het
Paleis van Justitie. Zelfs deze relatief lage gebouwen
werden al ervaren als een aanzienlijke aantasting van
het oude stadsbeeld. De gemeentebestuurders van
toen werden dus geconfronteerd met een problematiek
die nieuw voor hen was. Zij stonden voor de
vraag of men hoogbouw in het centrum wel moest
toestaan. Maaskant had er een uitgesproken opvatting
over: ‘Wanneer men nabij de Sint-Jan een

gebouw zet met een overwegend horizontale afmeting,
een gebouw dat zes à zeven verdiepingen
hoog is, dan wordt dit een soort kadaver en hierdoor
wordt het silhouet van de stad veel ernstiger
aangetast dan door een slank hoog gebouw.’ 7 De
gemeente was echter niet overtuigd. Zij liet zich
vervolgens adviseren door de Rotterdamse architect
J.J.P. Oud. Hem stoorde het contrast tussen
hoog- en laagbouw ook niet. 8 Ook de architecten
J.F. Berghoef en S.J. van Embden brachten desgevraagd
een advies uit. Zij meenden dat de gevolgen
van introductie van hoogbouw in de stad
bevredigend zouden kunnen worden opgevangen,
en opperden het denkbeeld dat de architectonische
tegenstelling tussen hoog- en laagbouw bewust
zou kunnen worden gebruikt als een middel om
het typische onderscheid tussen enerzijds het centrum
en anderzijds de omringende woonwijken tot
uitdrukking te brengen.
Ondanks deze positieve adviezen van de externe
deskundigen bleef de publieke opinie ten aanzien van
nieuwbouw in de binnenstad negatief. Toen bouwen
in de stad vanwege protesten van de bevolking en
de weifelachtige houding van het gemeentebestuur
niet haalbaar bleek, speelde de provincie de ontstane
situatie handig uit. Als ’s-Hertogenbosch niet
Foto van een maquette van een ontwerp voor het provinciehuis aan
de Zuidwal in ’s-Hertogenbosch, 1962, gemaakt om te bekijken hoe
het silhouet van de stad eruit zou zien bij een hoogbouw van ruim
100 meter hoog. In het midden de Sint-Janskathedraal en links de
geplande hoogbouw van het provinciehuis. (Foto: Cas Keuzenkamp,
in: Ad van Drunen, ‘Het provinciehuis’, Bossche Bouwstenen 5 (1982),
enige ongenummerde uitgave, p. 91)
meer zou meewerken, zo werd gedreigd, dan zou
het provinciehuis wel eens kunnen gaan verhuizen
naar Tilburg of Breda. 9 Dat dreigement werkte. In
het begin van de jaren zestig werd een compleet andere
oplossing bedacht. Het hele nieuwbouwplan
werd overgeheveld naar de periferie van de stad,
op een weiland nabij het voormalige Fort Pettelaar,
oorspronkelijk deel uitmakend van de voormalige
gemeente Den Dungen, maar destijds door middel
van een gemeentelijke grenscorrectie binnen het
grondgebied van de gemeente ’s-Hertogenbosch
gebracht. 10 Tien jaar nadat men voor hem had gekozen,
kreeg Maaskant uiteindelijk goedkeuring
voor zijn derde en definitieve ontwerp, met zelfs
een nog hogere toren dan in zijn eerdere ontwerpen,
namelijk één van meer dan 100 meter.
i n b r a b a n t N U M M E R 1 F E B R U A R I 2 0 1 1 4 3

4 4
foto boven: Dwarsdoorsnede van het provinciehuis.
foto boven rechts: Handtekening van Maaskant in beton.
(Foto: Bert van der Linden) foto onder: Commissaris van
de Koningin Constant Kortmann (rechts) en architect
Hugh Aart Maaskant (links) bij de bouw van het nieuwe
provinciehuis, 18 juni 1968. Zij zijn op weg naar het stor-
ten van de laatste ‘hap’ beton (300 liter). (Foto: Frans
Kuit. Collectie Stadsarchief ’s-Hertogenbosch)
Hoog geheven standerd
De drijvende kracht hierachter was de Commissaris
van de Koningin in Noord-Brabant, dr. Constant
Kortmann (1908-1997). De bouwcommissie stond
onder zijn leiding. Hij had een goede band met
Maaskant en spande zich persoonlijk in om het
project tot een succes te maken. De maquettes
van het te bouwen provinciehuis stonden nota
bene bij hem thuis opgesteld. 11 Niet alleen over
de bouw, maar ook over de kunstaankopen die van
belang waren voor het interieur van het nieuwe
provinciehuis voerde Kortmann de regie. Dat hij
pas achteraf de Commissie Culturele Zaken informeerde
over de aankopen die hij had gedaan,
leidde vlak voor de opening van het gebouw tot
ongenoegen bij sommige Statenleden; zij voelden
zich buitenspel gezet. 12 Kortmann had bij zijn
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D

