CLAIRLIEU - Canons Regular Blog

i
Dr. A. VAN DE PASC
Kruishereii
LONIEK .
CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
EDENIS VAN DE KRUISHE;
vilhclmus I Smits (1824-
: ter genemal der ordcvan het H. Kruis p. 3
de handschriften der
Zli VENENDERTIGSTE
19 7 9
JAARGA

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS VAN DE KRUISHEREN
ZEVENENDERTIGSTE
197 9
JAARGANG
CLAIRLIEU — ACHEL

WILHELMUS FRANCISCUS
ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
VIJFTIGSTE MAGISTER GENERAAL
DER ORDE VAN HET H. KRUIS
Wilhelmus Franciscus Aloysius Smits was dertig jaar bij zijn
intrede in de Orde van het H. Kruis. Toen hij op 13 december 1889
te Uden overleed, was hij ruim acht jaar magister generaal geweest
en nog pas 65 jaar oud.
Zijn levensbeschrijving vormt een dankbaar onderwerp. Dit valt
voornamelijk toe te schrijven aan de uitgebreide briefwisseling die
hij onderhield. Zij stelt ruimschoots in staat om zich een beeld te
vormen van zijn betekenis voor de Orde zowel tijdens zijn generalaat
als gedurende de meer dan vijfentwintig jaren die daaraan
vooraf zijn gegaan. Veel is daarvan in verschillende archieven bewaard
gebleven1.
Als kruisheer heeft hij een ingespannen, veelbewogen, maar ook
hoogstverdienstelijk leven geleid. Ofschoon zwak van gezondheid,
gevoelig en nogal zwaartillend van aard, heeft hij, met voile inzet
van zichzelf, van dienst willen zijn aan zijn Orde. Deze zag hij niet
alleen maar als een instituut, maar als een levende gemeenschap
van mensen die hem lief waren. Daarvan getuigt zijn correspondentie,
en dat maakt haar des te interessanter en aantrekkelijker.
Want naast een zakelijk, draagt zij in veel gevallen ook een sterk
persoonlijk karakter. Zij werpt licht op bepaalde interne verhou-
1 Geraadpleegde archieven en daarbij gebruikte afkortingen : A.G.K. : Amersfoort •
archief van het generalaat der kruisheren ; B.B. : Den Bosch: archief van het
bisdom 's Hertogenbosch ; D.K. : Diest: archief van het kruisherenklooster te
Uiest; R.P.F. : Rome: archief van de Propaganda Fide; S.A.K. : St.-Agatha •
archief van het kruisherenklooster te St.-Agatha ; U.K. : archief van het kruisheren
klooster te Uden.

4 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
dingen, op de rol die zijn tijdgenoten in de Orde speelden en de
problemen die dit met zich meebracht voor hemzelf en voor an-
deren. Door omstandigheden die samenhingen met de taken die
hij te vervullen kreeg, maar vooral door eigen toewijding en mede-
leven raakte Smits daarin blijkbaar voortdurend ten nauwste be-
trokken. Het heeft zijn leven niet gemakkelijk, maar wel vrucht-
baar gemaakt. In zijn brieven geeft hij zich dikwijls echt zoals hij
is, denkt, voelt en reageert. Zij zijn dan ware documents humains.
Wat de omvang aangaat, is de correspondentie omtrent het con
flict tussen St.-Agatha en de regering over de kloostergoederen wel
de meest uitgebreide. Zij neemt bijna dertig jaren in beslag en
omvat honderden brieven, meestal vrij korte, maar soms ook uit-
voerige die over ingewikkelde kwesties handelen. Op 9 October
1861 had magister generaal H. Van den Wijmelenberg Smits
aangesteld als gevolmachtigde om namens de kruisheren van St.-
Agatha hun belangen in deze te behartigen2. Omdat de regering
weigerde de rechtspersoonlijkheid van St.-Agatha te erkennen,
eiste de minister van financien de aanstelling van een rechtskun-
dige door St.-Agatha als agent om de onderhandelingen over een
eventuele transactie te voeren. Vanaf 1863-1882 zal die taak wor-
den vervuld door Mr. J. G. A. Faber, advocaat te Amsterdam, en
daarna door Mr. E. Van Oppen, advocaat te Maastricht. Daaruit
groeide een jarenlange, soms dagelijkse briefwisseling tussen Smits
en Faber, respectievelijk Van Oppen. Bovendien waren vele mondelinge
besprekingen tussen Smits, deze heren en ook anderen
daartoe noodzakelijk, en vaak op verschillende plaatsen. Deze
aangelegenheid bracht voor Smits tevens een schriftelijk contact
mee met de opeenvolgende ministers van financien, de registratie
en domeinen, de Congregatie van de Propaganda Fide, de internuntius,
de bisschop van Den Bosch, magister generaal Van den
Wijmelenberg, de procurator generaal van de Orde J. de Vlam en
katholieke kamerleden3.
Een tweede categorie bestaat uit brieven van Smits, waarvan de
inhoud voornamelijk verband houdt met de inwendige toestand
2 S.A.K. Vgl. Drs. H. Douma, Inventaris van het Archief van het Kruisherenklooster
Sint-Agatha, in Clairlieu, XXVIII-XXIX, 1970-1971, nr. 506. Verder
geciteerd lnv.
3 A.G.K., 1864-1887 ; S.A.K., lnv. nr. 506-531. Voor algemeen overzicht, vergelijk
J.Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, Tilburg, 1976, 77-94.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 5
van de Orde en de gedragingen en reacties van haar leden. Zij zijn
juist daarom zo interessant, omdat zij kenmerkend zijn zowel voor
de persoonlijkheid van Smits als voor zijn religieuze idealen en
zijn beleid als prior en later als generaal. Immers, de mens, de
priester en de religieus treden ons daarin tegemoet in alle eerlijk-
heid en openhartigheid. Het zijn brieven aan vrienden en vertrouwelingen
in de Orde die zijn bedoelingen kennen, zijn zorgen
delen. Bij hen kan hij onbekommerd zijn hart uitstorten, verzekerd
van him begrip en meeleven. Voor zover deze brieven bewaard zijn
gebleven lopen zij van 1871 tot 1888 en vormen de neerslag van
de meest bewogen jaren van zijn leven. Zij omvatten vooreerst de
reeds vermelde brieven aan J. de Vlam te St.-Agatha. Hoewel het
hoofdzakelijk mededelingen van praktische aard zijn, maakt hij
hem daarin ook deelgenoot van huiselijke zorgen, teleurstellingen
en lichamelijk lijden 4. Zeer verhelderend is de verzameling van
negentig brieven, die Smits in de jaren 1869-1885 heeft gericht aan
H. Van Giersbergen, prior te Diest (1869-1886). Zij wisselen
blijkbaar trouw hun minder aangename ervaringen als overste uit
en houden elkaar op de hoogte omtrent belangrijke gebeurtenissen
en ontwikkelingen in de Orde. Ten slotte zijn er nog twintig
brieven aan H. Kuypers, prior te Diest (1886-1889). Er vallen
interessante bijzonderheden aan te ontlenen aangaande de laatste
levensjaren van Smits 5.
Verder is er nog de correspondentie die verband houdt met het
conflict tussen de kruisheer J. Van den Dries en de bisschop van
Northampton6.
In zijn brieven aan de Vlam, Van Giersbergen en Kuypers houdt
Smits hen ook op de hoogte van verplaatsingen en sterfgevallen
onder de Bossche clerus - velen daarvan zijn hun persoonlijke
kennissen en vroegere studiegenoten - en van de plaatselijke nieuwtjes
in het dorp Uden.
Hij heeft een klein en gedrongen, maar heel duidelijk en regelmatig
handschrift, dat bijna schools aandoet7.
4 S.A.K., Inv. nr. 527.
5 D.K. : 06.25.3 en 06.25.4.
6 R.P.F. Udeinze. Lettere, vol. 383 (1887) : 426 v. ; 634 v. - 635 r • 636 r •
vol. 384 (1888): 194 r. ; 429 r. ; 597 r. A.G.K. : correspondentie magister een'
Smits 1888-1889.
7 Zijn brieven zijn dikwijls in grote haast (,,raptim") geschreven, zodat de
datering soms achterwege biijft.

6 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
In hoofdzaak aan de hand van genoemde brievenverzamelingen
zal getracht worden een beeld te ontwerpen van zijn leven als
kruisheer en van de heel eigen rol die hij in ruim dertig jaren in
de geschiedenis van de Orde heeft gespeeld. Het zal de moeite
waard blijken zowel voor de kenschetsing van zijn persoonlijkheid
als van de lotgevallen der Orde in de tweede helft van de 19e
eeuw.
Jeugd te Ravenstein
JEUGD EN VORMINGSJAREN
Wilhelmus Franciscus Aloysius Smits werd 1 mei 1824 geboren
te Ravenstein, de kerkelijke en wereldlijke bestuurszetel van het
Land van Ravenstein, hoewel Uden, dat een uitgesproken dorps-
karakter had, het in aantal inwoners verre overtrof (4990 bij de
volkstelling van 1829). Ravenstein was een klein, landelijk stadje
met ongeveer 800 bewoners. De volksstelling van 182'9 geeft alleen
het aantal katholieken op (759), die meer dan negentig procent
van de bevolking uitmaakten. Die van 1849 is meer gespecificeerd :
het aantal nederlands hervormden wordt dan als 54, dat van de
israelieten als 12 en van andere gezindten als 2 opgegeven ; de ka
tholieken zullen dan 813 van de 881 inwoners tellen. Binnen een
straal van ongeveer een kilometer lagen tien kerkdorpen: Herpen,
Huisseling, Overlangel, Neerloon, Dursen, Dennenburg, Dieden,
Demen, Neerlangel en Keent. In de loop van onze eeuw zullen ze
geleidelijk aan met Ravenstein worden samengevoegd tot een ge-
meente. Ravenstein, in 1360 gesticht, was de voornaamste plaats
van het Land van Ravenstein, een vrije heerlijkheid, waar de ka
tholieken ook tijdens de Hervorming onbelemmerd en openlijk
hun godsdienst konden beleven onder een katholieke landsheer, de
hertog van Palts-Neuburg. In 1794 maakten de Fransen zich
meester van dit vestingstadje, om het in 1800 aan de Bataafse
Republiek te verkopen. De kerkelijke indeling werd echter niet
meteen aan de staatkundige grenswijziging aangepast. Nog in 1806
werd Arnold Borret door de bisschop van Luik, tot wiens diocees
de heerlijkheid toen nog behoorde, benoemd tot commissaris-
generaal van het Land van Ravenstein en het vroegere graafschap

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 7
Megen. In 1831 werd hij verheven tot apostolisch vicaris van deze
twee kerkelijke districten van het bisdom Luik. In Huiseling be-
vond zich de zogenaamde theologische hoogeschool, een nood-
seminarie voornamelijk bestemd voor de hogere priesteropleiding
van deze twee districten ; het zou in 1823 naar Uden worden over-
gebracht Daar zou het tot 1842 blijven bestaan, toen het aposto
lisch vicariaat van Den Bosch tot stand kwam en beide districten
daarin opgingen. Voortaan was het Bossche groot-seminarie te
Haaren het enige.
Ravenstein was van betekenis voor de tien omliggende kerkdorpen
van louter agrarische aard, als ambachtelijk en verzorgingscentrum.
Zelf bestond het uit enkele kleine, smalle straatjes en
gassen en uit een paar pleintjes.
Na de verovering van Den Bosch door Frederik Hendrik in 1629
weken de jezuieten uit naar Ravenstein en namen er weldra de
zielzorg over. In 1636 werd de parochie aan hen toevertrouwd, die
zij tot 1865 hebben bediend. Omdat de katholieke kerk te klein
was geworden, bouwden zij de thans nog bestaande koepelkerk,
die in 1735 werd voltooid en ingewijd. Daar waar vroeger de oude
kerk stond, richtten zij een latijnse school op, het gymnasium
Aloysianum, dat in 1752 werd geopend. Toen in 1773 de jezuietenorde
door Clemens XIV werd opgeheven, behoorde de hertog van
Palts-Neuburg tot de vorsten die de jezuieten als prima krachten
in het onderwijs niet wilden missen. Om de traditie van de Societeit
in stand te houden werden seculiere congregaties van ex-jezuieten
opgericht; de meeste leden daarvan gingen bij het herstel in 1813
weer tot de orde over. Zodoende bleef ook te Ravenstein de
parochie zowel als de latijnse school door dezelfde krachten be
diend. Na I860 zou de school geleidelijk aan in de handen van
diocesane priesters komen, tot zij in 1879 ophield te bestaan. De
derde doopnaam van Smits herinnert er aan, dat hij tot deze paro
chie behoorde; ook was hij een leerling van het gymnasium
Aloysianum.
De familie Smits was te Ravenstein van een maatschappelijke
klasse welke onmiddellijk volgde op die van de notabelen : burgemeester,
pastoor, dokter, notaris. Ze behoorde tot de gevestigde
middenstand. Vader Smits was in 1769 te Dennenburg geboren.

8 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
Hij huwde in 1804 met Johanna Maria Van Mill, dochter van een
welgestelde boer uit Reek ; zij werd in 1787 geboren. Beiden 2ijn
tijdens het verblijf van hun zoon als kruisheer in het Udense
convent te Ravenstein overleden, respectievelijk in 1856 en in 1868.
Het gezin woonde aanvankelijk te Deursen waar de eerste vier van
hun veertien kinderen, 8 meisjes en 6 jongens, geboren zijn.
Theodora is het eerste kind dat 18 januari 1813 te Ravenstein werd
geboren; zij moeten dus in 1811 of 1812 naar Ravenstein zijn
verhuisd. Vader Smits was een kapitaalkrachtig man en bewoonde
te Ravenstein een groot pand, waar thans in de Kerkstraat, nog een
flinke bakkerij gevestigd is. Hij bezat een grutmolen en een
winkel in grutterswaren. In de overlijdensacte staat ,,bakker" als
zijn beroep vermeld. Met uitzondering van onze Wilhelmus is de
tweede helft van de veertien kinderen zeer jong gestorven, de
meesten enkele maanden of weken na hun geboorte. Dat zou
kunnen verklaren waarom ook hij zwak van gezondheid was en met
verschillende kwalen zou sukkelen. Van de eerste zeven kinderen,
zes meisjes en een jongen, hebben er vier een huwelijk gesloten
met iemand uit de gegoede stand ; twee dochters zijn ongehuwd
gebleven en een meisje stierf, pas twee jaar oud8.
W. F. A. Smits, aangegeven bij de burgelijke stand als Wilhel
mus, werd 2 mei 1824, daags na zijn geboorte, gedoopt en in het
doopboek ingeschreven als Wilhelmus Franciscus Aloysius. Hij
bezocht de openbare lagere school; bijzonder onderwijs werd toen
nog slechts bij hoge uitzondering door de regering toegestaan.
Daarna heeft hij, zoals toen gebruikelijk, franse les gehaald ge-
durende twee jaar en vervolgens zijn humaniora gemaakt aan de
latijnse school van de jezuieten in zijn geboorteplaats. Een half jaar
8 Hans Sluijters, Ravenstein. Verleden en heden, Eindhoven, 1976 ; mondelinge
mededelingen van Hans Sluijters, archivaris van het Land van Ravenstein, jan.
1978. L. Schutjes, Geschiedenis van het Bisdom *s Hertogenbosch, III, 293 ; V,
758, St.-Michiels-Gestel, 1872 en 1876. P. Polman, o.f.m., Katholiek Nederland
in de Achttiende Eeuw, Hilversum, 1968, 283-289. Na de dood van zijn ouders
schijnt Smits zijn familie te Ravenstein niet vaak te hebben bezocht. In een brief
van 2-11-1881 schrijft hij aan H. Van Giersbergen, prior te Diest : ,,ik was bij
mijne familie te Ravenstein van Zon- tot Vrijdag. Voor eene maand was ik daar
vier uren, en nu vijf dagen in de 12 l/2 Jaren. Ik bevond daar echter alles beter
naar mijn genoegen dan ik had durven verwachten. Dan 't is ook niet geweest" !
Men mag hier wellicht uit afleiden dat er onenigheid te Ravenstein heeft geheerst,
reden waarom Smits het raadzaam zal hebben geoordeeld er niet op bezoek te
gaan. Zijn moeder overleed in 1868. Mogelijk hebben erfeniskwesties een onaangename
rol gespeeld en wilde Smits er niet in betrokken worden.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 9
lang volgde hij dan een cursus in de filosofie aan de hoogeschool
te Uden, waarna hij 26 april 1842 groot-seminarist te Haaren bij
Oisterwijk werd. Op 24 maart 1846 zou hij zijn intrede doen in het
noviciaat van de redemptoristen, dat hij echter 12 augustus 1846
verliet. Op 23 September keerde hij terug op het Bossche groot-
seminarie. Hij ontving de tonsuur en de vier lagere wijdingen te
Tilburg op 27 mei 1847 uit de handen van mgr. J. Zwijsen, toen
nog coadjutor van het vicariaat Den Bosch. Mgr. Zwijsen heeft
hem ook op 28 mei 1847 subdiaken, op 2 maart 1848 diaken en
op 23 december 1848 priester gewijd. Als kapelaan zou hij twee
jaar te Boekel en bijna vier jaar te Uden werkzaam zijn.
Inbreng van de Bossche seculieren in de Orde
Het is een feit dat in de eerste jaren na het herstel der Orde in
1840 vrij veel seculieren zijn ingetreden, meestal uit het Bossche
vicariaat. Ze deden dat soms als priester, maar meestal als groot-
seminarist. Gezien het nog maar bescheiden aantal leden dat de
Orde toen telde betekende dit niet alleen een welkome en be-
duidende aanwas, maar was tevens hun aparte inbreng wat theolo-
gische vorming en zielzorgelijke voorkeur betreft van grote in-
vloed. Toen kapelaan Smits tot deze gewichtige stap besloot, waren
er reeds verschillenden die hij op het groot-seminarie persoonlijk
had gekend, hem hierin voorgegaan 9.
Eind 1846 telde de Orde negentien priesters. Vanaf 28 augustus
1840 tot en met 1846 waren er drie priesters en zes studenten in
getreden in de Orde, die volledig of gedurende enkele jaren aan
het Bossche groot-seminarie hun hogere opleiding hadden genoten.
De drie priesters waren J. M. Van den Heuvel, G. Van Lith en
9 Er bestaat een in het Latijn geschreven lijst van de studenten aan het Bossche
groot-seminarie, in twee gebonden foliodelen van 1798-1841, het tweed e van
1842-1892 (nr. 286 van het archief van het Bossche groot-seminarie, thans in het
bisschoppelijk archief te Den Bosch). Voor ieder jaar staan daarin, telkens met
aangifte van dag en maand, de namen vermeld van de nieuwelingen, met daarachter
aangegeven de bladzijde waarop, vrij uitvoerig, ieders personalia te vinden zijn :
plaats en datum van geboorte, namen van de ouders, plaats van voorbereidende
studies, tijd van verblijf op het groot-seminarie, datums van de lagere en hogere
wijdingen, benoemingen voor de zielzorg, plaats en datum van eventuele intrede
in een orde of congregatie.