acties een helder doel: hij wilde een statement
maken en Brabant positioneren binnen bestuurlijk
Nederland. In een tijd waarin gewestvorming
de provincie bestuurlijk in vieren dreigde te delen,
moest het gevoel van zelfbewustzijn en eigenwaarde
volgens hem nodig tot uitdrukking worden
gebracht. Daarvoor was ook een herkenbaar gebouw
nodig. De Brabantse gemeenschap nieuw leven
inblazen; of anders gezegd, het geven van een
teken van binding en hoop op een goede toekomst
en het tot uitdrukking brengen van progressieve
idealen. Dat heeft Kortmann kennelijk voor ogen
gestaan toen hij het provinciehuis bij gelegenheid
van de opening aanduidde als ‘een hoog geheven
standerd’. 13
In Maaskant moet hij een man naar zijn hart hebben
gevonden. Dit was een figuur met lef, geloof
in eigen kunnen en gevoel voor theater. 14 Zijn in
beton bestendigde handtekening, die nog steeds
te zien is op een gevelplaat naast de ingang van
het provinciehuis, vormt daarvan het bewijs. 15
Door in zijn geboortestad en woonplaats Rotterdam
mee te werken aan de wederopbouw had
Maaskant als architect naam gemaakt. Hij bouwde
groot, groots, en voor de groten. Al vroeg in zijn
carrière kreeg hij contacten in ‘s-Hertogenbosch,
doordat het bureau Van Tijen-Maaskant vanaf
1945 met het Bossche architectenbureau K.C.
Suyling & Zn. samenwerkte. Dit Bossche bureau
werd in 1956 overgenomen door K. Bouwman en
W. Hopmans en ging na de dood van Bouwman in
1960 op in het architectenbureau van Maaskant.
De inmiddels gesloopte fabrieken op het oude
industrieterrein De Wolfsdonken in ’s-Hertogenbosch,
later omgedoopt tot het Paleiskwartier,
waren het werk van deze Rotterdams-Bossche
combinatie. Overigens trok Maaskant in de jaren
zestig door heel Brabant een spoor: in Waalwijk,
Boxtel, Breda, Best, Eindhoven, Rosmalen, Cuijk,
Oss en Roosendaal. 16 Vermoedelijk heeft hij voor
zijn industriële vormgeving inspiratie kunnen
opdoen op een of meer studiereizen in Amerika,
Knights of Columbus Building, New Haven, Connecticut. Een
ontwerp van Roche, Dinkeloo and Associates, VS, 1967-1970.
(Foto: Seth Tisue. Bron: Wikimedia Commons)
waar hij ongetwijfeld ook studie heeft gemaakt
van hoogbouwprojecten. Heel opmerkelijk is dat
de verticale hoekpylonen van het provinciehuis
een aanblik geven die vergelijkbaar is met de bonkige
structuur van het Knights of Columbus Building
in de stad New Haven, gelegen ten noorden
van New York. Je kunt je haast niet onttrekken aan
de gedachte dat Maaskant het ontwerp voor dit
gebouw gezien moet hebben.
i n b r a b a n t N U M M E R 1 F E B R U A R I 2 0 1 1
4 5

4 6
Magnum opus
Het provinciehuis gold voor Maaskant als zijn
magnum opus, zijn laatste grote kunstje. Het was
zijn vaste voornemen een gebouw met eeuwigheidswaarde
te maken. Dat lijkt gelukt. Het provinciehuis
is een monumentaal gebouw geworden, opgetrokken
in een strakke zakelijke bouwvorm die
veel werd toegepast tijdens de wederopbouwperiode,
bekend onder de naam functionalisme.
Niet alleen de vormgeving, maar ook het materiaalgebruik
en de toegepaste bouwtechniek en constructiemethoden
getuigen van een bouwopvatting
die typerend is voor het naoorlogse, moderne bouwproces.
Het accent lag op beton. Voor het betonskelet
is de zogenaamde methode van glijbekisting
of vijzelbouw toegepast, waardoor de bouwtijd met
een half jaar werd bekort. De verticale sporen van
het glijden zijn nog steeds zichtbaar op de muren
van de torenkern. Van heinde en verre kwamen
architecten en aannemers destijds kijken hoe
deze nieuwe bouwmethode werkte. Behalve beton
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
(Bron: Cees Meijs, Provincie Noord-Brabant)
Glijbekisting
De methode van glijbekisting wordt
ook vijzelbouw genoemd. De kunsthistoricus
Istvan Szénássy noemt
dit het ‘Jackbloksysteem’. Het principe
van deze bouwmethode is dat
niet de ene etage op de andere
wordt gestapeld, maar dat men begint
met het maken van de bovenste
etage, in het geval van het provinciehuis
de achttiende. Wanneer die
klaar is, wordt hij omhoog gevijzeld.
Hieronder wordt dan de zeventiende
etage gestort en opgevijzeld,
tot ten slotte de eerste etage wordt
gemaakt. Deze manier van bouwen
verliep bij het Noord-Brabantse provinciehuis
in een continu proces, dat
dag en nacht doorging. 17

(Foto’s: Jurgen Pigmans, Erfgoed Brabant)
werden ook andere moderne bouwmaterialen in
het provinciehuis toegepast, bijvoorbeeld fabricaten
van kunststof, aluminium en glasstenen.
Het resultaat is dat nieuwe materialen tot nieuwe
bouwmethoden leidden en dat die weer zorgden
voor een nieuwe bouwvorm. Deze nieuwe, zakelijke
manier van bouwen kwam in de jaren vijftig en
zestig goed van pas, omdat er na de Tweede Wereldoorlog
veel en snel moest worden her- en gebouwd.
Het was dan ook een bouwvorm die aanvankelijk
vrij algemeen werd aanvaard als de eigentijdse
manier van bouwen.
Behalve efficiënt is het provinciehuis tevens monumentaal.
18 Moderne monumentale architectuur
kwam na de oorlog te staan voor vrijheid en
democratie. Monumenten werden gezien als een
teken van beschaving. Ze stralen voornaamheid,
waardigheid, verhevenheid en duurzaamheid uit.
Maaskant wilde het nieuwe provinciehuis een
dergelijke uitstraling meegeven en zag het dan ook
als een gebouw dat zeker driehonderd jaar mee
i n b r a b a n t N U M M E R 1 F E B R U A R I 2 0 1 1
4 7

4 8
moest kunnen. In zijn toespraak bij de opening van
het gebouw zei hij er dit over: ‘Bouwen is een daad
voor de toekomst met de gegevens van het verleden.
Bijna alle mensen die in dit gebouw komen
te werken of het zullen bezoeken moeten nog geboren
worden. De Statenzaal van het oude provinciehuis
is oorspronkelijk een kapel van een klooster
geweest en is in ± 1600 gebouwd. Dit complex is
langzamerhand uitgebreid, heeft drie bezettingen
meegemaakt: Alva, Napoleon en Hitler. Welke maatschappelijke
veranderingen zal dit provinciehuis
meemaken? Het is niet erg zinvol een uitgesproken
tijdgebonden gebouw te ontwerpen, daarvoor moet
het teveel kunnen trotseren.’
Doordat het gebouw op kolommen boven het
maaiveld staat, is het als het ware ‘opgetild’ – men
spreekt van een podium- of plateaugebouw – en lijkt
het te zweven. Een cruciaal middel om de status van
het gebouw te verhogen, is zonder twijfel de toepassing
van hoogbouw. Daarnaast zijn het de gesloten
omtrek en de reusachtige hoekpijlers van de toren
die de monumentaliteit versterken. De eenvoudige
oppervlakken van de buitenwanden, gemaakt van
hard beton, suggereren ongenaakbaarheid en onaantastbaarheid.
En vooral ook de hal met zijn grote
overspanning inclusief majestueuze staatsietrap
en de zeer smaakvolle aankleding van het publieksgedeelte
ademen voornaamheid.
Beeldende kunst
Ten slotte is de wijze waarop beeldende kunst het
gebouw verrijkt karakteristiek voor de inrichting
van overheidsgebouwen uit de jaren zestig. De
combinatie van architectuur en beeldende kunst
is een fenomeen dat typisch is voor naoorlogse
overheidsgebouwen. Het idee was dat beeldende
kunst moest worden ingezet om mensen na alle
oorlogsellende geestelijk te verheffen. Bovendien
konden werkloze kunstenaars op die manier
aan opdrachten worden geholpen. Niet alleen
plastieken en sculpturen, maar ook schilderwerken,
wandtapijten, mozaïeken, reliëfs in glas, beton
en metaal werden in samenhang met architectuur
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
tot stand gebracht. Zo ontstond de nu bij veel
gebouwen uit de wederopbouwperiode nog te
herkennen zogenoemde monumentale kunst, dat
wil zeggen, kunst die specifiek voor een bepaalde
plaats in of aan een gebouw is ontworpen. Dat
kon figuratieve kunst zijn, maar ook abstracte
kunst leende zich heel goed voor verwerking in
een gebouw. 19 Kunstenaars beschouwden een gebouw,
zeker een openbaar gebouw, als de meest
geschikte plaats om hun werk aan een breed publiek
te tonen. Als je een school, een postkantoor,
een wijkgebouw of een politiebureau uit de jaren
zestig ziet, wordt dit bijna altijd opgesierd door
een vorm van monumentale kunst.
Voor kunst was in het nieuwe provinciehuis een
miljoen gulden beschikbaar. Er moest kunst van
topklasse komen en de aan te kopen kunstwerken
moesten, wilden ze tot hun recht komen, de maat
van het huis hebben. Het op die uitgangspunten
gebaseerde aanschafbeleid heeft geresulteerd
in het bezit van diverse sculpturen, wandtapijten
en tweedimensionaal werk. 20 Ongeveer vijfentwintig
kunstenaars zijn betrokken geweest bij
het maken van speciale kunstobjecten voor het
gebouw. Het meest omstreden en daardoor het
bekendste object is de zogenaamde ‘dikke deur’,
een kolossale bronzen draaideur die toegang geeft
tot de Statenzaal, vervaardigd door de beeldhouwer
Toon Slegers (1929-2004) en passend in een
symbolische traditie van een bronzen deur die
toegang verschaft tot het domein van geestelijke
of wereldlijke macht. Het plan dat alle Brabantse gemeenten
een dubbeltje per inwoner zouden betalen
om samen deze deur aan de provincie cadeau te
doen, maakte heel wat los. Menige gemeenteraad,
zich afvragend wat nou eigenlijk kunst is, zag de
deur als het symbool van een in zijn ogen te duur gebouw.
Nog steeds kennen Brabanders het gebouw
vooral van het rare dak en van de dikke deur.
Terwijl de deur in de publiciteit het meest tot de
verbeelding heeft gesproken, wordt de kern van
het provinciale kunstbezit gevormd door een als
uniek bekend staande collectie van maar liefst