10 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
J. L. Hoes en de zes studenten H. Kuypers, J. J. Verhulst, P. Tak-
ken, H. Van Giersbergen, A. Kuypers en A. Mutsaers10.
Er waren, te beginnen met Van den Wijmelenberg, ook nog 9
andere seculiere priesters in de Orde getreden die niet aan het
Bossche groot-seminarie hun studies hadden gemaakt. Vijf ervan
hebben, om verschillende redenen, binnen een jaar de Orde weer
verlaten. Wij weten niet waar W. de Jonge uit Ovezande had ge-
studeerd, toen hij op drieentwintigjarige leeftijd in november 1840
te Uden intrad. Hij werd 1 november 1841 geprofest en op 12
maart 1842 priester gewijd. In 1854 waren er nog 15 van de inge-
treden seculieren in de Orde. Van de 30 priesters in Nederland en
Belgie was dit precies de helft. Het aandeel van het vicariaat en
sinds 1853 bisdom Den Bosch bedroeg drievijfden van het totaal.
Dit had onigetwijfeld zijn invloed niet alleen op de mentaliteit
en zielzorgelijke idealen, maar ook op het s-tudiepeil. Immers, na
de herleving der Orde in 1840 moest zowel te St.-Agatha als te
Uden de hogere opleiding weer van de grond af worden opge-
bouwd. Uiteraard waren de daartoe beschikbare leerkrachten
schaars en bovendien tot 1856 verdeeld over de beide huizen11.
Het vicariaat van Den Bosch stond er in dit opzicht veel beter voor.
Niet alleen beschikte het geleidelijk aan over meer leerkrachten
die bovendien op een plaats geconcentreerd waren, maar ook bezat
het een waardevolle traditie op het gebied van de hogere opleiding.
10 J. L. Hoes was, wat zijn hogere opleiding betrof, een geval apart. Hij heeft
vanaf 1825 filosofie en theologie gevolgd aan de theologische hoogeschool of noodseminarie
te Groot-Linden, bestemd voor de clerus van het apostolisch vicariaat
van Grave, een kerkelijk district van het voormalige bisdom Roermond. Op 26-10-
1829 kwam hij op het Bossche groot-seminarie te Herlaar, tot na de grote vacantie
1831. Te Miinster is hij in sept. 1831 subdiaken gewijd en op 20 dec. 1834
priester. Het blijkt niet waar hij in de drie jaren die aan zijn priesterwijding
voorafgingen is geweest; mogelijk in Miinster zelf. In 1837 werd hij kapelaan
in Borgharen (L.) tot 1841, om in sept, van datzelfde jaar in te treden bij de
kruisheren te Uden, waar hij 27 sept. 1842 werd geprofest. Hij was daar leraar
aan de Latijnse school, tot hij 11 maart 1852 in het noviciaat ging bij de trappisten
in Achel. Hij deed het jaar daarop zijn plechtige professie, werd in 1868 prior
en 1871 tot eerste abt van Achel gekozen. Hij overleed 1 juni 1880. Zie: Ujst der
studenten van het Bossche groot-seminarie, deel I; Edmundus Van Well, o.cist.,
De Achelse Kluis, handschrift van 1885, uitgegeven door D. de Jong, o.cist., Achel,
1974, 99-108 ; D. de Jong, Momenten uit drie eeuwen Kluishistorie, Achel, 1973,
passim. Zie ook Clairlieu, 32, 1974, p. 111-112 ; 35, 1977, p. 126-127.
11 Acta Capitulorum generalium in Chronicon Cruciferorum, t. I, fasc. IV (1950),
391 ad secundum.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 11
Vanaf het begin van de 17e eeuw had Den Bosch een eigen college aan de
universiteit van Leuven gesticht, het Bosch- of Willibordcollege, voor de filosofische
en theologische opleiding van zijn clerus12. De theologie werd voor de minder
begaafden aan huis gedoceerd door twee licentiaten in de theologie13. De knappe
studenten volgden de cursus aan de universiteit. Bij de opheffing van dit college
in 1797 vluchtten docenten en studenten naar eigen land en werd in Den Bosch
een seminarie voor het vicariaat geopend, dat in 1798 naar Nieuw Herlaar werd
overgebracht. Antonius Van Gils en Caspar Moser werden daarvan de eerste
professoren14.
Jacobus Cuyten (1799-1885), in 1824 professor in de theologie benoemd en
vanaf 1837 tot aan zijn dood in 1885 tevens president, werd belast met de bouw
van een nieuw groot-seminarie te Haaren, dat in 1839 werd voltooid. Grote
verdiensten had hij als bevorderaar van de studielust en de vdrhoging van het
wetenschappelijk peil15.
De hogere opleiding aan het Bossche groot-seminarie bestond van het begin
af uit twee jaar filosofie en vier jaar theologie. En dat, terwijl Van den Wijmelenberg
als commissaris-generaal van de Orde op 21 September 1849 aan mgr. Zwijsen
zal berichten dat de studie van de theologie te Uden voortaan drie jaren zal duren
en v66r de priesterwijding zal plaats hebben 16.
Ook al was het aantal docenten aan het seminarie niet zo groot als naderhand.
al waren de docenten niet universitair gevormd en ieder met meerdere vakken
belast, toch was het onderricht er voor die tijd tenminste tamelijk uitgebreid en
veelzijdig17.
12 L. Schutjes, o.c, I, 1870, 366.
13 L. J. Rogier, Geschiedenis van het katholicisme in Noord Nederland in de
I6e en He eeuw, II, Amsterdam, 1946, 542 ; 547.
14 L. Schutjes, o.c, II, 1872, 183-186 ; Nieuw Nederl. Biogr. Woordenboek, II,
Leiden, 1912 : A. Van Gils, kol. 471-477 ; C. Moser, kol. 944-946; A. Erens,
Bij de oprichting van een seminarie te 's Hertogenboscb, in Bossche Bijdragen, XII,
1933-1934, St.-Michiels-Gestel, 1934, p. 158-163.
15 L. Schutjes, o.c, II, 196-197.
16 B.B. : Ingekomen Brieven 1849, 21 September 1849, z.n. J. Scheerder,
H. v. d. Wijmelenberg, 235-239 ; 268-269.
17 Ook over het studieprogram verschaffen de reeds vermelde studentenlijsten
van het Bossche groot-seminarie inlichtingen. In de daarin opgenomen examenuitslagen
van de seminaristen na de eindconcoursen voor de grote vacantie 1841
zien we de volgende groeperingen van leervakken waarmee telkens een professor
was belast: concordance van de Brieven van St.-Paulus en kerkelijk recht; Oud-
Testament en kerkgeschiedenis ; moraal-theologie; dogmatiek en ,,aggregatum"
waaronder bijvoorbeeld liturgie zal zijn gevallen. Al was de combinatie soms wat
merkwaardig, het studieprogram was in ieder geval heel wat vollediger dan bij
de kruisheren in de eerste tientallen jaren na 1840 het geval was. Den Bosch had
bovendien een overschot aan priesters, zodat de keuzemogelijkheid wat betreft
professoren veel ruimer was. Wat de aard en het peil van het Bossche studie
program aangaat, zegt J. Schroder: ,,Op het Bossche seminarie moet de hoofdaandacht
zijn uitgegaan naar de Bijbel en wat werd aangeduid als theologie en
wat concreet betekende de leer van de Kerk, dat wil zeggen de canones der
concilies, de beginselen van het kerkelijk wetboek en van de moraal". J. Schroder,
Het Bossche Groot-Seminarie 1798-1805, 81. ; doctoraal scriptie in machineschrift^
Nijmegen, 1977. Het lijkt wel aannemelijk dat bovendien in de veertiger jaren
het peil van het onderricht nog is verhoogd.

12 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
Opmerkelijk is dan ook, dat in de loop van veertig jaren (1845-1885) zes oud-
leerlingen van het Bossche groot-seminarie als lectoren in de Orde zijn opgetreden :
J. M. Van den Heuvel, J. J. Verhulst, J. J. Pulsers, W. F. A. Smits, J. J. Van den
Dries en F. P. H. Van Cranenburgh. Bovendien valt het op, dat van de 8 oudleerlingen
van het Bossche groot-seminarie die in de loop der veertiger jaren in de
Orde zijn getreden er 4 prior zijn geworden: J. J. Verhulst, prior van Uden
(1855-1868) ; W. F. A. Smits, prior van Uden (1868-1889) ; H. Van Giersbergen,
prior van Diest (1869-1886) en H. Kuypers, prior van Diest (1886-1889).
Zoals gezegd begon Smits op 26 april 1842 zijn hogere studie aan het groot-
seminarie en voltooide die in 1848, toen hij op 23 december door mgr .Zwijsen
priester werd gewijd. Raadpleegt men de lijst van professoren die Schutjes geeft,
dan komen voor die jaren de volgende in aanmerking : Jacobus Cuyten die theologie
(waarschijnlijk de brieven van St.-Paulus) en kerkelijk recht heeft gegeven, Roeland
A. Piggen filosofie, Henricus Piggen H. Schrift (waarschijnlijk Oud Testament) en
kerkgeschiedenis, J. Ph. Deppen theologie en kerkelijk recht, J. Van der Hagen
liturgie en J. J. Pulsers vermoedelijk moraal-theologie 18.
Toen Smits in juli 1854 op dertigjarige leeftijd te Uden zijn
noviciaat begon telde de Orde 32 priesters, 14 geprofeste breeders
en 4 geprofeste fraters. Van de 32 priesters waren er drie in
Wisconsin en een op Saba als missionaris werkzaam ; voor Neder-
land en Belgie bleven er dus 28 priesters over. De vier fraters:
P. M. Janssens, A. A. Van den Heuvel, H. Van Steenoven en H. J.
Geeraerts bevonden zich alien te Diest. Dit zal verband hebben
gehouden met de behoefte aan leerkrachten voor het H. Kruis-
college, dat daar op 7 augustus 1852 was geopend, althans voor de
drie laagste klassen der humaniora19.
Op 23 juli 1855 werd Smits te Uden solemneel geprofest. De
loopbaan van Smits als kruisheer vormt het raam waarbinnen zich
een leven van liefde tot en toewijding aan de Orde zou voltrekken.
Op het generaal kapittel van 1859 werd hij tot definitor gekozen ;
tot aan zijn generaalskeuze zou hij, zo vaak de Statuten dit toe-
lieten, deze hoge vertrouwenspost blijven vervullen. Datzelfde jaar
werd hij naar St.-Agatha verplaatst en benoemd tot lector in de
theologie. Als zodanig schijnt hij minder geslaagd. L. Honhon zegt
tenminste van hem : ,,als professor in de dogmatiek was hij duister
en onverstaanbaar. De moraal kende hij goed" 20. Honhon spreekt
18 Mondelinge inlichtingen van dr. J. Peijnenburg, archivaris van het bisdom
Den Bosch.
19 W. Sangers - G. Van der Linden, De Kruisheeren te Diest 1845-1945, Diest,
1945, 49-50, 130-131.
20 Kruisherenklooster Amersfoort: Correspondence L. Honhon met J. Berkhout,
1933-1934.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 13
hier niet uit persoonlijke ervaring. Hij is eerst in 1875 in de Orde
getreden ; hij zal zijn informatie dus bij anderen hebben verkregen.
Gedurende de jaren 1860-1864 staat Smits als lector in de filosofie
te St.-Agatha vernoemd21.
Daarna is hij weer naar Uden teruggekeerd. Intussen was hij op
9 October 1861 door hoogwaardig heer Van den Wijmelenberg
aangesteld orn namens de kruisheren van St.-Agatha en als hun
gevolmachtigde met de minister van financien te onderhandelen
over het sluiten van een transactie betreffende de goederen van
St.-Agatha22. Dit was een veeleisende en delicate taak die hem tot
1887 zou blijven bezighouden.
HET PRIORAAT VAN SMITS TE UDEN (1868-1889)
In het kloosterarchief te Uden bevindt zich op een blad het door
hoogwaardig heer Van den Wijmelenberg telkens geschreven en
ondertekend relict van de keuze en de beide herkeuzen van Smits
als prior te Uden 23. De eerste keuze had plaats op 29 mei 1868.
De eerste herkeuze op 22 mei 1871 ; de tweede op 9 mei 187824.
Het jaartal van de tweede herkeuze behoeft enige verklaring. Door
het generaal kapittel van 1859 was immers het driejarig prioraat
tot statuut verheven25. De eerste herkeuze was daarmee in over-
eenstemming, de tweede niet. Wat was daarvan de reden ? Wegens
toenemend meningsverschil en grote onenigheid in de Orde over
de ambtsduur van het prioraat werd op het generaal kapittel van
1874 besloten de priorkeuzen uit te stellen 26. Op 1 augustus 1876
heeft Van den Wijmelenberg aan intemuntius Capri dit jarenlange
geschil uitvoerig uiteengezet en aan Rome verzocht otn een tien-
jarig prioraat27. Het antwoord liet zeer lang op zich wachten. Op
27 maart 1878 werd ten slotte het tienjarig prioraat voorge-
21 L. Sips, Elenchusvan St.-Agatha en Elenchus van Uden, in Crucijerana 23 en
24, Amersfoort, 1966.
22 S.A.K., Inv. nr. 506.
23 U.K. Bundel VIII.
24 Bij de biografie Kruisheer L. G. J. Honhon (1858-1942) in Clairlieu, 35,
1977 was ons dit Udens relict van de priorkeuze niet bekend, zodat de data daar
verkeerd werden opgegeven (p. 46 r. 3 en 4, p. 70 r. 2).
25 Chronicon ..., t. I, fasc. IV (1950), 393 ad 7.
26 Chronicon ..., t. II, fasc. II (1959), 148-149.
27 A.G.K., dossier ,,Van den Wijmelenberg", 1.8.1876 : v.d.W. aan Capri.

14 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
schreven28. Dit verklaart waarom de herkeuze in 1878, en niet in
1874 plaats heeft gevonden. Om dezelfde reden is ook te Maaseik
en te Diest de priorkeuze tot 1878 uitgesteld.
Wat de verantwoordelijkheden en taken van Smits persoonlijk
betreft, de benarde financiele toestand van het huis was een bron
van veel zorg voor de prior. Op 19 juni 1874 schrijft hij aan de
procurator van de Orde, J. de Vlam : ,,Wij hebben op dit oogenblik
geen f. 20 in kas, want we hebben dezer dagen nog al schulden
te betalen gehad" 29.
In de kapel werd in de weekeinden en vooral op de marktdagen
druk gebruik gemaakt van de biechtgelegenheid door mensen uit
Uden en omstreken, zodat de prior soms uren lang daarmee bezet
was. Ook de processies naar O.-L.-Vrouw ter Linde vergden veel
van zijn tijd. Op 28 augustus 1878 bericht Smits aan Mr. Faber :
,,Deze week is mij zeer druk geweest om 3 processien die ik heb
moeten ontvangen" 30. Die ontvangst beperkte zich dan niet tot
een loutere verwelkoming ; ook de zorg voor het verdere goed
verloop berustte in hoofdzaak bij de prior.
Aan magister generaal Van den Wijmelenberg meldt hij 17
maart 1879: „ ... Wij moeten missien gaan geven te Leeuwen,
Afferden, Rossum, Herwenen, Schayk en Mill. Confrs de Groot
en Jager zullen het werk moeten doen. Op een paar plaatsen zal
ik minstens meewerken. Maar wat vang ik aan met het orgel en
Oioor (= koorgebed) ? Ik had gehoopt op Honhon (toen te
St.-Agatha) en Confr. v. d. Brand (te Maaseik). W. v. d. Brand
zegt mij dat deze niet kan. Confr. Van Glabbeek (te St.-Agatha)
kan hier niets doen dan de Choor bederven, want ze kunnen met
hem niet psalmodieeren en hij kan geen orgel spelen. Ik had voor-
28 R.P.F., Udienze, folio 189 (1878), 223 r. : toegestaan wordt bij de audientie
van 17 maart 1878 een statutenverandering, waardoor een tienjarige duur van het
prioraat niet meer als een privilegium in perpetuum of voor vijf jaar wordt
verleend, maar als statuut wordt voorgeschreven. Onder ,,audientie" wordt hier het
volgende verstaan. Voorzover een Congregatie niet gemachtigd is tot een zelfstandige
behandeling van een bepaalde aangelegenheid, moeten alle beslissingen
aan de paus worden voorgelegd. Dit geschiedt dan op regelmatig plaats vindende
audienties (Udienze), die de paus aan de kardinalen van de bewuste Congregatie
verleent.
29 S.A.K., ^Inv., nr. 527 : brieven van o.a. Smits aan de Vlam. Verdere citaten
van brieven aan de Vlam zijn aan deze bundel ontleend.
30 S.A.K., Inv., nr. 527 : Smits aan Mr. Faber.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 15
zigtiger gedaan met niets aan te nemen doch ik deed het om de
Orde. ... Ik zal alles zoo goed mogelijk trachten te regelen en de
Choor blijven houden, in zoover er quattuor expediti blijven ; de
missien zijn nu eenmaal aangenomen" 31.
Daarnaast legde zijn taak als gevolmachtigde voor de kruisheren
van St.-Agatha in zake het onderhandelen met de Staat over
de in 1648 onteigende kloostergoederen sterk beslag op zijn tijd
en inspanning. Er moest een drukke, soms dagelijkse correspondentie
worden gevoerd met Mr. Faber, de rechtskundige adviseur,
procurator J. de Vlam, Mr. P. Van den Heuvel. Herhaaldelijk
werden besprekingen daaromtrent gehouden te Amsterdam, Den
Haag, Eindhoven, St.-Agatha of Uden. Te Amsterdam met Mr.
Faber, te Den Haag met katholieke kamerleden als Mr. A. Luyben,
N. Gulje, H. Kerstens, Mr. C. Van Nispen tot Sevenaer, Mr. A.
des Amories van der Hoeven, dr. H. Schaepman; ook de te
Eindhoven woonachtige Mr. P. Van den Heuvel verbleef als
kamerlid vaak in Den Haag. Reis en besprekingen vorderden dikwijls
verschillende dagen. Daarbij was het reizen toen heel wat
tijdrovender en vermoeiender dan thans, speciaal voor iemand met
een zwak gestel. Tijdens zijn verblijf in Amsterdam logeerde hij
bij de paters augustijnen van ,,De Star'* in de Spinhuissteeg ; in
Den Haag bij pastoor Schagt van de St. Willibrorduskerk in de
Assendelftstraat. Aan Mr. Faber bericht hij op 25 november 1877
dat hij bij de augustijnen gaat logeren omdat hem dit voor het
mislezen het beste uitkomt, ,,want nuchteren kom ik niet gaarne
op straat, wijl ik sedert een drie weken asthmatisch geworden ben".
Einde 1879 is de situatie kritiek : de Staat dreigt het klooster
St.-Agatha te ontruimen wanneer het de voorgestelde transactie
niet aanvaardt. Smits weigert dit, omdat hij het als rampzalig voor
de Orde beschouwt. Aan Mr. Faber schrijft hij 5 december 1879 :
,,Ik voorzie zeer goed, dat menig lid der Orde met Bisschoppen en
andere geestelijken en leeken zeggen zullen : hoe heeft Smits zulk
monument der Orde ten onder kunnen brengen, doch dit zijn alien
menschen, die mij niet gelooven wanneer ik de waarheid zeg :
St.-Agatha is veeleer arm, dan rijk ! - Eerst later, misschien na
mijnen dood, zal men mij regt laten wedervaren. In Gods naam
zal ik dit lijden aannemen. Hij heeft mij er in geleid. Hij zal mij
31 S.A.K., Inv., nr. 527 : Smits aan Van den Wijmelenberg.

16 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
ook steunen en ik hoop er gelaten bij te blijven. In dezen zin gaan
wij den weg van onderwerping op, maar aan God niet aan den
Staat". Smits weigert de voorgestelde transactie te aanvaarden, die
naar zijn overtuiging aan de Orde de doodssteek geeft. ,,Ware
deze waarheid niet zoo evident, ik zou zoo beslist en stoutweg
niet spreken, want de grootste verantwoordelijkheid tegenover
ieder rust op mij".
Prior Smits en zijn huisgenoten
Toen W. F. A. Smits op 29 mei 1868 prior te Uden werd, kreeg
hij het bestuur over een communiteit van 8 priesters en 2 broeders.
De leeftijd van de priesters varieerde tussen de 51 en 43 jaar ; die
van de broeders tussen 51 en bijna 43. Van de priesters zou H.
Nuyts (45 j.) reeds op Kerstmis van datzelfde jaar overlijden. Hij
was in September 1850 als missionaris naar Wisconsin vertrokken
vanuit Uden, maar er in 1866 ongeneeslijk ziek teruggekeerd. Na
ruim een half jaar waren er zodoende nog 7 van de priesters in het
klooster te Uden over. Smits heeft M. Manders (48 j.) tot zijn
subprior aangesteld en J. Verkuilen (50 j.) als procurator ge-
handhaafd.
Wat de overigen aangaat, nog het volgende.
G. Van den Wildenberg was toen 48 jaar ; er is verder weinig van hem bekend
gebleven. Volgens H. IJzermans, die van 1886-1889 student was aan het pas
opgerichte college van het H. Kruis en jeugdherinneringen schreef over zijn verblijf
te Uden, las Van den Wildenberg toen dagelijks de H. Mis in de kapel van
het pensionaat dat de zusters ursulinen te Uden hidden 32.
A. Mutsaers (48 j.) was een door de boerenbevolking graag gehoord predikant,
zo in de trant van Abraham a Santa Clara; de gezeten burgerij had daarvoor
minder waardering en Smits zat daarmee nogal verlegen. Mutsaers was ook een
groot kindervriend. In eigen omgeving vertoonde hij zich echter nogal eens van
zijn minder aantrekkelijke zijde; een vrij grillig en lastig heerschap. In een van
zijn brieven (19 juni 1874) aan J. de Vlam, procurator te St.-Agatha, geeft Smits
daarvan een merkwaardig staaltje weg. Mutsaers komt bij hem op de kamer en
zegt: ,,Prior, ik heb schrik van mijne kamer en kan zoo niet blijven leven als
die zwarte berkenboom op zijn plaats blijft staan ! Moet er een boom staan, in
Gods naam, maar dat gezigt is alsof het altijd Goede Vrij dag is ! Ik bid u, doe
die weg, of ik ga dood !" Smits voegt er aan toe : ,,Hij weet zeer goed dat de
gansche Communiteit dien boom daar wil. Waarlijk, ik vrees dat Hij gek wordt,
maar voor de Communiteit en het meest voor den Prior is hij een zwaar kruis.
32 H. IJzermans, Jeugdherinneringen aan Uden, in Kruistriomf, XIV, 1934-35,
p. 159.

Het convent te Uden rond 1870. Van 1. naar r. Breeder Peter van Dongen,
Johannes van de Ven, A. Mutsaarts, Johannes Verkuilen, N. de Bruin,'
Martinus Manders, Adrianus Verhagen, Alphons van den Heuvel, broeder
Gerard Sanders. Zittend Wilhelmus Smits, prior.

Tekening van 1855

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 17
Ik heb hem geantwoord : ,,ik zal er eens over denken". Toen begon hij ten onregte
op Confr. v. d. Wildenberg tegen mij te schelden en hij sloot met de woorden :
,,Nu, denk er over en wil dan de Communiteit, die in alles vreemd is den boom
houden, in Gods naam, al moest ik er ook om sterven !" Wanneer de inkleding
van een bepaalde broeder aan het convent wordt voorgesteld, dan is Mutsaers
de enige die tegenstemt omdat, naar zijn gevoelen, ieder die in de Orde komt,
ongelukkig is (brief van 19 maart 1882 aan prior Van Giersbergen).
B. Christiaens (43 j.) blijkt een kunstenaar in zijn soort en Smits is nogal
onder de indruk van zijn scheppingen. Hij prijst hem om zijn talent in het
vervaardigen van schilderijen met behulp van mensenhaar; dit werd dan tot
poeder gemaakt om er mee te kunnen tekenen. Christiaens wil, ter gelegenheid
van het gouden priesterfeest van Van den Wijmelenberg, een groot schilderij van
het klooster St.-Agatha maken volgens dit proced£. Daartoe zal hij haar van de
jubilaris zelf en van andere heren in St.-Agatha gebruiken (brieven aan de Vlam,
6 en 7 december 1873). Hij heeft op die manier ook fruitmandjes vervaardigd
en komt zijn kunstgewrochten eind april 1874 aan de Vlam brengen. Hij laat
deze verzoeken of er ook een kar te Oeffelt aan het station zou kunnen zijn om
zijn omvangrijke producten te vervoeren.
J. Van de Ven (31 j.) schijnt nogal met zijn gezondheid te hebben gesukkeld
en ook om andere reden tot niet veel in staat te zijn geweest.
J. A. Verhagen (34 j.) was dat jaar van St.-Agatha naar Uden verplaatst. Hij
zou in 1887 en opnieuw in 1893 tot definitor worden gekozen. In 1889 werd hij
subprior van magister generaal Manders en sinds 1891 tevens procurator als
opvolger van de op 24 januari 1891 overleden J. Verkuilen.
De twee broeders waren G. Sanders (51 j.) en P. Van Dongen (bijna 43 j).
Van de eerste weten wij dat hij tuinman was en 's zondags in de kapel collecteerde.
G. Sanders zal dus vermoedelijk als kok hebben gefungeerd en misschien ook als
portier.
Wat aparte bezigheden betreft, M. Manders was vanaf 1846 de enige kruisheer die
leraar was en ook conrector aan de Latijnse school, tot deze in 1879 werd
opgeheven.
Uit het feit dat Smits vanaf 1868 tot zijn dood in 1889 onafge*
broken prior van Uden bleef, zou men geneigd zijn de conclusie
te trekken dat zijn huisgenoten over het algemeen met zijn beleid
tevreden waren en hem dus het leven niet al te moeilijk zullen
hebben gemaakt. Toch lijkt de werkelijkheid daarmee niet in
overeenstemming, zoals valt af te leiden uit de correspondentie
die Smits met procurator de Vlam en de opeenvolgende prioren
van Diest, H. Van Giersbergen en H. Kuypers heeft gevoerd. Dit
schijnt niet zozeer te wijten te zijn aan antipathie tegen zijn persoon,
maar aan een zeker provincialisme dat zich bij sommigen
uitte op een nogal merkwaardige, bekrompen en dwarse manier.
Smits was nu eenmaal zelf een hoffelijk, gevoelig en wat zwaartillend
man ; een laconieker iemand zou het zich waarschijnlijk
minder hebben aangetrokken. De dagelijkse bezigheden van Smits

18 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
beperkten zich tot eigen klooster en kapel. Zijn huisgenoten kon-
den hem dus sterk op de vingers kijken en zich met allerlei dage-
lijkse aangelegenheden inlaten. Dit leidde gemakkelijk tot een
zekere bemoei- en bedilzucht en werd voor naturen als Manders en
Verkuilen een voortdurende aanleiding om zich aan hun positie
als subprior en procurator vast te klampen en zich duchtig te laten
gelden. Als prior was Smits daar kennelijk niet voldoende tegen
opgewassen. De twee mannen die Smits in zijn bestuur als prior
terzijde hadden behoren te staan schijnen niet bepaald aan die
verwachtingen te hebben beantwoord. En wie hun uiterlijk op het
portret van het Udense convent in 1871 ziet, zal zich daarover niet
al te zeer verbazen. Men kan het moeilijk innemend noemen, eer-
der bars en bazig. Zij staan daar als twee satrapen rond de priorale
zetel geschaard. Uiteraard drukte hun aanwezigheid een bepaald
stempel op deze gemeenschap en werden de overigen erdoor bein-
vloed en onder een zekere druk gezet. Hun prior hebben zij het
leven niet gemakkelijker gemaakt, niet zozeer uit antipathie, maar
door bovengenoemd provincialisme.
Van Manders als subprior schijnt hij weinig steun en hartelijkheid en vrij veel
onaangenaamheden te hebben ondervonden. Deze was een geboren Udenaar en daar
in 1844 bij de kruisheren ingetreden. In 1846 priester gewijd, was hij ook nadien
in hetzelfde klooster gebleven. Van 1856-1859 en wederom van 1865-1868, 1881-
1884 en 1887-1889 was hij definitor, dus wel een man van betekenis in de Orde.
Men kan hoogstens gissen naar redenen voor zijn minder sympathieke houding
tegenover Smits. Het is mogelijk dat Manders, die reeds tien jaar eerder dan Smits
kruisheer was geworden, een jaar of vijf ouder was en zeker zijn aanhang in het
convent had, zich gepasseerd voelde toen Smits in 1868 prior gekozen werd
en dit ook meer dan twintig jaar lang zou blijven. Bovendien verschilden zij veel
van karakter. Smits was voorkomend in de omgang en soepel, ofschoon gewetensvol
in zijn optreden ; Manders was eerder nuchter, onbuigzaam en streng van opvatting,
een man die precies volgens het boekje Ieefde, anderen daarnaar beoordeelde en
zijn kritiek nogal ongezouten wist te geven. Door zijn voortdurende vitterijen en
zure opmerkingen heeft hij het leven van zijn prior bepaald niet veraangenaamd ;
Smits leed daar lichamelijk en geestelijk onder.
Aan prior H. Van Giersbergen te Diest schrijft Smits 24 oktober 1878, dat
Manders hem op zijn plichten als prior is komen wijzen en de overheid, vooral
Smits, met Gods oordeel heeft bedreigd33. Hij somt vervolgens een tiental eisen
op die Manders hem heeft gesteld. En dat hele program lijdt geen uitstel, maar
moet aanstonds worden afgewerkt. ,,Zoo lang hij (Manders) hieraan niet krachtdadig
de hand geslagen ziet durft hij voor geen aannemen of professie meer te stemmen,
want 't is beter in geen orde te zijn dan in de onze die zoo zeer gerelaxeerd is.
Hij schijnt zich ook geregtigd te oordeelen om dit publiek in de Communiteit te
33 D.K. 06.25.3.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 19
bespreken. ... Hij zegt mij ook zaken door derden, te kennen gevend dat zij, niet
hij, invloed bij mij hebben". De bewuste tien punten zijn typische staaltjes van
rigorisme en scherpslijperij. 2o zou er bijvoorbeeld in de recreatie altijd of tenminste
meestal over theologie of heilige zaken moeten gesproken worden. Iedere fout
tegen een rubriek bij het mislezen of in het koorgebed moet berispt worden. Alle
straffen in de Statuten moeten streng toegepast worden. Smits schrijft dat Manders
zich ook omtrent het ophouden van de Latijnse school te Uden onaangenaam heeft
gedragen. Hij beklaagt zich ook over de drijverijen van Manders en over de
onhebbelijke manier waarop deze hem behandelt... ,,Moet de boel niet uiteenspatten,
als men zoo maar in eens alles met geweld wil uitvoeren, en hoe kan ik op een
oogenblik dat ik aan de zaak van St. Agatha meer dan genoeg heb, mij met de
kleinste bijzonderheden aftobben ? Ge moest eens hooren en zien, hoe hij zelve
voor de geringste moeyelijkheid stil staat, en dan alles vorderen van hem die
openlijk erkend heeft voor zijn officie naar ligchaam en ziel te zwak te zijn
Niemand onzer zal zeggen dat ik niet altijd voorkomend jegens hem ben, terwijl
hij voorkomendheid van anderen jegens mij als vleyerij schijnt aan te zien. En
word ik op zulke wijze niet zedelijk vermoord ? De goede God zal er in voorzierT.
Ook de procurator J. Verkuilen schijnt geen gemakkelijk man te zijn geweest;
een tamelijk eigengereid en zegvrij iemand. Men krijgt de indruk dat er over het
algemeen nogal wat geldingsdrang en om een haverklap kleine prestigekwesties
een rol in de onderlinge verhoudingen speelden. Het is dan bijna onmogelijk om
tot eensgezinde opvattingen te komen en zodoende raakt ieder initiatief op dood
spoor. Vaak blijkt het maar om vrij bijkomstige meningsverschillen te gaan. Maar
wel zijn ze tekenend voor de sfeer die in het Udense klooster de overhand had.
Aan deze onverkwikkelijke situatie heeft de ruim vijfenzeventigjarige magister
generaal Van den Wijmelenberg resoluut een einde gemaakt door persoonlijk in
te grijpen, daarbij gebruik makend van zijn volmacht als visitator. In een schriftelijke
aanvulling van 27 juli op het relict, gedateerd op 20 juni, van de visitatie die
hij in 1876 te Uden had gehouden, doet hij enkele benoemingen die als regel
door de prior zelf geschieden. In plaats van Manders stelt hij J. Verkuilen als
subprior aan. Smits kan terstond, zo schrijft hij tevens, iedereen uit een ambt
ontslaan die dit verwaarloost of het de prior lastig maakt. Dat kon zeker Verkuilen
zich voor gezegd houden. Door dit optreden gaf Van den Wijmelenberg als
visitator een goed voorbeeld 34.
De bouw van de nieuwe sacristie
In twee brieven, binnen een week in maart 1872 aan de Vlam
geschreven, beklaagt Smits zich over de tegenstand die hij bij zijn
voorstellen ondervindt. Hij had tevoren met Van den Wijmelen
berg en de Vlam gesproken over het bouwen van een nieuwe
sacristie en heeft daarom een architect uit Ravenstein ontboden.
Aanvankelijk had de communiteit zich daarmee eens verklaard.
Maar dan komen er ineens andere plannen voor de dag : de een
34 U.K., Bundel VI.

20 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SUITS (1824-1889)
wil een hele nieuwe kerk bouwen, de ander de kapel tot het
klooster doortrekken en er een sacristie en een koor van bezijden
aanbouwen, dit met het doel om anderen te beletten de sacristie
en het koor achter de kapel te zetten. Smits voorziet dat er nog een
hele tijd gedelibereerd zal worden, zonder dat dit tot enig resultaat
leidt. Hij heeft de gedane voorstellen aan Van den Wijmelenberg
overgebracht. Deze schrijft dan, dat er in het definitorium wel
gesproken is over het bouwen van een nieuwe kerk en over een
nieuwe sacristie, maar niet over het vergroten van de kapel. Smits,
die dan zelf evenals de Vlam definitor is, zegt dat hij dit niet be-
grijpen kan, omdat er juist druk over gepraat is. De twee eerste
plannen zijn afgekeurd, vooreerst om de grote kosten en omdat de
Orde tegen bedelen is, vervolgens om geen moeilijkheden te
krijgen met de parochie en de pastoor cum suis. Ook begrepen
de definitoren dat de bisschop geen toestemming zou geven, om
de pastoor niet te compromitteren. Smits heeft er, nog tijdens de
vergadering van het definitorium, aan toegevoegd dat juist de
vergroting van de kapel een beletsel zou zijn om ooit een nieuwe
kerk te bouwen ; wanneer er zoveel kosten werden besteed aan het
vergroten, zou het schande zijn om over vijfentwintig jaar een
nieuwe kerk te bouwen. Bovendien heeft hij opgemerkt, dat de
kapel bij de bedoelde vergroting weinig of geen meer volk zou
kunnen bevatten. De zaak is dus wel degelijk in het definitorium
besproken. Omdat hij moeilijkheden in eigen huis voorzag, heeft
hij het definitorium om een getuigschrift verzocht dat hij al de
drie plannen met hun voor en tegen had voorgesteld, en men tot
het bouwen van een nieuwe sacristie had besloten. En verontwaar-
digd voegt hij er aan toe : ,,Dat moest niet noodig zijn, maar nu
schrijft mij Hoogw. Heer dat 'de Capitulares regt hebben om hun
plan in te dienen', dit moet hier zeker beteekenen 'al zijn ze ook
in de minderheid, mogen zij tegen de besluiten van het Capitulum
en Definitorium blijven protesteeren'. Als men dit geen compro-
mitteeren en belemmeren van het gezag noemt, als dit niet nood-
zakelijk tot wanorde in de Orde voert, dan heb ik geen der minste
menschenkennis. Hier kunt Ge de gevolgen zien en schatte ik den
vrede niet zoo hoog, en hechtte ik, gelijk de anderen zoo veel aan
mijn gevoelen en eigenliefde, Ge zoudt droevige zaken zien gebeuren.
Nu zal ik met geduld het plannen maken aanzien, maar