i n b r a b a n t N U M M E R 1 F E B R U A R I 2 0 1 1
4 9
foto boven:
De bronzen deur
van Brabantse
Statenzaal. Een
ontwerp van Toon
Slegers (1929-
2004). (Bron: Cees
Meijs, Provincie
Noord-Brabant)
foto onder: (Foto:
Jurgen Pigmans,
Erfgoed Brabant)

foto links: Wandtapijt ‘Compositie’ van Michel Tourlière (1925-2004), wol, 475 x 300 cm. (Foto: Jurgen Pigmans, Erfgoed Brabant)
foto rechts: Beeldende kunst in de hal, met op de achtergrond de staatsietrap naar de bestuursvleugel. (Foto: Jurgen Pigmans,
Erfgoed Brabant)
5 0
veertien wandtapijten. Maaskant noemde ze bij
voorkeur gobelins; hij zag er een voortzetting in van
Franse hofkunst. Het combineren van een chique
interieur en kunst was in de jaren zestig in de mode.
Voor het vinden van vergelijkingsmateriaal hoeven
we Brabant niet uit te gaan. Ongeveer gelijktijdig
met het provinciehuis werden namelijk ook de nieuwe
stadhuizen van Eindhoven en Tilburg op soortgelijke
wijze aangekleed met decoratieve kunst.
Kritiek en protest
Noord-Brabant was niet de enige provincie die indertijd
een geheel nieuw provinciehuis bouwde. 21
Geen enkel provinciehuis uit de wederopbouwperiode
kreeg echter zoveel kritiek te verduren
als dat in ’s-Hertogenbosch. Naarmate de hoogbouw
vanaf de eerste planvorming in de jaren
vijftig tot en met het eindontwerp in hoogte
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
groeide, nam het maatschappelijk verzet naar
evenredigheid toe. De schermutselingen rond de
eerste ontwerpplannen voor de binnenstad zijn
de opmaat geweest voor de kritiek die losbarstte
toen de bouw van wat er nu staat daadwerkelijk
van start ging. De klacht van televisiekijkers in
de omgeving van de Pettelaarseweg dat zij vanwege
de hoogbouw Nederland I dubbel zagen,
was nog maar een bijverschijnsel. Het probleem
was dat de Brabander zich gewoonweg moeilijk
kon herkennen in dit grote en superieure gebouw.
Men kende zoiets niet uit de eigen omgeving en
voelde zich overvallen door de vreemde moloch.
Het idee dat het gebouw ‘over the top’ was, werd
versterkt door de aankoop van de kunstcollectie.
De ideële gedachte om kunst onder het volk te
brengen werd door het publiek, als het op deze
manier moest, bepaald niet gewaardeerd; men