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 21
bemoei (mij) verder met geene uitvoering van eenige zaak der
Orde meer, dan in zoo verre ik een formeel gebod krijg. Ik zonder
hiervan uit mijn officie als Prior, en het timmeren, wat ik nu onderhanden
genomen heb, nl. ramen, ziekenhuis en schuurke. De
rest moet men slechts een ander opleggen, dan heb ik ook de
beurt eens van kriticeeren, als ik dat doen wil; misschien wordt
mij dit dan ook als regt toegekend, al keurt de pars major het
werk met het Definitorium goed". Men ziet, Smits is behoorlijk
geprikkeld over het gechicaneer van zijn huisgenoten. Hij hoopt
dat de Vlam deze brief aan generaal en definitorium zal laten
lezen, want hij wil dat zijn gevoelens bekend zijn. Men kan zo
zegt hij, gerust andere plannen goedkeuren, maar bij eventuele
moeilijkheden met bisschop of pastoor zal Smits openlijk zeggen,
dat hij zulks voorzien had. Hij meent het recht en de plicht te
hebben zich op die manier geen onvoorzichtigheid te laten toerekenen.
In een brief van 8 februari 1873 schrijft Smits aan de Vlam:
„ ... de zaken zijn nu eenmaal zoo, dat de Prior de bloote manda-
taris der Communiteit is. Spoedig zult Ge de verdere resultaten
van dezen toestand zien, en hoe eerder hoe beter. Denk nu toch
niet, dat er iets kwaads in onze Communiteit bij gekomen is, 't is
slechts eene opmerking, die ik op den gewonen toestand der Orde
maak". Hij beschouwt dus dit euvel als algemeen heersend in de
Orde.
Op 15 mei, bericht Smits : ,,Sommigen hebben mij hier weer
veel displeizier aangedaan met bouwplannen te ontwerpen, die
onuitvoerbaar zijn. Zoo maakt men mij hatelijk en brengt men mij
in moeyelijkheden. Ik kan daar niet goed tegen, omdat ik het
goede en nuttige voor alien meen te willen en krachtdadig te willen,
terwijl dan deze, dan die iets verkeerds of dwars schijnt te
beoogen. Dat werkt tenslotte zeer nadeelig op mij terug. Ik weet
wel dat ik er mij zoozeer niet aan storen mag, maar ik kan het op
den duur moeyelijk volhouden... Wil ik iemand op de pligten van
zijn officie wijzen, dan is het aanstonds : 'als ik het zoo niet goed
doe, dan zal ik maar bedanken'. En dan meent men nog, dat een
Prior overvloedig gezag heeft. En ik ben onder de Priores nog
primus, want te Diest en Maeseyck gaat het er nog anders toe. Als

22 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
ik zoo Prior moet zijn, dan gun ik het mijnen grootsten vijand niet,
want het verdriet zou u ligchaam en ziel doen verliezen".
Tenslotte werd er overgegaan tot de bouw van een nieuwe
sacristie, die in verbinding stond met het priesterkoor van de kapel,
in de richting van het oude klooster dat achter de kapel lag en er
evenwijdig mee liep.
Ook de voorgeschiedenis van de viering van het gouden priesterfeest van
Van den Wijmelenberg is typerend voor de verhoudingen in Uden. Van den
Wijmelenberg was 20 december 1823 te Mechelen priester gewijd. Het lag dus
voor de hand dat in december 1873 zijn gouden priesterfeest in de Orde zou
worden gevierd. De confraters te Uden en elders weten dat het aanstaande is, maar
er wordt helemaal niet over gesproken. Zelf zal Smits enkele dagen daarna
vijfentwintig jaar priester zijn. Hij heeft dat in het begin van het jaar aangekondigd,
maar zijn huisgenoten schijnen daar geen notitie van te nemen. Daar is hij blij om ;
hij houdt niet van een beweging die in elk geval slechts ten doel heeft om iets
van de jubilaris te krijgen. Zo schrijft hij aan de Vlam op 4 december 1873.
Hoogwaardig heer Van den Wijmelenberg heeft besloten de viering van zijn
gouden priesterfeest uit te stellen tot 6 en 7 juli 1874. Het vooruitzicht daarvan
geeft weer aanleiding tot nieuwe deining in huis. Smits bericht 19 juni 1874 aan
de Vlam : ,,Zondagavond begonnen alle Confraters te zamen mij te vragen : 'Prior,
wij gaan toch zeker alien den 6 of den 7 July naar St.-Agatha ?' Smits heeft
geantwoord dat alleen degene die speciaal verzocht wordt kon gaan. Zelf is hij
niet verzocht en verwacht dit ook niet. Als repliek krijgt hij dan : ,,Dat de Prior
niet voor de anderen verzocht wordt, daaraan is niets gelegen, want dat had ook
met het 500jarig feest (St.-Agatha was in 1371 gesticht) niet moeten gebeuren,
maar alle Confraters hadden v66r alle vreemden, en zoo ook nu moeten verzocht
worden, want 't is geen feest voor de vreemden maar voor de Orde".
Smits wist tevoren, dat alleen de in april gekozen nieuwe definitoren genodigd
zouden worden. Hij schrijft verder: ,,lk heb geen verder antwoord gegeven;
ik liet hen raaskallen en dacht ,,de bepaling blijkt zeer goed te zijn, want alien
zouden meenen den voorrang te moeten hebben". Hij heeft naderhand aan subprior
Manders, die een van de nieuwe definitoren was, meegedeeld dat niemand in de
Orde verzocht zou worden als de definitoren. Deze keurde dit aanstonds af, omdat
men in de Orde toch al dacht, dat degenen die op een hogere voet staan altijdi
meer hebben dan zij die onder hen staan en er zoo noodzakelijk onenigheid komen
zou. Hij noemde dat allerslechtst Waarop Smits : , Juist hierom moet Hoogwaar-
digst Heer toonen, dat die getdachte in de Orde verkeerd is, met alleen de
Definitores te verzoeken". Manders heeft zich vastgepraat, maar keurt de maatregel
toch af en eindigt met te zeggen : , Ja, ik weet ook niet hoe het moet zijn, maar
't is altoos zoo in de Orde". Smits raadt de Vlam aan om vast te houden aan de
afspraak, niemand anders te verzoeken en de prioren ervan in kennis te stellen
dat Van den Wijmelenberg ook niemand anders verlangt. Want Manders had ook
nog gezegd : ,,Let er op, nu zullen alle anderen toch ongevraagd komen !" Smits
antwoordde : ,,van mij zal toch niemand permissie krijgen en van anderen zou ik
het zeer onbeschoft vinden". De Vlam moet zorgen dat hoogwaardig heer zijn
plan kent en goedkeurt, want anders loopt het mis, en nu zal het zeker ten slotte
de meerderheid goedkeuren. Hij sluit dan enkele briefjes als modellen in, die

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 23
de Vlam aan hem, aan de prioren van Diest en Maaseik en ook aan Manders
afzonderlijk als definitor moet schrijven. Manders wordt daarin dringend uitgenodigd
om met de andere definitoren de Orde op dit feest te vertegenwoordigen.
De kwestie van het at of niet aankopen van de brouwerij te Uden
Grenzend aan het terrein van de kruisheren te Uden bevond zich
een groep gebouwen, die een brouwerij, een grate schuur en een
pakhuis omvatte. Uit de brief die Smits 18 October 1874 aan de
Vlam schrijft wordt duidelijk, dat zij toen het eigendom waren van
een zekere Van Pelt te Nijmegen. Al eerder, hij meent in 1863,
heeft Smits namens Van den Wijmelenberg en met de Udenaar
Hein Van den Heuvel als tussenpersoon, geprobeerd de brouwerij
voor 7000 of 8000 gulden te kopen. Dat is toen niet doorgegaan.
Karel van de Burgt is nu een week tevoren bij de Vlam geweest
om alsnog met het bestuur van de Orde over de aankoop te onderhandelen.
Het schijnt, zo schrijft Smits, dat de definitoren en de
generaal dit niet raadzaam geoordeeld hebben, want hij heeft daar-
omtrent niets mogen vernemen, ofschoon hij aan hoogwaardig heer
zeer nederig om enig antwoord had verzocht. Smits heeft beloofd
zich in alle ootmoed aan de beslissing te zullen onderwerpen en
hoopt daaraan getrouw te blijven. Hij richt zich daarom tot de
Vlam, en niet tot Van den Wijmelenberg, omdat hij de schijn niet
wil hebben pressie uit te oefenen. Van de andere kant, sommige
confraters en mensen uit het dorp zitten hem op de kop. Want
enkele dagen tevoren is het volgende gebeurd. Karel Van de
Burgt heeft op de brouwerij ingezet voor f. 10.050 met de slagen.
Algemeen wordt gedacht dat dit voor Leonardus Schuurmans is.
Deze had de brouwerij indertijd willen kopen ; toen was Van den
Bosch de eigenaar. Maar Van Pelt, of liever Hein Van den Heuvel
namens Van Pelt, was hem te vlug af geweest. De boterhandelaar
Van den Heuvel behoorde tot een bekende en geziene familie in
Uden en was een broer van de kruisheer Antonius Arcadius Van
den Heuvel, prior van Maaseik, en definitor. Van Pelt wil nu de
brouwerij met inbegrip van alle materiaal voor f. 12000 overdoen ;
dat materiaal zal zekere f. 2000 opbrengen. Bovendien wil Hein
Van den Heuvel met iemand anders samen het pakhuis kopen. Dit
vermindert het bedrag voor het huis en de nieuwe schuur tot f.
7000. Van den Heuvel heeft gezegd : ,,Prior, 't is u nooit te ver-

24 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
geven als ge niet koopt, daar ge groot percent van uw geld kunt
hebben en grooten last tevens kunt ontgaan". Smits heeft hem
geantwoord: ,,ik heb niet om te koopen, en het zal grootendeels
van Toon uit Maeseyck (de prior en definitor dus) afhangen of
wij koopen of niet". Alle motieven 2ijn door Smits aan het defini-
torium blootgelegd, en vijf weten meer dan een. Hij kan en moet
zich onderwerpen, en daarmee is de zaak uit. Van den Heuvel is
het daar totaal niet mee eens. Hij vindt het ronduit een stommiteit
en maakt daar ook allesbehalve een geheim van: ,,Als Toon daar
tegen is, is hij een groote boer, gelijk alien die er tegen zijn". Hij
presenteert zelf naar Maaseik te gaan en zal daar heerbroer over-
tuigen, dat Smits of de Orde kopen moeten. Dat zou dan naar zijn
mening op de volgende wijze moeten gebeuren. Smits gaat naar
Nijmegen en koopt de brouwerij onderhands voor f. 12000, zo
mogelijk op zijn naam. Dat doet hij of met de helft van de on-
kosten of geheel, als het niet anders kan. Van den Heuvel gelooft,
dat het eerste of tweede lukken zal; de Orde zal dan spoedig zien
hoe wijs dit gedaan is.
Smits heeft Van den Heuvel toegestaan naar Maaseik te schrijven. Hij mag
echter niet laten merken dat hij er met Smits over gesproken heeft. Want deze
weet nog niet of dit ten voordele of ten nadele zou werken. En bovendien, hij wil
de zaak niet forceren. Zelf is hij overtuigd dat het verstandig is te kopen. Hij
zou anders gevraagd hebben de brouwerij voor rekening van het Udense klooster
aan te kopen en niet gevreesd hebben geen interest voor zijn geld te krijgen. Maar
hij wil de eer voor die wijze beslissing aan de Orde laten. Andere omstandigheden
die de Vlam licht zal kunnen bevroeden hebben hem daarvan weerhouden en nu
kan hij geen nieuwe pas zetten. Hij kent het antwoord van Manders (definitor)
die slechts een zwak bezwaar tegen heeft, maar er overigens in berust en nu
aanhoudend zegt: ,,'t Zou toch jammer zijn, dat de brouwerij zoo goedkoop
afging ! (Dit zegt Hij niet aan mij, maar aan de Communi teit)". Van den
Wijmelenberg scheen steeds voorstander van de aankoop. Dan schijnen de drie
andere definitoren (Manders dus uitgezonderd) er tegen te zijn. Wat voor be-
zwaren zijn er eigenlijk ? Het kapitaal van de Orde is gedekt door het huis zelf.
De interesten van dit kapitaal zijn aangewezen ; het klooster van Uden krijgt niets
zonder behoorlijke betaling en alle moeilijkheden voor dit huis worden afgeweerd.
Bovendien vindt hij de houding van de drie definitoren niet redelijk, zeker niet
die van de beide prioren van Diest en Maaseik. Zelf heeft hij de prior van Diest,
H. Van Giersbergen, aangeraden daar het huis tegenover de speelplaats van de
studenten aan te kopen om vrij te zijn. De prior van Maaseik heeft een stuk
grond gekocht om zijn tuin niet vrij, maar vierkant te maken (En dat is nog geen
huis, maar een werkplaats). Wie zou dat huis te Diest hebben betaald, en wie
het college, etc. ? Vanwaar heeft Maaseik alles, ook het orgel, betaald ? Uit

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 25
giften...? Als men in Belgie verjaagd wordt, wie zal ze plaatsen ? Is dit een
onmogelijkheid,35
Als klassiek gevormd man sluit hij dit betoog met de woorden : Sed praestat
nunc hos omnes motus componere fluctus ,,Waarlijk, indien ik zelfzuchtig was,.
ik zat niet hier ; ook indien de zaak afgeloopen is, zal ik niemand eenig verwijt
doen. Maar als anderen mij dwingen en ik zelve overtuigd ben dat de Orde en
mijn huis zulke instantie vorderen, dan durf ik niet zwijgen, hoe gaarne ik het
ook zou doen. Toch wil ik me niet tot Hoogw. Heer of Definitoren wenden^
omdat ik niet een schijn kan aannemen van kruipen of dwingen, maar ik wend
me tot U als practisch man, maar vooral als Procurator Gen. der Orde".
Smits laat het verder aan de Vlam over van deze brief gebruik te maken of
niet. Zo ja, dan raadt hij hem aan persoonlijk naar Diest en Maaseik te gaan en
er de bekende motieven uiteen te zetten 36. Stemmen de definitoren toe, dan zou
de Vlam naar Nijmegen moeten gaan en volgens de raad van Hein Van den Heuvel
handelen.
Ruim veertien dagen later, op 4 november, bericht Smits dat er op dat ogenblik
in de gastenkamer van het Udense klooster beraadslagingen worden gehouden door
het definitorium. De definitoren hebben aan niets kunnen merken dat hij iets
weet en hij gelooft dat zij hem ook niets zullen laten weten, omdat hij zich met
geweld overal buiten houdt. Zelfs Van den Wijmelenberg heeft niets aan hem
kunnen merken. Hieruit wordt waarschijnlijk dat de Vlam het voorgestelde bezoek
aan Diest en Maaseik heeft gebracht en aan prior Van Giersbergen en prior
A. Van den Heuvel de gevraagde uiteenzetting 'heeft gegeven.
Intussen is de situatie grondig veranderd. Leonardus Schuurmans heeft de
brouwerij heimelijk gekocht. De definitoren hebben nu met Smits over de brouwerij
gesproken en hij gelooft dat zij zijn gevoelen delen. Toch heeft hij er bij hen op
aangedrongen, dat zij Schuurmans zouden laten gevoelen dat hem een gunst
bewezen werd. De kruisheren weten nog niet, of Schuurmans de brouwerij ook
houden zal. Zo niet, dan moet de Vlam spoedig komen om de zaken te regelen.
Aan het eind van deze brief schrijft Smits : ,,Waarde Vlam ! bid eens goed voor
mij, want met den dag, ja met het uur klimt mijne strijd tegen het Prioraat en
gaat het zoo voort, dan ga ik liever de Orde uit dan dat ik Prior zou moeten
blijven. Ik hoop dat de Communiteit een goed oog op Dietvors heeft laten vallen,
ik meen dat deze juist de man voor Uden zou zijn. Houd nu dezen brief geheim
als ik uw geheim bewaard heb, want niemand mag dit weten. Ik stort U mijn hart
uit en verzoek uwe gebeden. Later over een en ander meer". Het geheim van de
Vlam moet wel zijn, dat hij het voorgestelde onderhoud met de twee definitoren
te Diest en Maaseik heeft gehad over de kwestie van de brouwerij.
Op 12 november 1874 weer een brief van Smits aan de Vlam. Hij begint met
uiting te geven aan zijn grote blijdschap dat Schuurmans afstand heeft gedaan van
de brouwerij. De man durft van alles zeggen, omdat hij de pastorie op zijn hand
35 Smits zinspeelt hier op de gevaarlijke invloed van de anticlericalen in
Frankrijk en op de vervolging van de religieuzen tijdens de Kulturkampf in
Duitsland en het verbannen van de kloosterlingen dat daarmee gepaard gaat. Wat
zich in de grote buurlanden afspeelde zou ook zijn invloed hebben op de anticlericale
regering van Belgie in die jaren. Het was zaak met deze mogelijkheid
rekening te houden.
36 De vierde definitor, F. Dietvors, was toen conventuaal in St.-Agatha en kon
dus gemakkelijk ingelicht worden door de Vlam.

26 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
heeft die hem geraden heeft te blijven waar hij is37. Volgens hem zijn de
kruisheren afzetters ; zij hoeven geen termijn te houden als zij zulke aankopen
kunnen doen. De hele manoeuvre van hoogwaardig heer en definitoren noemde hij
,,kullasie". De brouwerij was hem te duur aan f. 14.000, maar aan de kruisheren
wilde hij dat niet geven, wel aan Van Pelt, enz. enz. ,,Wat dunkt U van zulke
mannen", vraagt Smits. Hij gelooft zelfs dat Schuurmans de mensen graag tegen
de kruisheren zou opruien, maar dit zal hem bitter tegenvallen.
De brouwerij blijkt nu in het bezit van de kruisheren te zijn gekomen.
Smits raadt de Vlam aan een advertentie in de Provinciate
Courant te plaatsen dat er een brouwerij te huren is, te bevragen
bij de Vlam te St.-Agatha. Komt er niemand op, dan kan de Vlam
zien hoe hij er twee of drie huizen van maakt. De confraters zijn
erg blij dat de brouwerij aan de Orde gebleven is. Manders echter
zegt er weinig over. Het schijnt dat Schuurmans en vooral zijn
zoon op onbillijke wijze ontevreden zijn.
Twee dagen later heeft er een totale ommekeer plaats. Smits
ontvangt een telegram, dat de brouwerij aan Schuurmans is verkocht.
En dat tegen het bekend gemaakt besluit in van het defini-
torium dat deze niet meer voor welke prijs ook te kopen was zon-
der toestemming van de definitoren, die door deze man voor joden,
afzetters, geldzuchtige rijke bedelaars, kulbroers etc. zijn uitge-
maakt. En dit is gebeurd nog wel zonder aan Smits, die er zoveel
zorg voor heeft gehad, iets te zeggen of hem te raadplegen. Voor
Smits was dit telegram als een donderslag bij heldere hemel; hij
heeft er de hele nacht niet van kunnen slapen. Hij schrijft: ,,Zie,
daar ben ik zoo kapot van, dat ik me zelven niet meer ken. Zie hoe
dat Hoogw. Heer ook implicite getuigt, dat ook Zijn Hoogw. mij
tegenover Sch. in 't ongelijk acht, daar Sch. zelve zegt, dat Hoogw.
Heer dat inziet en hem daarom gezegd heeft, dat Zijn Hoogw.
spijt had, dat Sch. de brouwerij niet had. Vlam ! ik ga ten goede
of ten kwade Uden uit en als het niet anders kan, de Orde !"
Schuurmans moet die middag bij Smits komen om de sleutel te
halen en de zaak te bespreken; dat heeft hij aan Manders gezegd.
,,Ik wou dat ik dagen ziek te bed moest liggen om die ontmoeting
te kunnen ontgaan. Ik moet nu me zelven goed houden, kunnen of
niet; 't is vreeselijk voor mij ! De pastory heeft alle zijne beschul-
digingen geloofd, nu is het: Hoogw. Heer weet den Prior in 't
37 De pastoor te Uden was toen sedert 1857 J. Van Doom (Schutjes, IV, 756).
Hij was niet bepaald een vriend van de kruisheren.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 27
ongelijk te stellen, die zet hem op zijn plaats ! O ware ik stom
geworden toen ik over de brouwerij gehandeld heb ! Maar zoo zijn
alle mijne zorgen ook vroeger voor St. Agatha in bitterheden verkeerd
; ik hoop dat God hoe dan ook een goed einde schenke.
Ik ben ten einde met mijn geduld en ik smeek God, dat Hij me
liever van mijn verstand beroove, dan dat ik zoo nutteloos en ondankbaar
voor de Orde lijden moet. De Comminiteit is kwaad op
mij, omdat ik me niet kwaad toon. - Bid voor mij !"
Men zou geneigd kunnen zijn zich te verbazen over zulk een felle reactie. Op
het eerste gezicht lijkt zij in strijd met de houding van berusting waarvoor Smits
aanvankelijk had gekozen. Immers, in zijn brief aan de Vlam op 13 oktober 1874
heeft hij verklaard te zullen trachten bedaard in de beslissing van het bestuur der
Orde te berusten. Dat doet hij hier allerminst, maar er is intussen ook heel wat
voorgevallen dat Smits diep gekwetst moet hebben. Hij is er de man niet naar om
met de armen over elkaar en met een meewarig gezicht een dergelijk affront te
slikken. Daarvoor had hij te veel zelfrespect, was hij, ook al moest hij gedwongen
achter de schermen werken, persoonlijk te nauw betrokken bij de zaak en werd
er te grote druk op hem uitgeoefend van buiten af. Hij mocht het besluit van
Van den Wijmelenberg niet openlijk afvallen. Maar als prior van Uden was nu
juist hij geprest om alleen de harde weg naar Canossa te gaan en voor schut gezet
te worden door een slinkse tegenpartij. En dat, terwijl zowel zijn eigen convent
als de Udense bevolking niets van deze handelwijze begreep en er verontwaardigd
over was. Smits voelde zich terecht diep gekrenkt en in de steek gelaten. Maar
haatdragend of wraakzuchtig was hij niet, zoals uit zijn verder gedrag blijkt.
Hij kan niet blijven mokken en lang de verongelijkte en miskende spelen. Alleen
tegenover een vertrouwde vriend als de Vlam gaf hij onomwonden en soms heftig
uiting aan wat hem griefde. Dat had hij nodig, en daarmee was het dan ook uit.
Hij was verstandig en moedig genoeg om zich in het onvermijdelijke te schikken
en, na een opwelling van verzet, zijn taak te blijven vervullen. Op rustige toon
hcht hij de Vlam in over de maatregelen die in verband met de brouwerij moeten
worden getroffen.
Op 11 januari 1875 schrijft hij hem: „ ... Bernardus Schuurmans zou gaarne
hebben, dat Gij binnen 14 dagen overkwaamt om het huis over te dragen ...."
Op 24 februari 1875 : ,,De kwestie omtrent de muur (afscheiding tussen het
terrein van de kruisheren en dat van Schuurmans) blijft dezelfde en een goed
einde komt er niet aan, of Gij zult den knoop moeten komen doorhakken. Ik
geloof dat dit bij uwe komst ook gemakkelijk gaan zal. Ik hoop dus, dat Ge
hersteld zult zijn en komen ...."
Op 19 maart 1875 : ,,Ik heb met Derks, den aannemer der muur gesproken en
deze zal zoo veel mogelijk aan mijn verlangen voldoen. Schuurmans die hem als een
draayer heeft uitgescholden, zal na voltooying zijn vet krijgen want Schuurmans
schijnt voor 't grootste gedeelte in 't ongelijk te zijn, doch dat gaat mij niet aan
en ik spreek er dus met niemand over.
Er zijn criticeerders in huis geweest, die mijn uitstapje met U naar Grave zeer
gehekeld hebben en beweeren dat ik het convent maar aan zijn lot overlaat; ik
evenwel weet niet, dat ik meer uitga dan noodig of zeer nuttig is. Ik hoop dat de

28 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
aanstaande keus hen van een zorgvuldigeren Prior voorzien zal; dit is mijn hoogste
wensch ! ...."
Op 23 maart 1875 schrijft Smits als terloops : ,,Schuurmans is hedenavond stil
weg onze buurman geworden". Wei stelt hij er geen prijs op om als prior van
Uden te verschijnen bij het definitoriaal kapittel: ,,Ik zal van het Capitulum
Definitorum maar stillerjes te huis bijven ; ik meen zoo naar het verlangen der
Definitoren te handelen". Waarschijnlijk werd er na het voorgevallene van beide
zijden tegen op gezien.
In 1878 zou er een einde komen aan zijn tot zeven jaar uitgelopen
tweede prioraat te Uden. Op 14 juni meldt hij dat hoogwaardig
heer hem bij zich wil hebben in St.-Agatha en hij zelf
verlangt om als prior a£ te treden, zoals altijd zijn wens is geweest.
Maar tevergeefs... ,,Na eene maand getobd te hebben heeft de
Communiteit aan Hoogw. Heer te kennen gegeven dat ze mij niet
wilde laten heengaan ... en toen werd mij het prioraat voor 10
jaren opgelegd, zoodat ik blijven moet. Na dit alles zeg ik nu ook
eenvoudig: Amen !" Voor de gelukwens van de Vlam dankt hij,
,,o£schoon de taak mij nooit bevallen is als mensch ; als religieus
moet en wil ik mij er bij neerleggen. Niemand die het niet onder-
vond, weet wat het eigenlijk is".
Smits en de kruisherenkapel te Uden
In zijn hoedanigheid als prior heeft Smits zich beijverd om de
openbare kapel van de kruisheren te Uden zo goed mogelijk in
het godsdienstig leven van het dorp te doen functioneren. In deze
kapel werd als eeuwenoude traditie de verering voortgezet van de
wonderdadige beeltenis van O.-L.-Vrouw ter Linde ; deze gaf haar
het eigen karakter van genadeoord en bedevaartsplaats. Om deze
devotie nog te bevorderen heeft Smits de broederschap van O.-L.-
Vrouw Behoudenis der Kranken opgericht. Een van zijn eerste
daden als prior was aan mgr. Zwijsen toestemming daartoe vragen.
Zoals hij aan de bisschop schrijft heeft hij met de pastoor van
Uden over de oprichting gesproken. Deze heeft het plan zeer goed-
gekeurd als thuishorende bij het miraculeuze beeldje van O.-L.-
Vrouw ter Linde. Smits heeft toen aanstonds naar Parijs geschreven
en verzocht om affiliatie bij de aartsbroederschap. Hij heeft daarop
een brief ontvangen van de directeur, dat deze Uden terstond zal
affilieren zodra hem de door de bisschop van Den Bosch goedge-
keurde statuten zijn toegezonden. Smits vraagt nu mgr. Zwijsen

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 29
vooreerst om de goedkeuring van de door hem ontworpen statuten
om op 9 augustus 1868 de broederschap te kunnen oprichten, en
vervolgens verlof om de bisschop als eerste lid te mogen in-
schrijven. Zo gebeurt ook. Drie maanden later stuurt hij de bis
schop diens inschrijvingsformulier 38.
In 1871 zorgde prior Smits voor een orgel in de kapel. Hij kon
dit overnemen van het klooster van St.-Agatha waarvoor dit orgel
in 1848 gebouwd was door de in die tijd bekende orgelmaker J.
VoUebregt, die in een oude orgelkas nieuw pijpwerk inbracht. Dit
orgel bleef zijn dienst doen in de kapel te Uden tot 1905, toen
het verkocht werd aan orgelmaker van Ingen in Haarlem, die het
doorverkocht aan de Gereformeerde Kerk van Driebergen, waar
het 1918 gerestaureerd werd. In 1949 werd het overgebracht naar
Sleen (Drente) waar het nu nog dienst doet39.
Onder de boerenbevolking van Uden bestond er veel verering
voor de H. Nicolaas van Tolentijn, een italiaanse augustijn uit de
13e eeuw, bekend om zijn vele wonderen. Zijn bescherming wordt
vooral ingeroepen tegen ziekte bij het vee, waartoe dan ter ere van
hem gewijde broodjes worden verstrekt. Naar aanleiding daarvan
zal Smits op 5 augustus 1883 aan prior Van Giersbergen melden,
dat er in de kruisherenkapel al heel wat devotie tot de H. Nicolaas
begint te komen. Hij zou daarmee nu voorgoed in de kapel willen
beginnen door een beeld van de heilige daarin te plaatsen. Meermalen
heeft hij gehoord, dat er zich in de kruisherenkerk te Diest
een schoon beeld van de H. Nicolaas bevindt. Het staat daar op
een zijaltaar en er is weinig devotie voor van de Diestenaren.
Smits vraagt nu of het mogelijk zou zijn dit beeld in te ruilen tegen
een ander mooi beeld van het H. Hart. Hij weet niet in hoever dit
kan en verzoekt de mening van de prior daarover te mogen ver-
nemen. Toen de prior hem had laten weten dat dit niet mogelijk
was, berichtte hij dat hij het graag wilde laten namaken omdat het
zo schoon wordt genoemd. Hij zal daarom de beeldhouwer naar
Diest sturen. Of kan Van Giersbergen het voor rekening van Smits
88 B.B., Ingekomen Brieven 1868, 2.n. en 670.
39 Recensie (met foto van het orgel) van F. Jespers - A. van Sleeuwen, Tot
Roem van zijn maker, Den Bosch, 1978 (Prov. Genootschap v. Kunsten en Wetensch.
in N. Br.) in Bisdomblad van Den Bosch, 57, nr. 5 van 9-2-1979, p. 12.

30 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
laten natekenen ? Dat zou de reis kunnen uitsparen, maar moet
dan zo spoedig mogelijk gebeuren. In een latere brief meldt hij dat
de heer Goossens uit Den Bosch het beeld zal komen natekenen40.
Smits verzoekt om deze heer vriendelijk te ontvangen ; hij is de
kruisheren zeer genegen. Op 10 September 1883 laat Smits weten,
dat hij die dag voor het eerst broodjes heeft gewijd ter ere van de
H. Nicolaas. Hoeveel het er ook waren, ze waren aanstonds op, en
ieder kreeg er toch maar twee. De devotie schijnt er in Uden dus
goed in te gaan. Vervolgens verzoekt hij spoedig een foto te laten
maken van het beeld te Diest. Als het een goede is, zou dit voor de
beeldhouwer voldoende zijn. Op 17 October 1883 bedankt hij voor
de ontvangst van deze foto. Inderdaad werd het beeld van Diest
als model gebruikt voor dat wat tientallen jaren lang tegen een
zuil links van de communiebank heeft gestaan maar daar thans is
verwijderd.
W. F. A. SMITS ALS MAGISTER GENERAAL (1881-1889)
Op 25 maart 1881 overleed hoogwaardig heer Henricus Van den
Wijmelenberg te St.-Agatha. Smits is diep onder de indruk van dit
verlies. De volgende dag begint hij zijn brief aan de Vlam met
deze woorden : ,,Onze goede Vader is dan overleden ! Ik condo-
leer U, het gansche Order en vooral mij zelven ; Oremus pro
benignissimo Patre nostro qui forte propter nos patitur ! Ik kan
daarover niet meer schrijven".
Toen prior Smits op de avond van de sterfdag in de Udense
communitiet sprak alsof hij in de regeling van de begrafenis han-
delend wilde optreden, werd hem gezegd : ,,begin nu niet tegen de
Statuten te handelen, want dat hoort bij den supprior (van St.-
Agatha, F. Dietvors), het corps van het Definitorium, of aan den
oudsten Definitor, maar niet aan U !"
Smits voelt zich daardoor op zijn nummer gezet. Hij vindt dat
hij altijd juist gedacht heeft, toen hij giste dat hij in het oog van
anderen zich altijd te veel inmengde en te veel aanmatigde. Toch
moest hij zich soms, om hoogwaardig heer te helpen, aan die kritiek
40 W. Sangers en G. Van der Linden, ox., 48-49 ; Platen VII, IX en X ;
212 : beschrijving van het beeld. De beeldhouwer Antonius Adrianus Goossens
(overl. 1896) had een atelier voor kerkelijke kunst in Den Bosch.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 31
niet storen. Maar voortaan zal hij voorzichtiger moeten zijn, om
niet nog meer op zijn plaats gezet te worden. Hij heeft daarom
besloten niet naar St.-Agatha te gaan. De Udense kruisheer B.
Jager bevindt zich daar, die als erfgenaam van Van den Wijmelen-
berg is aangewezen. Die zal wel aan de Vlam zeggen, dat men in
Uden en in Zeeland op de pastorie van mening was, dat de bis-
schop van Den Bosch mgr. A. Godschalk verzocht moest worden
om de uitvaart te doen. Smits stelt ook voor, dat deken J. Bogaers
van Cuyk de lijkrede zal houden. Hij wil zich verder nergens mee
bemoeien, alleen maar een en ander suggereren.
Bij de uitvaartdienst die door de oudste definitor W. de Jonge
werd opgedragen, assisteerden de andere definitoren, H. Kuypers,
J. de Vlam en W. Smits, terwijl deken Bogaers de lijkrede hield41.
Een maand later, op 26 april 1881, werd Smits tot magister
generaal gekozen. Hij was toen bijna 57 jaar en zou ruim acht jaar
de Orde besturen. Op dat ogenblik telde zij 41 priesters, waarvan
2 in Engeland ; 6 fraters, waarvan 3 geprofest en 3 novicen ; 16
broeders.
Omtrent de voornaamste gebeurtenissen tijdens de eerste helft
van zijn generalaat zijn wij vrij uitvoerig ingelicht door de drukke
correspondence die hij onderhield met prior H. Van Giersbergen
te Diest (1869-1886). Smits en Van Giersbergen waren oude en
vertrouwde vrienden, die samen veel gemeen hadden. Van Giers
bergen was 7 april 1821 te Den Bosch geboren en dus ruim twee
jaar ouder dan Smits. Hij studeerde vanaf September 1839 op het
Bossche groot-seminarie, tot hij in februari 1843 zijn intrede deed
te St.-Agatha. Smits kwam eind april 1842 op het zelfde grootseminarie
te Haaren en bleef er tot zijn priesterwijding in 1848.
Zij moeten elkaar daar dus negen maanden gekend hebben en genoten
er in ieder geval, grotendeels of geheel, hun hogere opleiding.
Smits was in 1868 te Uden prior geworden, Van Giersbergen
in 1869 te Diest. Zoals uit de bewuste correspondentie blijkt, had
den zij als prior dezelfde minder prettige ervaringen. Zeker bij
Smits, maar ongetwijfeld ook in de laatste jaren van Van Giers
bergen, hadden deze een erg nadelige invloed op hun gezondheidstoestand.
Het is jammer dat, op een enkele uitzondering na, alleen
41 J. Scheerder, H. van den Wijmelenberg, p. 296.

32 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
de door Smits aan Van Giersbergen geschreven brieven zijn bewaard
gebleven ; zij bevinden zich in het kloosterarchief te Diest42.
Het zijn er in het geheel negentig, waarvan 88 tijdens het generalaat
van Smits geschreven zijn. Toch kunnen we ons aan de hand
daarvan tevens een vrij duidelijk beeld vormen van de interne
moeilijkheden waarmee ook Van Giersbergen in Diest te kampen
had. Dat zal de vriendschap en het wederzijds begrip nog hebben
vergroot. Bovendien was Van Giersbergen iemand aan wie Smits
zijn volledig vertrouwen kon schenken en op wiens onbaatzuchtige
medewerking hij nooit tevergeefs een beroep hoefde te doen wanneer
het belangrijke aangelegenheden betrof. Dit alles betekende
een hele troost en stenn voor hem.
Voor deze periode zijn de brieven aan Van Giersbergen zeker
de voornaamste, hoewel niet de enige bron die ter beschikking
staat.
Klooster en College te Diest
LOCALE VERHOUDINGEN
In april 1881 behoorden tot het convent in Diest elf priesters
en vijf broeders. Als leraar waren acht van de priesters aan het
college verbonden ; aan hun aantal werd in datzelfde jaar J. Van
der Bungt (27 j.) als frater toegevoegd ; hij zou in 1882 priester
worden gewijd en ook daarna zijn taak aan het college voortzetten
tot 1886, toen hij leraar zou worden aan het pas opgerichte college
te Uden. Buiten Diest waren toen twee priesters werkzaam in de
zielzorg: P. Husson en H. Geeraerts. Hieruit blijkt duidelijk dat
het college de voornaamste rol speelde in het leven van de kruis-
heren te Diest43. Op 15 September 1879, twee jaar na de eigenlijke
datum, werd het zilveren bestaansfeest van het toen bloeiende
college op luisterrijke wijze gevierd. Het telde 160 leerlingen,
waarvan ongeveer 100 op de lagere school, die aan het college was
verbonden.
42 D.K. 06.25.3.
43 Voor de geschiedenis van dit college, zie W. Sangers en G. Van der Linden,
o.c, 47-70, 155.