vond het teveel van het goede. Het verzet tegen
de dikke deur toonde de emoties die het gebouw
bij de mensen opriep. Men verweet de provincie
dat geld werd verspild aan overmatig veel beeldende
kunst. Voor dat geld, zo luidde het bezwaar,
hadden wel duizend woningwetwoningen kunnen
worden gebouwd. 22
Een van de puur feitelijke factoren die waarschijnlijk
een rol zou kunnen hebben gespeeld bij de kritische
ontvangst van het provinciehuis, is dat het
gebouw hoofdzakelijk uit beton werd opgetrokken.
De algemene ervaring van beton schijnt negatief
te kunnen zijn, omdat het een grof materiaal
is. 23 En wat de makers van het gebouw bij dat alles
vermoedelijk opgebroken heeft, is het uitspre-
ken van hun nadrukkelijke bedoeling dat het een
icoon van het gezag moest worden. Daar moest
je uitgerekend in het ideologisch klimaat van de
jaren zestig, toen het ontzag voor gezagsdragers
sterk verschrompelde, niet mee aan komen. Want
de Nederlandse samenleving was in korte tijd onherkenbaar
veranderd. 24 Er ontstonden nieuwe
opvattingen over de mens, de samenleving en de
verhouding tussen burger en overheid.
Protestdemonstratie op 12 november 1971 bij de opening van het
provinciehuis. (Foto afkomstig uit: 1814-1989; 175 jaar provinciaal
bestuur van Noord-Brabant (Provincie Noord-Brabant, 1989) p. 101)
i n b r a b a n t N U M M E R 1 F E B R U A R I 2 0 1 1
5 1

Burgerweeshuis in
Amsterdam, 1960.
Een ontwerp van
Aldo van Eyck
(1918-1999).
5 2
Terwijl alom een tendens naar democratisering te
bespeuren viel, zetten maatschappijkritische denkbeelden
ook in de opvattingen over architectuur de
toon. 25 Precies in de periode dat het provinciehuis
gebouwd werd, vond een belangrijke smaakverandering
plaats, een mentaliteitsrevolutie ten
opzichte van de wederopbouwperiode met anonieme
massawoningbouw, grootschalige kantorenbouw
en cityvorming. Jongere architecten voelden een
onbehagen over de manier waarop de weder-
opbouw gestalte had gekregen. Zij vonden de
functionalistische architectuur te eenvormig, grof,
nietsontziend, rücksichtslos en te weinig respectvol
voor de menselijke maat. Hun conclusie was
dat door het efficiënte en zakelijk-utilitaire karakter
van de heersende architectuur kansen werden
gemist om een menselijke en bewoonbare wereld
te creëren. Het alternatief dat zij boden was een kleinschaliger,
vriendelijker en socialer bouwconcept; zij
maakten zich er sterk voor dat gebouwen voortaan
menselijker, gemoedelijker, intiemer, behaaglijker,
knusser, gezelliger en daardoor democratischer
zouden zijn. Het Burgerweeshuis in Amsterdam
gold voor de nieuwe garde als een schoolvoorbeeld
van zulke, zogenoemde ‘structuralistische’
architectuur.
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
Achterhaald monument
Ruimte in en rond een gebouw, die eerst de positieve
associatie van vrijheid en welvaart verschafte,
werd nu plotseling als leegte ervaren. Wat ooit
bedoeld was als ruimte voor onbegrensde mogelijkheden,
werd ineens beleefd als een onherbergzaam
gebied dat niet voldeed aan de menselijke
behoeften van geborgenheid, herkenning en ontmoeting.
26 Overdonderende grootschaligheid raakte
door deze nieuwe visie spoedig uit de gratie. De
pech die Maaskant had, toen hij medio jaren zestig
eindelijk groen licht kreeg voor zijn plan, was
dat de bouwopvatting die men enige jaren eerder
nog modern vond, in heel korte tijd traditioneel
was geworden. Een elitair, monumentaal provinciehuis
paste helemaal niet in het beeld van menselijke
architectuur dat toen populair werd. Critici
beschouwden het gebouw waarmee de provincie
bij de tijd wilde zijn eigenlijk al als achterhaald voordat
het was voltooid. Zij knapten af op het vertoon
van macht in dit monumentale complex. Het monumentale
was niet te verenigen met de behoefte
aan het intieme. Men streefde niet naar iets monumentaals,
maar juist naar het tegenovergestelde,
het a-monumentale of anti-monumentale, zeker in
overheidsgebouwen.
Het nieuwe inzicht was dat de overheid zich niet
behoorde te verheffen boven de gewone burger.
Monumentaliteit was trouwens sowieso een
beetje verdacht. Een tijd lang kleefde aan monumentaliteit
een negatieve connotatie, omdat enkele
decennia eerder totalitaire regiems in Europa
megalomane architectuur gebruikten om hun
macht te illustreren. 27
Ofschoon architectuurcritici soms andere maatstaven
hanteren dan het grote publiek, wist de
vakpers het sentiment dat er in Brabant leefde
goed onder woorden te brengen. In kranten en
tijdschriften werd Maaskant verketterd om zijn
achterhaalde creatie. Het gebouw werd ervaren
als kil, decadent, ongenaakbaar, onderdrukkend,
onmenselijk en onheilspellend. Hoogbouw werd
gezien als een teken van hoogmoed. De beschul-