Kruisherenklooster en kapel voor 1903

M»r. Wilhelmus Smits, rnagister generaal van de
kruisherenorde van 1881-1889

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 33
Toch zou het college reeds in 1885 worden opgeheven. Dit was
vooreerst een gevolg van de schoolstrijd die de liberalen tegen de
vrije of bijzondere scholen voerden. In de wet op het lager onderwijs
van 1879 werd bepaald, dat enkel de onkosten voor het onderwijs
in de rijks- of openbare scholen door de regering zouden wor
den gedragen. Bijzondere scholen mochten door de gemeenten niet
meer worden opgericht. Gedurende het schooljaar 1882-1883 volgden
er 60 van de 108 leerlingen der lagere school van de kruisheren
het onderwijs gratis, terwijl verschillende anderen dit tegen
verminderde prijs deden ; dit om te voorkomen dat ze anders
zouden overlopen naar de antikatholieke gemeenteschool waar de
regering alle kosten voor haar rekening nam. Bovendien hadden de
kruisheren de goede gewoonte om verschillende studenten, waarvoor
de ouders het schoolgeld niet konden opbrengen, de humaniora
gratis te laten volgen. Het spreekt vanzelf, dat het voortaan onttrekken
van staatstoelage aan de vrije scholen voor de kruisheren
grote financiele moeilijkheden meebracht. Ook het salaris van een
lekeleerkracht moest door hen zelf worden betaald44.
Het moederhuis te St.-Agatha, dat jaarlijks 1000 gulden had bijgedragen,
was hiertoe niet meer in staat, omdat de nederlandse
regering al zijn goederen had aangeslagen en publiek wilde verkopen.
Prior H. Van Giersbergen wendde zich nu tot de kardinaalaartsbisschop
van Mechelen met een verzoek om subsidie, dat echter
werd afgewezen45.
Bovendien waren er ook interne moeilijkheden. Op 27 juli 1879
schreef de kruisheer Modeste de Bie, sinds 1869 leraar aan het
college, een brief aan magister generaal Van den Wijmelenberg.
Hij heeft moeilijkheden met zijn prior naar aanleiding van de
viering van het zilveren jubelfeest van het college en dat van de
studieprefect H. Kuypers. De toch al niet te beste verhouding tussen
hem en zijn prior zal er nog door verslechteren. Hij is van plan
zich te laten seculariseren en in het bisdom Mechelen als priester
te gaan werken 46.
In 1881 blijkt er een meningsverschil te Diest te bestaan omtrent
het beleid dat op het college diende gevoerd te worden.
44 Ibidem. Een grafiek toont aan, dat het college in de laatste drie maanden
van zijn bestaan een zeer snelle teruggang in het aantal van de leerlingen vertoont.
45 Ibidem, 64-69.
46 A.G.K., ,,v.d.W.", nr. 451.

34 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
Magister generaal Smits heeft daarover te Diest al besprekingen
gevoerd. Op 9 October maakt Smits aan prior Van Giersbergen
zijn besluit kenbaar in de vorm van drie punten, die de prior aan
de betrokken confraters moest mededelen. Vooreerst, de prior
blijft het hoofd van het college, maar wordt nooit tot oplossingen
geroepen, noch wat de discipline noch wat de studie aangaat, tenzij
in hoogst kritische gevallen. Vervolgens, de tucht blijft de zaak
van de surveillanten en het hoofd hiervan blijft H. Kuypers, die in
moeilijke gevallen de hulp van de studieprefect kan inroepen.
Kuypers, die om gezondheidsredenen afstand had gedaan als
studieprefect, is verantwoordelijk voor de geestelijke verzorging
van de leerlingen en wordt tevens aangesteld tot pater spiritualis
over de surveillant die Smits in november zal sturen, en wel tot
aan diens priesterwijding. Dit zal J. Van der Burgt zijn. Ten slotte,
J. Van Looy wordt aangesteld als studieprefect. Hij zal het pro
gram van de lessen en de studie regelen en er toezicht op houden.
Hij zal bepalen welke professoren de surveillant bij het studenten-
bezoek moeten vergezellen, en verder in die geest als Smits ge-
zamenlijk in de refter heeft besproken. Dit is alles vastgesteld voor
de tijd van een jaar. Daarna hoopt Smits weer met de prior en de
overige confraters in overleg te treden.
G. Elemans blijkt een lastig heer te zijn, en hij niet alleen.
Tegenover prior Van Giersbergen beklaagt Smits zich daarover in
een brief van 6 augustus 1882. Elemans moest zich schamen hem
zo honend te schrijven, hij die openlijk meer antipathie dan sym-
pathie voor de Orde toont. „ ... Het is altijd nog het baas willen
spelen over de Overigheid. Ongelukkig voor hem zelven en zeer
pijnlijk en verdrietig voor de Oversten, die zoo veel voor hen
moeten doen en lijden wat zij niet eens weten".
Op 20 november 1882 bericht Smits aan de prior een brief te
hebben ontvangen van Modeste de Bie. Deze heeft geschreven
dat zijn zenuwgestel zodanig geprikkeld is, dat de dokter hem alle
studieinspanning, lesgeven, roken verboden heeft en hem volledige
rust heeft voorgeschreven. Hij zal dus als leraar vervangen moeten
worden. Daarenboven heeft de prior laten weten dat J. Van Looy
moet gaan liggen. Zelf zegt hij dat hij niet vervangen kan worden.
,,Wat moet en kan er nu plaats hebben ? Goede raad zal hier duur
zijn ! Is er geen goed in met het Collegie ten minste voor een goed

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 35
gedeelte te supprimeren, b.v. de Latijnsche klassen ? Ik weet ten
minste niet, hoe alles aan te houden en de Orde niet te ondermijnen.
Gelieve mij daarover spoedig uw gedachte mede te
deelen".
Begin 1883 wil Modeste de Bie graag een gedeelte van zijn lessen
overdoen aan J. Van der Burgt en wil C. Van 't Klooster tot hulp,
die dan nog leraar aan het college te Maaseik is. Smits schrijft dat
dit niet kan ; het zou misschien beter zijn dat de Bie en Van der
Burgt hun functies gedeeltelijk of geheel verruilden. De prior van
Maaseik heeft zeer veel op met Van 't Klooster en wil hem niet
missen. In het voorjaar van 1884 is Van *t Klooster ten slotte toch
naar Diest verplaatst, omdat prior Van Giersbergen volkomen vast
zit met zijn leerkrachten.
In een niet nader gedateerde brief van 1884 bericht Smits dat
hij niet weet wat er van het college komen zal. De vicaris-generaal
van Mechelen en de deken van Diest zeggen dat ze geen besluit
kunnen nemen voor de wet op het onderwijs gestemd is. Zij vragen
de Orde nog enige tijd verder te gaan ; zij schijnen zelf een nieuw
college te willen oprichten. ,,Zeker zullen we met een en ander op
onze hoede moeten zijn. ... Een nieuwe Gustave Smets (dus een
nieuwe lekeleraar) zou ik niet opzoeken dan in overleg met den
deken."
Uit een brief van Smits op 10 maart 1884 blijkt, dat prior Van
Giersbergen om een confrater heeft verzocht die J. Van de Ven kan
vervangen. Deze is sedert juni 1881 aan het college verbonden,
maar nu ernstig ziek. Smits kan onmogelijk een geschikte kracht
sturen ; kan de prior het misschien voorlopig met P. Van den
Eynde stellen ? Smits begrijpt de moeilijke positie van het college ;
wist hij er maar goede raad mee. Tot Paschen zal de prior er in
alle geval mee moeten voortsukkelen.
Zelf zou Smits graag het college opheffen, en wel vooral omdat
het schadelijk is voor de kloostergeest te Diest. Op 30 juni 1884
schrijft hij aan de prior : ,,Volgaarne zou ik het Collegie opheffen,
indien dit kon geschieden zonder te grooten aanstoot te geven bij
den Aartsbisschop en de Confraters te Diest. Ik meen zelf dat er
anders geen religieus leven in uw Communiteit komen kan en ik
de Orde niet naar behooren kan besturen, iets wat mijne conscientie
zeer beangst. - Hadden wij geschikte leden in overvloed,

36 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
dan zou ik zeer voor collegien zijn, maar nu zijn ze (twee) de ruine
van alle order in onze Orde".
De deken van Diest heeft herhaaldelijk bij Smits aangedrongen
om het college voorlopig in stand te houden. Smits schrijft 14 Sep
tember 1884, dat hij aan de deken de moeilijkheden van de kruis-
heren zo heeft beschreven, dat deze zal inzien dat het bijna on-
mogelijk voor de Orde is aan dit verlangen te voldoen. ,,Ik zou
spoedig definitief tot de suppressie besluiten, doch ik vrees, dat
ik het Convent van Diest voor de toekomst bij het bisdom zeer erg
compromitteeren zal. Daarom zou ik voor eenen korten tijd alles
willen doen wat mogelijk is, want 't is voor een klooster zoo
moeyelijk met eenen vergramden bisschop te handelen, en men
komt toch zoo dikwijls met Hem op een of andere manier in aan-
raking. Toch zullen we trachten zoo voorzigtig mogelijk inschik-
kelijk te zijn ; ik wil zeggen: wij zullen vasthouden wat wij
wijselijk kunnen vasthouden".
Zes dagen later volgt een tweede brief over de voorgenomen
opheffing van het college. Uit de woorden van H. Kuypers en J.
Van der Burgt, die vermoedelijk op vacantie in Nederland waren,
heeft Smits begrepen dat de prior slechts de uiteindelijke beslissing
over de opheffing van hem afwacht. De deken van Diest heeft die
week tweemaal aan Smits geschreven en hem het verlangen van
de aartsbisschop meegedeeld. Om het klooster niet bij Mechelen
te compromitteren heeft Smits besloten het college nog een jaar te
laten bestaan. De aartsbisschop zal ene leerkracht moeten geven
en, als Van Looy zegt niet meer te kunnen, twee. In een ingesloten
schrijven heeft hij de deken laten weten, dat hijzelf of de kruis-
heren naar een leerkracht moeten uitzien ; er moeten immers voor-
bereidselen worden getroffen voor het nieuwe schooljaar.
Begin October is er dan toch eindelijk een leerkracht gekomen.
Smits zal later trachten de deken op zijn plicht te wijzen : deze
heeft immers beloofd voor het ontbrekende personeel te zullen
zorgen. De deken blijkt echter verstek te laten gaan. Op 5 januari
1885 schrijft Smits dat hij hem dit goed aan het verstand zal
brengen. Wanneer de prior de deken spreekt, moet hij hem uit
naam van Smits meedelen, dat in augustus het college wordt ge-
sloten, de leerkrachten hun taak zullen beeindigen en Smits het
gebouw nodig heeft. Waarvoor, dat kan hij nu nog niet zeggen.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 37
Zowel G. Elemans als M. de Bie hebben zich in 1885 laten seculariseren. Beiden
hadden al verschillende jaren met die gedachte rondgelopen en daar ook geen
geheim van gemaakt. Van de Bie zagen we dit uit een brief van 1879. Verder is
er een brief, die ongedateerd is en nog door prior Smits gericht aan hoogwaardig
heer Van den Wijmelenberg. J. J. Pulsers, professor aan het Amerikaans College
te Leuven, is dan in Uden op vacantie en brengt een bezoek aan Smits. Hij komt
om te onderzoeken wie confrater Elemans is 47. Deze had zich namelijk bij Pulsers
aangemeld met de bedoeling om door diens bemiddeling bij de bisschop van
Doornik in dat diocees te worden opgenomen. Hij wenste geseculariseerd te
worden. Elemans had Pulsers naar prior Smits verwezen ter informatie naar wie
hij was en in wat voor toestand hij verkeerde. Pulsers had de secularisatie ten
sterkste ontraden, maar gezegd dat als Elemans bij zijn voornemen wenste te
blijven, hij hem wel bij die bisschop kon plaatsen. Smits gelooft dat Elemans al
naar Rome heeft geschreven en er geen terughouden meer aan is. Want hij is het
onder zijn Belgische confraters al lang moe en verplaatst worden zal hij zeker
niet willen. Smits vreest dat dit voorbeeld slecht zal werken op twee Diestersche
confraters die hij bij name noemt, en nog anderen. Zij verlangen slechts om met
enig fatsoen te kunnen uittreden. Hij vreest ook dat de Bruijn en Geeraerts, als
zij door hun lasteren en kwaadspreken dezen uit de Orde verwijderd hebben, weer
een ander zullen belasteren en het hem moe maken. Op die manier zal het eeuwig
een gehaspel blijven. Vertrekt Elemans, dan zal Geeraerts missohien weer aan het
college willen zijn. Deze man deugt eigenlijk nergens voor, want hij is vals. Deze
brief moet eind 1876 geschreven zijn, omdat daarin ook sprake is van het aanstaand
vertrek van Alphons Van den Heuvel als kruisheer naar Engeland, waar de Orde
een nieuwe stichting beoogde. Dat vertrek zou begin juni 1877 zijn beslag krijgen.
Later schrijft Smits in een brief van 15 januari 1885 dat hij aan de deken van
Diest heeft gezegd, dat Elemans zo spoedig mogelijk vertrekt en men nu de Orde
voor een nieuwe leerkracht wil laten betalen. Smits heeft, zo schrijft hij aan
Van Giersbergen, er om verzocht dat de leerkracht door de deken betaald wordt;
hij zal trachten P. Konings, ook geen gemakkelijk heer, voor de poesis aan te
stellen in plaats van Elemans. Deze heeft laten weten dat hij Konings op de hoogte
wil brengen, die hem tot augustus goed vervangen kan en wil, mits hij ook tevens
de biechtstoel van Elemans kan overnemen. In een volgend schrijven van 23
januari 1885 verzoekt Smits aan de prior om Elemans f. 100 te geven. Hij wil
graag weten hoe Elemans daarop heeft gereageerd. ,,Ik twijfel niet, of ik zal hem
moeyelijk tevreden stellen, want zulke mannen schatten zich en hunne werken
overwaardig".
Op 1 februari 1885 ontvangt Smits een telegram van Van Giersbergen waarin
dringend wordt verzocht een confrater uit Uden te sturen voor het college. Smits
kan onmogelijk iemand zenden en schrijft aanstonds terug : ,,'t Is of ik Uden moet
afbreken om het vermolmde Diest op te lapppen. - Wanneer het Collegie valt,
wat wij ten pleiziere van den Z.Ew. Deken tot Augustus gecontinueerd hebben!
dan kan men ons niet de schuld geven, maar wel den Deken die beloofd heeft
voor het ontbrekende personeel te zullen zorgen.... Wil de Z.Ew. Deken volgens
zijne beloften niet mee zorgen, dan moet het Collegie maar met Paaschen ophouden.
Indien de Confraters te Diest (sommigen) dwars handelen, dan zal er en van
't Collegie en van 't Convent toch niet veel eer overblijven, doch dan toch 't meest
tot schande van de dwarsdrijvers. - Ik schrijf U nog eens, geef van uw bestuur
47 A.G.K., ,,v.d.W.", 173.

38 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
zoo veel mogelijk over aan den Supprior (H. Kuypers), en valt dat tegen, dan
moet ik tot andere maatregelen overgaan. 't Is treurig, dat die lui door wanorder
tot order willen geraken ; 't is alsof zij tot de radicale socialistische partij behooren.
Welke schrikkelijke ergernis geven zij toch !"
Smits stuurt nu G. Alkemade (26 j.), die in Uden postulant-broeder is geworden.
Hij heeft jarenlang les gegeven bij de Broeders in Oudenbosch. Smits hoopt dat
de prior deze jongeman goed zal inlichten en toezien met wie hij omgaat. Zelf
heeft Smits hem reeds veel moeten zeggen. Alkemade zal zo spoedig mogelijk
weer naar Uden moeten terugkomen, omdat anders de deken alles slechts op de
Orde schuift.
Op 8 februari 1885 antwoordt Smits aan de prior: „ ... Ge schrijft mij verder:
er zullen er meer uit de Orde gaan !". Wanneer zij gaan welke Ge aanduidt, dan
zullen we dat kruis gemakkelijk dragen, want er zou ons een lastige zorg afgenomen
worden. Ik zou denken dat onze gebeden zijdeling verhoord werden want
hoe lang hebben wij samen en velen met ons over hen gezucht ! Elemans kan
vertrekken wanneer hij zoo'n groote haast heeft. Hoe stiller, des te liever". Alkemade
blijkt priester te willen worden : hij heeft verlof gevraagd om in de vrije uren
Latijn te leren.
Over M. de Bie en zijn secularisatie schrijft Smits 8 juni 1885: „ ... ik heb
ZijnEw. goed onder 't oog gebracht wat hij onder financieel en spiritueel opzigt
aan de Orde schuldig is en blijft; doch zulke lui meenen daarentegen nog veel
meer te goed te hebben. Ik heb hem geschreven dat ik zijne argumenten niet zou
trachten te wederleggen, doch dat in zijne gedachte alles zoo vast staat als eene
muur, doch dat hij voor zich zelven kon zorgen, maar mij niet moest vragen hem
in zijn ongeluk te helpen. Dit ten minste moet hij uit mijn schrijven opmaken".
Smits meent reeds aan H. Kuypers, subprior van Diest, gezegd te hebben, dat hij
vreesde dat men werkte om de Bie te plaatsen aan het te Diest op te richten
aartsbisschoppelijk college.... De aanvrage om secularisatie zal uit Rome terug
komen bij Smits voor repliek en aanmerkingen. Bij die gelegenheid zal hij daarover
niet zwijgen ; de Bie kan immers zeer gemakkelijk aan een ander college dan aan
een nieuw te Diest worden geplaatst. Zodra Smits zou horein dat, zoals de prior
vreest, het plan zou bestaan om de Bie aan het nieuwe college te Diest te
benoemen, zal hij naar de aartsbisschop en de deken schrijyen. >- ,Juist toen ik
bovenstaande geschreven had, kwam Maandag eenen brief van Confr. de Bie,
waarin hij bewijzen wil dat hij overveel voor de Orde verdiend heeft en daarom
zeker niets aan de Orde verschuldigd is. Hij heeft mijnen brief niet goed gelezen
en daarom heeft hij zich boos gemaakt, doch ik zal hem eens beter onderrichten".
De Bie heeft zijn suppliek ter verificatie naar Smits moeten sturen. Deze heeft
getekend, maar uitdrukkelijk bedongen dat de Bie niet in Diest mag fungeren.
Zoals gezegd hadden de kruisheren twee colleges in Belgie opgericht, beide toe-
gewijd aan het H. Kruis, dat van Diest in 1852, dat van Maaseik in 1855. In
het begin van de zeventiger jaren telde de Orde ongeveer 40 priesters als leden.
Omdat zij dan nog twee andere kloosters bezit met verschillende taken en bovendien
niet iedereen geschikt is of beschikbaar kan worden gesteld voor het onderwijs aan
een college, viel het niet mee om steeds voldoende krachten te leveren om de
twee colleges te voorzien van de nodige leerkrachten. Sinds 1856 bezat Diest een
volledige humaniora van zes klassen ; Maaseik zou het tot 1888 met vier klassen
moeten stellen, waaraan in het schooljaar 1888-1889 de poesis en in 1898 de
rhetorica mag worden toegevoegd. Dit was afhankelijk van de bisschoppelijke