diging luidde dat de overheid voor zichzelf een
hooghartig monument oprichtte, over de rug van
het volk. Harry Verwiel verwoordde het in het tijdschrift
Brabantia zo: ‘[…] een brutaal gebaar […],
een uitdaging ten opzichte van ons denken over
een oprechte democratie en over open bestuur;
een tarten van ons besef ten aanzien van het vergankelijke
van zogeheten onwankelbare waarden
en instituten. Dit provinciehuis is een verschrikkelijk
introvert autoritair bestuurs- en ambtelijk
instituut, dat spot met gemelde waarden en opvattingen.
Het is een blijkbaar voor de eeuwigheid
gebouwd huis […]’. 28
Ondanks de protesten ging de bouw van het nieuwe
provinciehuis door. Op deze foto het moment dat
tijdens de bouw het hoogste punt werd bereikt,
juni 1968. (Foto: Frans Kuit. Collectie Stadsarchief
’s-Hertogenbosch)
Regeringsgebouwen in Brasilia, Brazilië, 1956-1960.
Een ontwerp van Oscar Niemeyer (1907). (Foto: Eurico
Zimbres. Bron: Wikimedia Commons)
i n b r a b a n t N U M M E R 1 F E B R U A R I 2 0 1 1
5 3

Tip
Een volledig gean-
noteerde versie van
dit artikel is terug
te vinden op www.
thuisinbrabant.nl
en www.tijdschrift
inbrabant.nl
Tip
Wilt u reageren op
dit artikel? Of hebt u
vragen, aanvullingen
of suggesties? Stuur
dan een e-mail naar
kunst@bertvander
linden.com.
5 4
Nic. Tummers meldde in het Brabants Dagblad dat
hij zich in het gebouw een holbewoner voelde. 29
Ruud Brouwers’ betiteling van het gebouw als
een ‘ambtenarensilo’ was nog aan de milde kant. 30
Het meest bijtende commentaar was van de hand
van zijn collega-redacteur Arnaud Beerends van
het Tijdschrift voor architectuur en beeldende
kunsten. Die had het over ‘fascistoïde kolonelsarchitectuur’.
Hij stelde dat het hoge kantoorgebouw
door zijn ongeïntegreerde en egocentrische
profiel het silhouet van de stad eigenzinnig
verstoorde en hij omschreef het werk van Maaskant
als ‘een rariteit’ van ‘een banale geest’. Hij
ging zelfs zover dat hij diens werk bestempelde
tot ‘een samenvoegsel van Albert Speer en Oscar
Niemeyer’, wat appelleerde aan de grootheidswaan
die tot gestalte was gebracht in het Derde Rijk
en in de nieuwe Braziliaanse hoofdstad Brasilia. 31 In
zijn ogen getuigde het provinciehuis van een totalitaire
en hiërarchische denktrant, van sociale
discriminatie en schijndemocratie. Hij zag architecten
als Maaskant als slippendragers van het
grootkapitaal. 32
Gerehabiliteerd
Ondanks alle kritiek zetten de provincie en Maaskant
hun plan toch door, tegen de stroom van de
tijd in roeiend. Veel later dan in 1963 had de besluitvorming
echter niet moeten plaatsvinden,
want dan had Maaskants ontwerp het misschien
niet overleefd. De druk om een gebouw te maken
dat meer aansloot bij de tijdgeest zou dan wellicht
te groot zijn geworden. De hang naar kleinschaligheid,
die zich in het bijzonder in de tweede helft
van de jaren zestig ontwikkelde, maakte Maaskants
plan tussen het ontwerp op de tekentafel,
rond 1963, en het moment van voltooiing, in 1971,
gedateerd. Toen het provinciehuis na een lange
voorbereidingsperiode in 1971 eindelijk werd opgeleverd,
was het moderne functionalistische
vormconcept uit de wederopbouwperiode op zijn
retour en had een ander concept van architectuur,
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
het structuralisme, zich als nieuwe richting aangekondigd.
Het zou Maaskant, als hij nog leefde, waarschijnlijk
deugd doen anno 2011 te kunnen constateren
dat zijn doel om een duurzaam gebouw te maken
niet volstrekt irreëel was. De architectenbranche
heeft hem inmiddels min of meer gerehabiliteerd.
Functionalistisch bouwen was nou eenmaal de
bouwtrant van zijn generatie. De architectuurhistorische
waarde van het provinciehuis is vandaag
de dag onomstreden. En weliswaar viel
monumentaliteit niet goed in de jaren zestig en
zeventig, maar monumenten – denk aan piramides,
paleizen, tempels en kathedralen – zijn van alle tijden.
Dit neemt niet weg dat het imponerende van
grote gebouwen niet iedereen bevalt. Het ongemakkelijke
gevoel dat sommige mensen daarbij
hebben wordt nog sterker, als het grote gebaar
dat een gebouw wil maken uitmondt in lege grootheid,
pretentieus vertoon, of het op een geforceerde
wijze indruk willen maken. Een gevaar dat
zeker geldt in ons land, dat van nature toch al niet
zo gesteld is op groots vertoon. Onze volksaard is
daarvoor misschien te bescheiden, te nuchter en
te ‘kruidenierig’. 33
Nu, jaren later, wordt het provinciehuis niet meer zo
negatief gewaardeerd als in het begin. De realisatie
ervan leert, dat de moed en het doorzettings-
vermogen om iets buitengewoons te creëren misschien
niet onmiddellijk, maar op termijn worden
beloond. Die wetenschap zou een stimulans behoren
te zijn voor de overheid om als opdrachtgever
verder te kijken dan het economisch noodzakelijke.
Van haar mag immers worden verwacht dat zij
als voortrekker het niveau van een gemeenschap
op peil houdt. Eén van de manieren om dat te doen
is investeringen een extra, culturele dimensie te
geven. Met uitgesproken architectuur, gebaseerd
op een visie die het belang van cultuur voor onze
beschaving inziet, kan de overheid laten zien waar
ze voor staat.