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 39
toestemming en die werd niet gemakkelijk verkregen. Wat het aantal leerlingen
te Maaseik aangaat, dit was in de jaren tussen 1855 en 1896 slechts drie maal
boven de 70 ; tot 1902 zal het tamelijk stationnair blijven48. In het relict van
het generaal kapittel in 1874 lezen we, dat het kapittel het oordeel uitspreekt dat
het voor de Orde zeer nuttig is wanneer de klassen van het college te Maaseik,
indien mogelijk, verminderd worden. Daarom wordt bepaald dat de Franse klassen
moeten worden overgedragen aan de Fraters van Tilburg. Kan dit niet geschieden,
dan moeten er voortaan geen jongens meer voor hun eerste communie als leerlingen
worden aangenomen49. Evenals te Diest telde het college te Maaseik ook een
afdeling voor lager onderwijs en was deze zelfs de meest bezochte.
De ontwikkeling van het college te Diest vertoonde een veel gunstiger beeld dan
dat van Maaseik; in 1879 zal het 160 leerlingen bezitten, waarvan ongeveer 100
voor het lager onderwijs. De meeste ouders echter, zowel te Diest als te Maaseik,
kunnen het schoolgeld niet of slechts voor een deel betalen. Om beide colleges
in stand te houden moeten de kruisheren trachten langs andere weg daarin te
voorzien. Bovendien ontving het vrij of bijzonder onderwijs van staatswege geen
enkele toelage en in het gunstigste geval slechts een beperkte subsidie van de
gemeente. Het spreekt dus vanzelf dat de kruisheren zoveel mogelijk met eigen
leerkrachten moesten werken. Omdat het aantal leerlingen te Diest ruim tweemaal
zo groot was als dat te Maaseik werd de vraag naar uitbreiding van het onderwijspersoneel
er des te groter. We zien dan ook dat verschillende kruisheren die eerst
als leraar te Maaseik fungeren, naar Diest werden verplaatst. Op 28 november
1873 schrijft prior H. Van Giersbergen te Diest aan procurator J. de Vlam, dat
men in Diest hoogwaardig heer Van den Wijmelenberg heeft aangeraden om de
Franse klassen te Maaseik op te heffen. ,,2ij zouden dat toch doen wanneer de
Broeders van mgr. Zwijsen (de Fraters van Tilburg) die klassen zouden overnemen.
Waarom doen zij het dan nu niet, omdat we in Diest anders niet vooruitkunnen.
Het college in Diest bloeit en is volledig ; in Maaseik bestaat er alleen maar hoop
op bloei en vervollediging. Twee colleges aanhouden kan niet, en als Maaseik
ophoudt met de Franse klassen, dan is alles verholpen50. Dit komt dus neer op
een aansporing om kruisheren van Maaseik naar Diest te verplaatsen. Geen prettig
vooruitzicht voor prior A. Van den Heuvel, die ten koste van veel inspanning
juist in dat jaar een nieuw klooster met college tot stand heeft weten te brengen.
Dat alles maakt de naijver tussen Maaseik en Diest verklaarbaar en zal niet bevorderlijk
zijn geweest voor de onderlinge rust en eensgezindheid. Waarschijnlijk
zal het te Maaseik niet al te hard zijn betreurd toen het college te Diest desondanks
toch in 1885 moest worden opgeheven.
Het vroegere college kreeg in het najaar van 1885 een nieuwe
bestemming als opleidingshuis voor de filosofen. De fraters G.
Van Mil, F. Severijns, L. Vincken en Th. Hanegraaf zullen daar
de eerste studenten zijn in de rhetorica en de filosofie. J. Van de
Geer (23 j.) wordt er aanvankelijk professor in de gewijde welsprekendheid
en J. Van der Burgt (31 j.) professor in de filosofie.
48 A. Wieers, De Kruisheren te Maaseik, Diest, 1955, 255.
49 Chronicon, t. I (1957), nr. 19, biz. 149.
50 S.A.K., lnv. nr. 527.

40 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
In 1886 zal Van de Geer er filosofie gaan geven tot 1919, en dat
met veel succes. Chr. Janssen (27 j.) wordt dan aangesteld voor de
gewijde welsprekendheid en blijft dit tot 1914, toen in September
de eerste wereldoorlog een einde maakte aan het verblijf van de
fraters te Diest.
G. Alkemade, die aanvankelijk broeder had willen worden, later
priester en door hoogwaardig heer Smits in 1885 naar Diest was
gezonden om daar enkele maanden les te geven9 wordt in 1888
frater-novice te St.-Agatha, daar in 1889 geprofest en keert in 1890
terug naar Diest om er zijn filosofie te maken. Daarop zal zijn
theologiestudie volgen ; op 17 december 1892 wordt hij priester
gewijd.
De laatste brief aan prior Van Giersbergen heeft Smits op 18
december 1885 geschreven, veertien dagen voor diens overlijden.
Deze handelt bijna uitsluitend over het herstel van de kloostertucht
te Diest. Eerst gaat het over de vacantieregeling. Daaromtrent zijn
er problemen gerezen, zoals de prior van Diest heeft meegedeeld.
Smits verwijst daartoe naar een bepaling, die enkele jaren tevoren
op het generaal kapittel is vastgesteld : de vacantie is voor de
professoren drie weken, voor de anderen veertien dagen per jaar.
Zij moet in een keer gehouden worden. Wil iemand met goedkeuring
van zijn prior de vacantie splitsen, dan zorgen familie of
vrienden voor de extra reiskosten. Tenzij om een zeer ernstige
reden mag niemand buiten die tijd meer dan een nacht buiten het
klooster verblijven ; alleen de generaal kan hierin dispenseren.
Vervolgens schrijft Smits : ,,De Professoren kunnen zeer voordeelig
en gepast de hooge feestdagen in godsvrucht doorbrengen. Want
ik vrees dat op andere tijden hunne geestelijke oefeningen door
studie of couranten veel lijden. Dikwijls wil een of ander Professor
de Orde uit, omdat er niet genoeg order en religieuse geest in de
Orde zijn. Ik meen echter dat hiervan de schuld niet in de directie
der Oversten gelegen is, maar wel omdat men zich niet dan door
geweld en gansch onwillig laat dirigeeren, waardoor men zich
zelven en de Orde schaadt en aan de Overigheid veel verdriet ver-
oorzaakt. - De kloostergeest blijft onmogelijk in den religieus,
indien de geest van sacrificie voor Gods eer, en van onderwerping
aan regel en tucht in hem niet blijven. Ongelukkig, dat men in
onze Orde zoo veel van de Oversten eischt, wat zij met geen gerust

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 4l
geweten kunnen toestaan. Dat men toch eens in ernst het einde van
het zesde hoofdstuk van onzen Regel overwege, of gelooft men,
dat de Oversten niet alleen hunne rust voor dit leven, maar ook
nog hunne ziel voor de eeuwigheid moeten opofferen, of wel dat
onze woorden geen liefde, maar slechts fictie uitspreken. - Ik hoop
dat UHEw. zich door en volgens mijne beslissing tegenover te ver
gaande exigentie zal weten te verdedigen en handhaven. Trachten
we toch door verbeterde tucht den zegen Gods over onze Orde,
die zoo geteisterd wordt en nog zoo veel in deze bange tijden te
vreezen heeft, af te trekken !"
Uit het voorgaande is wel duidelijk geworden, dat de mentaliteit
onder de priesters in het klooster te Diest gedurende die jaren
allesbehalve ideaal was. Zeker, er waren goede en ijverige religieuzen,
men kan zeggen verreweg de meesten. Maar, zoals dat
gewoonlijk gaat, hadden de onhandelbaren en onruststokers het
hoge woord, zaaiden beroering en verdeeldheid en hadden de
meeste pretenties. De uitwendige bloei van het college was blijkbaar
aan de religieuze geest in het klooster niet ten goede gekomen.
En toen tegenslagen volgden, waren de roerige elementen de
eersten om de communiteit en de Orde te verlaten. Door dit alles
werd aan Van Giersbergen het bestuur buitengewoon moeilijk, zo
niet onmogelijk gemaakt; hij zag al zijn pogingen tot verbetering
van de toestand mislukken. De prior had er veel verdriet van en
was er ook lichamelijk steeds minder tegen opgewassen. Vanaf
november 1881 informeert Smits in bijna iedere brief naar zijn
gezondheidstoestand, probeert hem goede raad daarvoor te geven en
spoort hem aan zijn last te verlichten door gedeelten van zijn taak
als prior aan geschikte confraters over te dragen. J. Van der Burgt
heeft hem verteld dat Van Giersbergen bloedzuigers aan de keel
moest zetten. Hij stelt niet veel vertrouwen in de kundigheid van
dokter Moreau en adviseert de prior toch naar Leuven te gaan.
Wegens ongesteldheid zal deze verhinderd zijn om de vergadering
van de definitoren bij te wonen. ,,Zorg toch in Godsnaam, dat Ge
alle mogelijke middelen tegen uwe kwalen aanwendt ! Ik wenschte
dat Ge in handen waart van eenen knappen homeopaath. De
homeopathie is zoo bijzonder goed in chronische kwalen". Waarin
de kwaal van de prior precies bestond wordt niet duidelijk. Van

42 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
Giersbergen blijkt in ieder geval last te hebben van aanhoudende
heesheid. Ook subprior Kuypers sukkelt met de gezondheid ; dat
zal de last van dit prioraat nag verzwaard hebben. Van Giersber
gen is in juli 1882 op retraite geweest bij de Trappisten in Adhel,
maar is er ziek van teruggekomen ; Smits zou hem dat ook niet
hebben durven aanraden en hoopt dat de prior hem spoedig zijn
volledig herstel zal kunnen meedelen. Wanneer deze het weer
beter schijnt te maken schrijft Smits : ,,Ik ben opregt blij dat Ge
veel beter zijt. O.-L.-Heer weet dat ik U niet missen kan". Het
herstel blijkt echter maar voorbijgaand te zijn geweest. Op 18
februari 1884 luidt het tenminste : „ ... Ik ben niet te gerust op
uwen toestand; ik smeek U dus den nieuwen Doctor van Diest,
die men mij zeer geroemd heeft, te raadplegen om een levenswijze,
of een regiem aan te nemen, wat hij noodig acht. Ik vrees dat Ge
geen genoegzame versterkende middelen gebruikt, of soms het
schadelijke neemt en nog meer, dat Ge U te zeer overtobt. Raad-
pleeg met Confr. Kuypers of eenen anderen Confrater over hulp,
want Ge hebt te veel werk met de rozenkransen vooral. Ik herhaal
ook nog : neem Uwen toevlucht tot de H. Odilia en laat anderen
veel ter harer eere bidden. Z66 hoop ik zullen natuurlijke en boven-
natuurlijke middelen U helpen".
Smits vreest dat de prior allermoeilijkst het generaal kapittel
zal kunnen bijwonen en vraagt hem daarvoor niet te veel51. Hij
moet liever iemand in zijn plaats sturen. Smits zal zijn belangen
zeer behartigen. ,,Waarlijk, Diest wordt een hospitaal; mogt dit
lijden den onderlingen vrede als vruchten dragen !" Toch spreekt
Smits een paar dagen later nog de hoop uit, dat de kwaal van Van
Giersbergen hem niet zal beletten het kapittel bij te wonen. Op
19 april 1884 meldt hij echter dat hij hoopt, dat de prior besluiten
moge niet te komen, als hij vreest daarmee en daarom te moeten
lijden. Smits voorziet, zoals blijken zal terecht, dat het een zeer
bewogen kapittel zal worden. De handtekening van Van Giers-
ibergen ontbreekt onder het relict; hij is dus wijselijk thuis ge-
bleven. Begin mei verheugt Smits zich weer er over, dat de prior
heeft gemeld aan de beterhand te zijn. Hij hoopt spoedig nieuwe
gunstige tijding te ontvangen en zal de prior dringend aanbevelen
bij O.-L.-Vrouw Behoudenis der Kranken te Uden. Maar eind juni
51 Generaal kapittel van 22-24 april 1884.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 43
is de kwaal weer verergerd : ,,Uw lijden doet mij groote pijn. Het
reizen is U bijna onmogelijk ; anders zou ik wenschen, dat Ge uwe
genezing te Lourdes zoudt gaan afsmeeken. - Ik zal nog meer voor
U bidden en laten bidden ; ik kan U niet missen".
De gezondheidstoestand van de prior wordt steeds slechter. J.
Van der Burgt heeft aan Smits verteld, dat de toestand van de
prior niet verbeterd is. Dit verdriet Smits zeer. Hij begrijpt dat het
voor de prior dubbel pijnlijk is, omdat het bestuur van het klooster
voor hem allermoeilijkst wordt. Smits schrijft dat hij zich suf
prakkezeert om middelen te vinden het hem lichter te maken, maar
hij kan er nog geen vinden. ,,Toch hoopen wij op den goeden God,
Die ons niet in de steek zal laten. Laten we onze moeyelijkheden
aan 't Kruis van O.-L.-Jezus binden en wij zullen onze kruizen verdienstelijker
en zoeter maken en zoo het zelve verheffen. Ik beloof
U, ik zal U niet alleen laten staan, maar helpen waar ik kan en
zoo veel mogelijk aan uwe billijke verlangens voldoen. Stel mij
dus gerust voor, wat Ge ter uwer hulp en verligting nuttig acht.
Ge weet, er zijn sommige omstandigheden, die ik onmogelijk veranderen
kan, anders was dit reeds lang geschied".
De brief over de homeopaat die Van Giersbergen hem heeft geschreven,
geeft Smits weer moed ; hij heeft van dergelijke mensen
ooit wondere genezingen gezien en ondervonden, zo bericht hij op
4 november 1884. ,,Beveel uwe gezondheid ook aan de geloovige
zielen, want die hebben groote verpligtingen aan U, en heb dan
alle vertrouwen op den goeden God, Die U toch wel zal geven, wat
voor U het noodigst en nuttigst is". Van Giersbergen is gedwongen
zijn kamer te houden. Smits begrijpt dat de communiteit tot haar
nadeel zijn aanwezigheid mist. Maar het is niet zoo eenvoudig een
energieke goede man als plaatsvervanger te stellen. Aldus Smits
op 5 januari 1885. Tien dagen later schrijft hij : ,,'t Is treurig dat
Ge mij altijd schrijven moet: 'mijne toestand is miserabel', doch
een overgroot geluk, dat Ge te midden uwer miserien geduldig en
gelaten weet te blijven. Dit zal toch voor U de grootste verdienste
bij O.-L.-Heer opleveren en dit is toch 't voornaamste".
Zoals af te leiden valt uit een brief van Smits op 23 januari 1885
heeft Van Giersbergen zijn afstand van het prioraat bepleit. Hij
heeft daarbij een uitspraak van de H. Vincentius a Paulo aangehaald.
Dit om te bewijzen dat zijn ongerustheid omtrent onbe-

44 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
kwaamheid tot het vervullen van zijn plichten gegrond is en hij
dus omwille van zijn toestand moet aftreden. Smits vindt dat die
conclusies te ver gaan. De prior zou tot iets anders moeten be-
sluiten. En wel.
1° veel zaken van minder belang, die zijn rust en kalmte kunnen
storen, helemaal overlaten aan zijn subprior.
2° Hij zou de financiele toestand van het klooster volledig aan
iemand moeten meedelen.
3° Aan de communiteit tonen dat hij het gezag van de subprior ten
voile erkent in alles wat deze heeft beslist
Het gaat zo maar niet om een prior, die op herstel hoopt, te ver-
vangen door iemand anders. Zulke handelwijze stoot aan alle
kanten en geeft daardoor in den regel meer kwaad dan goed, en
kwaad is er te Diest reeds genoeg. De goede God zal wel aan alles
eene goede uitkomst geven".
Begin mei 1885 blijkt het de prior wat zijn gezondheid betreft
weer wat beter te gaan, maar met zijn communiteit heeft hij heel
wat te tobben. Ruim een maand later (8 juni) schrijft Smits :
,,Niets aangenamer kondet Ge mij schrijven dan dat uwe kwaal
veel beter is. Mogten de miserien daarmee ook verdwijnen ! Heb-
ben wij moed, vertrouwen op God en tracht uwe miserien zoo
dragelijk mogelijk te maken". Op 17 September 1885 : ,,Gisteren
avond arriveerde hier Broeder Nol (Arnoldus Daverveld), die mij
uwe groeten en getuigenis uwer beterschap tot mijn overgroot ge-
noegen meebragt". Dit was het laatste nieuws over de gezond-
heidstoestand van de prior. In de brief van 18 december 1885, de
laatste in de reeks, is hierover geen sprake meer. Toch zal de
toestand vrij kort daarna op noodlottige wijze zijn verergerd. Want
prior Van Giersbergen zou 1 januari 1886 reeds overlijden, op
ruim vierenzestigjarige leeftijd.
De andere kloosters
Omtrent de inwendige toestand van de kloosters te Uden en te
Diest zijn wij ruimschoots ingelicht door de brieven aan procurator
J. de Vlam, prior H. Van Giersbergen en daarna prior H. Kuypers
te Diest. Hoe deze te St.-Agatha en te Maaseik was, valt veel
moeilijker te achterhalen, omdat daarover nagenoeg geen corres-
pondentie is bewaard gebleven. Toch zijn er wel zijdelingse aan-

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 45
wijzingen die het vermoeden rechtvaardigen dat de geschetste
situatie een vrij algemeen beeld vertoonde, al wil dit nog niet
zeggen dat deze plaatselijk overal even ongunstig was, en zeker
niet op ieder lid van de Orde afzonderlijk toepasselijk. De malaise
waarin de Orde zich in de laatste dertig jaren van de vorige eeuw
bevond kan dan uit de volgende gegevens, zij het met het gemaakte
voorbehoud, worden afgeleid.
Vooreerst spreekt de inleiding die Van den Wijmelenberg op
het generaal kapittel van 1868 hield, duidelijke en moedige taal.
Als opdracht voor het kapittel beschouwt hij het ontdekken van de
ingeslopen misbruiken, afwijkingen en overtredingen die in de
Orde hebben plaatsgevonden, het opzoeken van de oorzaken ervan
en het vaststellen van de middelen daartegen. Omtrent de oorzaken
dat de voorschriften niet worden nagekomen zijn zijn uitspraken
onverbloemd en niet mals. En zij betreffen niet alleen de onderdanen,
maar ook de oversten. Aan de laatsten wordt verweten dat
zij geen voldoende goed voorbeeld geven, dat zij de verplichtingen
niet genoeg voorhouden en de overtredingen niet volgens de
Statuten bestraffen. Algemeen is het verwijt, dat er geen achting is
voor Regel en Statuten en dat ze niet genoeg gekend worden, dat
men zich met personen en zaken inlaat die de Orde niet aangaan,
dat de broederlijke berisping niet aanvaard maar veracht en bepraat
wordt, dat men zijn vertier te veel buitenhuis zoekt en eigenbelang
boven dat van de Orde stelt. Ook de visitatoren worden op hun
plicht gewezen ; zij moeten van hun rechten gebruikmaken en vol
gens de Statuten straffen en regelen52.
In het relict van generaal kapittel 1871 lezen wij : Om te voldoen aan het
religieuze verlangen en het vroom verzoek van sommige confraters, bevelen wij
de Visitator krachtig aan om nauwlettend aandacht te schenken aan de afzonderlijke
punten die in het hoofdstuk van de Statuten over de visitatie worden opgenoemd
en dat hij vooral nauwkeurig onderzoekt of er religieuze liefde of geestelijke
genegenheid jegens alle, of slechts jegens sommige confraters gevonden wordt;
- of zij de gemeenschappelijke recreatie geregeld meemaken en zich daar op liefdevolle
en passende wijze gedragen ; - of zij zich om een nietszeggende of geveinsde
reden veroorloven om buitenshuis te vertoeven ; - of de lasten en lusten door de
prior gelijkelijk verdeeld worden ; - of de Prioren, volgens het voorschrift van
het generaal kapittel 1868, nauwkeurig toezien op de briefwisseling met buitenstaanders
of confraters, waardoor de goede naam van de Orde, de onderlinge liefde
en achting dikwijls in gevaar worden gebracht; - of de prioren er de meeste zorg
52 A.G.K. : ,,v.d.W.", nr. 82. J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg
Tilburg, 1876, 222.