(Foto: Jurgen Pigmans, Erfgoed Brabant)

Noten
5 6
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
In 1995 is het oorspronkelijke complex uitgebreid
met een vleugel aan de oostkant. In de jaren 1997-
1999 heeft het gebouw uit 1971 een grootscheepse
renovatie ondergaan.
Brief d.d. 31 oktober 1952 van de directeur van de
Provinciale Planologische Dienst, de heer ir. H.M.
Buskens, aan Gedeputeerde Staten van Noord-
Brabant. (Brabants Historisch Informatie Centrum,
’s-Hertogenbosch, dossier bouwcommissie provinciehuis
1958-1972, nr. 9).
De drie bureaus die afvielen waren Nico van der
Laan, W. van Dael en Jos. Bedaux.
Rapport d.d. 25 juni 1953 van de Commissie van Advies
over de ingezonden ontwerpen voor de bouw van
een nieuw bureau voor de provinciale diensten te
’s-Hertogenbosch (Stadsarchief ’s-Hertogenbosch,
p. 5).
Aldus Michelle Provoost in een interview in Brabants
Dagblad, 21 juni 2003.
Maaskant kwam met ƒ 892.500, - uit op het laagste
bedrag. Bedaux rekende de hoogste prijs, te weten
ƒ 1.494.220, -.
Notulen buitengewone, besloten zitting Provinciale
Staten van Noord-Brabant, 22 april 1960, p. 33.
Brief van J.J.P. Oud d.d. 4 juni 1959 aan de burgemeester
van ’s-Hertogenbosch (Brabants Historisch
Informatie Centrum, ’s-Hertogenbosch, dossier bouwcommissie
provinciehuis 1958-1972, nr. 9).
Ruud Brouwers, ‘Hoe Den Bosch aan z’n provinciehuis
kwam’, Tijdschrift voor architectuur en beeldende
kunsten 37 (1970) 12, p. 278.
Uitbreidingsplan ’s-Hertogenbosch Zuid II, gemeente
Den Dungen, archief Den Dungen 1940-1995, nr.
768, dossier 2.07.151, stukken betreffende de grenscorrectie
tussen ’s-Hertogenbosch, Den Dungen en
Sint Michielsgestel (Brabants Historisch Informatie
Centrum, ’s-Hertogenbosch).
11
12
13
i n b r a b a n t T I J D S C H R I F T V O O R B R A B A N T S H E E M E N E R F G O E D
14
15
16
17
De Stem, 17 september 1963.
De Stem, 29 oktober 1971.
Urias Nooteboom, ‘Beheerder en bouwheer’ in:
Maarten Beks, Een harnas met zachte voering;
wandkleden en andere kunstwerken in het provinciehuis
van Noord-Brabant (’s-Hertogenbosch 1983),
p. 20.
Zie voor een impressie over leven en werk van Maaskant:
http://cultuurgids.avro.nl/front/detailkunst.html?
item=2338eed3e5cca78f2a75141020fff63f, geraadpleegd
5 maart 2010 (film over Maaskant, gemaakt
door Jord den Hollander, vertoond in het AVROtelevisieprogramma
Close-up). Bekende werken van
de hand van Maaskant zijn behalve het provinciehuis
de Euromast (Rotterdam 1960), die in 2010 bij zijn vijftigjarig
bestaan de status van rijksmonument heeft
gekregen, en het Groothandels-gebouw (Rotterdam,
1953).
Er zijn – afgeleid van de enorme handtekeningen
van Maaskant in door hem ondertekende brieven
– twee verschillende gevel-handtekeningen van hem
te vinden: een welke zich tegenwoordig op de gevel
van het provinciehuis bevindt, en een afgebeeld in
Brouwers 1970, p. 280. De gevelplaat is blijkbaar ooit
vervangen. Zie Ruud Brouwers, ‘Hoe Den Bosch aan
z’n provinciehuis kwam’, Tijdschrift voor architectuur
en beeldende kunsten 37 (1970) 12, pp. 277-280.
Viahttp://nai.minisisinc.com/FINDING_AIDS/MAAX _inv.
pdf is een overzicht van projecten van Maaskant te
raadplegen.
De methode van glijbekisting wordt ook vijzelbouw
genoemd. Szénássy noemt dit het Jackbloksysteem.
Zie István L. Szénássy, Architectuur in Nederland
1960-1967 (Amsterdam 1969), p. 138 en Brabants
Dagblad 15 juni 1968.

18
19
20
21
22
23
24
Zie Alan Colquhoun, Modern Architecture (Oxford
2002), pp. 212-213.
Voor zover het de rijksgebouwen betreft, bestaat
er een overzicht van de na 1945 verleende kunstopdrachten,
waaruit kan worden afgeleid welke
technieken voor monumentale kunst werden toegepast
c.q. welke objecten er werden gemaakt. Van
de circa vijfhonderd rijksopdrachten resulteerden
er tot 1970 ongeveer tien in een wandtapijt. Daarna,
misschien onder invloed van het aanschafbeleid van
de provincie Noord-Brabant, en omdat textielkunst
populairder werd, kwamen er wat meer opdrachten
voor wandtapijten. Aldus W. Jansen, Kunstopdrachten
van de Rijksgebouwendienst na 1945 (Rotterdam
1995), passim.
Overzichten van de belangrijkste kunstwerken in
het bezit van de provincie zijn opgenomen in het
boek Een harnas met zachte voering; wandkleden en
andere kunstwerken in het provinciehuis van Noord-
Brabant van Maarten Beks, ’s-Hertogenbosch 1983,
en in twee uitgaven van de provincie Noord-Brabant:
Kunst in en om het provinciehuis, september 2007,
en Van Appel tot Zofia; de kunstcollectie in en om
het provinciehuis, september 2007 (service-center
provinciehuis Noord-Brabant).
Nieuwe provinciehuizen werden o.a. gebouwd in
Gelderland (J.J.M. Vegter, Arnhem, 1954), Zuid-Holland
(F.P.J. Peutz, ’s-Gravenhage, 1963) en Overijssel
(M. Duintjer, Zwolle, 1972).
De totale kosten van het gebouw inclusief inrichting
waren in eerste aanleg begroot op 32 miljoen gulden,
maar kwamen uiteindelijk uit op 57 miljoen.
J.A.H. Hartmann, Beton, een complex en economisch
belangrijk materiaal (s.l. 1978), p. 3.
J.J. Woltjer, Recent verleden; Nederland in de twintigste
eeuw (Amsterdam 1992), hoofdstuk 9, ‘Balans van
de jaren zestig’, p. 547 e.v.
25
26
27
28
29
30
31
32
33
Zie Michelle Provoost, ‘Het provinciehuis in Den
Bosch; Maaskant en de langharige critici’, Archis,
Tijdschrift voor architectuur, stedebouw en beeldende
kunst 14 (1999) 8, pp. 37-38.
Michelle Provoost, Hugh Maaskant; architect van
de vooruitgang (Rotterdam 2003), p. 322.
William J.R. Curtis, Modern Architecture since 1900
(Londen 1982), p. 306.
Harry J. Verwiel, ‘Brabants provinciehuis een uitdaging’,
Brabantia 19 (1970) 5, p. 184.
Nic. Tummers, ‘Versailles van de Flintstones’, Brabants
Dagblad, 12 november 1971.
Ruud Brouwers, ‘Hoe Den Bosch aan z’n provinciehuis
kwam’, Tijdschrift voor architectuur en beeldende
kunsten 37 (1970) 12, pp. 277.
Arnaud Beerends, ‘De kolonelsarchitectuur van
Maaskant’, Tijdschrift voor architectuur en beeldende
kunsten 37 (1970) 11, p. 1250.
Arnaud Beerends, ‘Maaskant, representant van een
schijndemocratie’, Tijdschrift voor architectuur en
beeldende kunsten 37 (1970) 12, p. 282.
K. Wiekart, ‘Het risico van de symboliek’, NRC Handelsblad
5 november 1971.
i n b r a b a n t N U M M E R 1 F E B R U A R I 2 0 1 1 5 7