46 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
voor dragen dat de confraters iedere dag hun meditatie houden en ieder jaar bij
de retraite aanwezig zijn; •- of de prioren de studie op godsdienstig gebied
bevorderen en 'hun best doen te verhinderen dat iemand in het koor of de slaapplaats
of op de kamer nodeloos gerucht maakt. De visitator wordt vermaand, dat
hij voor het begin van zijn onderhoud met ieder persoonlijk de zin daarvan uit
genegenheid tot de onderlinge liefde en uit afkeer van het kwaadspreken duidelijk
uiteenzet. - Henricus Kuypers wordt op dit kapittel tot visitator gekozen.
Ook de bepalingen van het generaal kapittel 1874 zijn veelzeggend. Wij kiezen
er enkele uit.
In nr. 3 worden de visitatoren, prioren en confraters aangespoord om de vermaning
van de H. Alfonsus de Liguori te lezen en te overwegen. Daarin staat,
dat de biechtvader buiten de biecht niet met vrouwen in de kerk moet praten ;
alle familiariteit moet vermijden ; geen geschenken van vrouwen moet aannemen ;
hen niet aan huis moet bezoeken tenzij bij ernstige ziekte en dan alleen wanneer
hij ontboden wordt; de vertrouwelijkheid moet vluchten en al het andere dat
oorzaak kan zijn van aanhankelijkheid ; dat de biechtvaders aan het biechthoren
ook van vrome vrouwen niet de voorkeur moeten geven boven dat van mannen, en
die bieohten niet nodeloos moeten verlengen. Bovendien moeten alle confraters
alle nutteloze gesprekken zowel in de kerk als binnen of buiten het klooster
vermijden.
nr. 4. Het Statuut (p. 26, nr. 1) : ,,De Metten, Mis en alle kanonieke uren
moeten onze confraters gezamelijk bijwonen, tenzij de overste anders wil beschikken"
moet met de bulle van Clemens VIII van 1599 worden vergeleken. Deze begint
als volgt: ,,Onder absoluut geen enkel voorwendsel van welk privilege of welke
overheid ook, zelfs van de generaal, is iemand vrijgesteld van de koordienst, tenzij
voor de tijd dat hij door de uitoefening van zijn eigen taak in beslag wordt genomen.
De lectoren en predikanten echter kunnen door de oversten alleen op die dagen
daarin gedispenseerd worden waarop zij moeten lesgeven of preken".
nr. 6. De confraters moeten weten dat, indien zij zich aanmatigen hun prioren
te belasteren, hen valselijk beschuldigen of in strijd met het kerkelijk recht
oneerbiedig en hardnekkig of zonder voorafgaande waarschuwing hun afzetting te
bewerken, zo iemand de rangorde van zijn professie en zijn stem in het kapittel
verliest.
nr. 7. De confraters moeten ook weten dat, indien iemand door laster kwaad-
sprekerij of belastering zijn medebroeder kwetst, hij tot eerherstel verplicht is, en
dat die kwetsing ook kan geschieden door brieven aan een confrater van een ander
convent.
nr. 8. Niemand kan op geoorloofde wijze, zonder medeweten van de prior, geld
in bewaring houden. Heeft hij het echter ontvangen, dan moet hij het in bewaring
geven aan de kas van het convent of op een andere veilige, door de prior te bepalen
plaats. Hij moet tevens tegelijk aantekenen welk, hoeveel, door wie, onder welke
voorwaarden en hoe lang dat geld gedeponeerd is.
Prior W. F. A. Smits wordt door dit kapittel tot visitator gekozen 53.
In 1875 heeft prior Smits visitatie gehouden te St.-Agatha, Diest
en Maaseik. Op 16 maart 1876 volgt daarvan het relict. Het op-
merkelijke daarin is, dat het hetzelfde is voor elk der drie kloosters
53 Chronicon ..., t. I (1949), 287, cap. I, ad 12 ; t. I (1950), 393, ad 7.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 47
en dat het een veel meer dan gebruikelijke omvang heeft. Verder
ook het onderschrift waarvan magister generaal Van de Wijmelenberg
het voorziet. Het bestaat uit niet minder dan vier foliopagina's.
Smits begint dit relict met de hoop uit te spreken dat het met
een religieuze geest zal worden aanvaard, zoals het met religieuze
bezorgdheid is geschreven. Vervolgens geeft hij een bloemlezing
van toepasselijke teksten uit de Brieven van Paulus vooral en ook
uit die van Petrus. Dan volgen een twintigtal vermaningen, die ken-
nelijk geinspireerd zijn op die van bovengenoemde relicten der
generale kapittels van 1871 en 1874. Zij handelen vooreerst over
de verschuldigde eerbied waarmee de H. Mis moet worden opgedragen
; daarna over het koorgebed, waarom de kruisheren als
reguliere kanunniken bestaan, en dat in de Orde al te gering wordt
geschat. In punt 7 zegt hij dat het zeer ontstichtend is voor elkaar
en voor de gelovigen als men in de kerk zonder noodzakelijke of
gewichtige redenen praat, rondziet, of door lachen of gebaren
tekenen van gemeenzaamheid geeft. In de biechtstoel wordt er te
veel over nieuws of over andere omstandigheden van de biechtelingen
gesproken. Geen overste kan of mag aan iemand algemene
permissie geven om uit te gaan, geld te gebruiken, brieven te
schrijven of te ontvangen. Omdat de prioren het volledig bestuur
hebben in het tijdelijke en geestelijke van hun convent, kan hoogwaardig
heer de leden niet in iets dispenseren of machtigen in datgene
wat de tucht van het convent aangaat, tenzij de Statuten dit
duidelijk aangeven. Het is zeer liefdeloos om, zonder daartoe verplicht
te zijn, het gedrag van anderen te bespieden of te bevitten.
De prioren moeten niet als een gunst aanbieden wat zij werkelijk
graag willen dat hun confraters doen, ook al wordt de opdracht
graag aanvaard en volbracht. De confraters moeten zich tevreden
tonen met hetgeen de prioren regelen, op zijn minst niet mopperen
of kritiseren. Na op het geschikte moment en op beleefde wijze
hun aanmerking te hebben gemaakt (en zo mogelijk aan de prior
alleen) moeten zij veronderstellen dat de prior het zal verbeteren
waar dit kan en zich verder onderwerpen. Dit geldt in het bijzonder
voor spijs en drank, want het is een grote schande voor een
religieus daarin te veel te vorderen. De prioren moeten zorgen dat
de broeders zich niet bemoeien met de taken van de priesters. De
priesters moeten de broeders beleefd aanspreken zonder te familiair

48 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SUITS (1824-1889)
te worden. Men moet de leden van de Orde meer liefhebben dan
buitenstaanders. Daartoe moet de gemeenschappelijke recreatie bevorderd
worden en moet men de fouten en moeilijkheden die uit
het veelvuldig bezoek van vreemden noodzakelijk voortkomen, verbeteren
of liever voorkomen. Voornamelijk moeten de confraters
zich onthouden van kwaadspreken en lasteren en zidi daartegen
wapenen. Er zijn er helaas die zelfs hoogw. heer niet sparen en die
ook buiten de Orde als leugenaars en kwaadsprekers bekend staan.
Wij moeten tonen hoe verachtelijk hun gedrag is en welk een
afkeer wij daarvan hebben. Zo zullen wij deze personen op morele
wijze uit de Orde verbannen, want zij zijn rustverstoorders en
zaaiers van onenigheid.
Het onderschrift van Van den Wijmelenberg luidt als volgt:
,,Bovenstaand Relikt, tot gemak der Broeders in de moedertaal
geschreven, is voor alien niet alleen nuttig maar nodzakelijk : voor
de plichtigen om zich te beteren, en voor de onplichtigen om zich
te behoeden ; ik maak hetzelve ook voor het mijne, en beveel u
alien bizonder aan, dikwijls de Slotrede van onzen H. Regel op u
toe te passen" 54.
Hoe is de toestand te Maaseik ? Uit een brief, die hoogwaardig
heer Smits op 12 januari 1883 dateert en die gericht is aan H. Van
Giersbergen, wordt duidelijk dat prior A. Van den Heuvel de ge-
woonte had hem eens, soms zelfs tweemaal per week te schrijven.
Jammer genoeg valt van deze brieven niets terug te vinden. Wei
zijn er een paar passages in de correspondentie van Smits aan Van
Giersbergen waarin de eerste oordeelt, dat nagenoeg hetzelfde dat
voor Uden en Diest geldt zeker ook op Maaseik van toepassing
is.
Voor het overige resten er nog twee meer concrete gegevens.
Het is echter twijfelachtig of zij in deze geest moeten worden ver-
klaard. Op 14 mei 1873 verzoekt prior Van den Heuvel aan gene-
raal Van den Wijmelenberg schriftelijk en officieel op dringende
wijze ontslag als prior van Maaseik. Hij doet dit in deze bewoor-
dingen : ,,Quum jam per duos annos nuper elapsos ob rationes
Tibi notas nihil boni praestare potuerim malaque in diem crescere
video, Prioratui cedere statui, et tenore hujus demissionem offero
54 D.K., 06.6.17.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 49
quam ut Reverentia Vestra benigniter acceptes vehementer atque
vehementer peto" 55.
Het is natuurlijk mogelijk dat dit meer een uiting is van neer
slachtigheid, omdat prior Van den Heuvel zijn jarenlange inspanningen
voor het college met 20 weinig succes bekroond zag. Misschien
is veelzeggender wat prior Smits vroeger, op 31 October
1871, aan procurator de Vlam berichtte. Prior Van den Heuvel
meent een bepaalde som geld van Uden te wachten te hebben.
Daarin vergist hij zich echter. Smits geeft voor dit misverstand als
verklaring: ,,misschien is hij om zijn treurig gezelschap in de
war". Dat ,,treurig gezelschap" zou echter ook kunnen slaan op
een algemene stemming van neerslachtigheid die te Maaseik heerst
vanwege de onbevredigende gang van zaken van het college. Zoals
wij zagen waren de vooruitzichten daar toen allesbehalve gunstig.
Ten slotte St.-Agatha. H. Kuypers, toen subprior te Diest, hield
er visitatie in 1873. In zijn relict prijst hij de conventualen van
St.-Agatha wegens het buitengewoon goed onderhouden van de
kloosterlijke observantie. Prior Smits visiteert er in 1879. Hij herinnert
aan de voorschriften van het generaal kapittel van 1878.
Ook in 1880 treedt Smits er als visitator op. In dit relict ligt
eveneens sterk het accent op het gemeenschappelijk leven en op de
gemeenschappelijke oefeningen56.
Het lijkt aannemelijk dat te St.-Agatha de inwendige toestand
beter was dan in de overige huizen. En wel omdat tot 1881 Van
den Wijmelenberg en daarna H. Hollmann er overste waren.
Beiden waren niet alleen goede religieuzen, maar ook evenwichtige,
onverschrokken en doortastende persoonlijkheden. Het is niet
waarschijnlijk dat tijdens hun bestuur de zaken uit de hand gelopen
zijn. Dat wij praktisch daaromtrent over geen schriftelijke
gegevens beschikken zal wel verklaard moeten worden uit het feit
dat prior Hollmann tevens als secretaris van hoogwaardig heer
Smits fungeerde en in die hoedanigheid vaak te Uden kwam. Hij
was dus ruimschoots in de gelegenheid om Smits mondeling in te
lichten over de bestaande toestand te St.-Agatha.
55 A.G.K., ,,v.d.W.", nr. 162.
56 S.A.K., inv. nr. 142.

50 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
ALGEMENE ORDESAANGELEGENHEDEN
Als vertrouwensman van Mgr. van den Wijmelenberg, als defi-
nitor, visitator en later uiteraard als magister generaal was Smits
nauw betrokken bij de regeling van algemene ordesaangelegen-
heden. Bij al die zaken heeft hij een leidende of minstens een
stimulerende rol gespeeld. Alles wat hij als van belang voor de
Orde zag, kon rekenen op zijn interesse, aanmoediging en toe-
wijding. Dat verklaart zijn drukke correspondentie met mede-
broeders die bijzondere verantwoordelijkheden droegen, die zijn
idealen deelden en op wier medewerking hij kon rekenen. Vooral
zijn meer vertrouwelijke briefwisseling gunt ons als het ware een
kijkje achter de schermen en geeft een goede indruk van het beleid
dat hij voerde en zijn persoonlijke manier van reageren op gebeur-
tenissen, verhoudingen en toestanden. Hij hield zich goed op de
hoogte van wat er leefde en roerde, had daar zijn duidelijke en
principiele opvattingen over, maar ging tactvol en met begrip voor
het mogelijke te werk.
De ambtsduur van de prioraten
Grote onenigheid over de ambtsduur van de prioraten heeft
tijdens het generalaat van Van den Wijmelenberg (1853-1881)
een belangrijke rol gespeeld en meer dan vijfentwintig jaar lang de
gemoederen danig in beroering gebracht.
Tot aan de Franse revolutie was het prioraat in de Orde een
ambt voor het leven. Na het herstel van de Orde in 1840 zou blij-
ken dat meerderen veel bezwaar hadden tegen een soms tientallen
jaren durende ambtsvervulling. Aanvankelijk waren de omstandig-
heden van die aard, dat er geen verandering in de bestaande situatie
kon optreden. De Orde verkeerde toen in kerkrechtelijk opzicht
nog in een uitzonderingspositie ; eerst in 1853 kon worden overge-
gaan tot herstel van de normale structuren. Op het eerste generaal
kapittel in 1853 werd door de meerderheid gekozen voor de wense-
lijkheid van een driejarig prioraat. Daarnaast was er echter een
groep, waaronder enkele vooraanstaande Ordeleden, die afwijzend
stonden tegenover zulk een ingrijpende wijziging in de oorspron-
kelijke Statuten. Vanwaar het grote bezwaar tegen het prioraat

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 51
voor het leven ? Het feit dat de stabilitas loci in onbruik geraakte
en door de gemeenschap van personen en goederen praktisch zou
worden opgeheven, maakt dit begrijpelijk. Als gevolg daarvan
immers werden de leden van de Orde verplaatsbaar naar andere
huizen. Dit bracht met zich mee dat zij ook invloed wensten op de
keuze van een plaatselijke overste. In het relict van het tweede
generaal kapittel in 1856 lezen we dat er in alle conventen op
Pinkersterdag zelf iedere drie jaar een priorkeuze wordt gehouden ;
de prioren zijn echter herkiesbaar57. Uit de confirmatie van het
generaal kapittel van 1859 blijkt, dat de driejarige termijn als
statuut is aangenomen 58. Intussen is de minderheid die het met
deze maatregel niet eens was, geleidelijk aan groter geworden. De
uitslag van de keuze over dit statuut leverde in 1859 dan ook
slechts een krappe meerderheid van een stem op. Toen hij de geringe
meerderheid had vernomen, heeft een van de leden van dit
kapittel openlijk geprotesteerd. Hij zei dat het vermetel was en
ongehoord, dat een zaak van zo groot gewicht door zulk een
minieme meerderheid uiteindelijk werd beslist59. G. Van der
Weijst, de eerste prior van Diest, sinds 1856 novicenmeester en
lector in de theologie te St.-Agatha, constateert in zijn dagboek
eenvoudig het feit dat de ambtsduur van een prioraat voortaan drie
jaar zal zijn, laat er zich nogal laconiek en bepaald niet zonder
reserve over uit: ,,Wat dit nieuwe statuut op de disciplien van de
Orde zal uitwerken, zal men nog moeten ondervinden. De leden
van de Orde hebben hiernaar getracht; men denkt dat er veel
goeds voor de Orde uit zal voortvloeien" 60. Hoewel de tegenstanders
van het driejarig prioraat geleidelijk aan talrijker beginnen te
worden, zal het voor hen toch niet mogelijk zijn een meerderheid
te bereiken die het statuut van 1859 weer ongedaan zou kunnen
maken. Dit omdat er onder hen zoveel verschil van mening bestaat
over de gewenste duur van een prioraat.
57 Chronicon, I (1952), Distinctio altera, cap. II, ad 12, biz. 278.
58 Chronicon, t. I (1952), Confirmationes nr. 7, biz. 393.
59 A.G.K. : ,,v.d.W.", nr. 165. Copie van suppliek van oktober 1874 van
van den Wijmelenberg aan de kard. Prefekt van de Propaganda Fide. Hij vermeldt
hierin ook, dat in 1859 de meerderheid die voor het statuut van een driejarig
prioraat stemde, slechts uit een stem bestond : 7 tegen 6.
60 D.K., 06.24.8 : G. Van der Weijst, Oorsprong en voortgang der Kruisheeren
te Diest, handschrift in fotocopie.

52 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
Nu bestaat er een brief, die prior Smits te Uden op 9 april 1874
schreef aan een confrater, vermoedelijk J. de Vlam 61. Het is een
bedankje voor een vertrouwelijke mededeling die hem omtrent
Diest is gedaan. Uit wat Smits schrijft valt af te leiden dat C. de
Bruijn, die in 1873 vanuit Diest naar Uden is verplaatst, probeert
de volgende prior van Diest te worden en daar ook een zekere
aanhang heeft. Smits verwacht daar niet veel heil van. H. Van
Giersbergen was in 1869 tot prior van Diest gekozen en in 1872
herkozen; in 1875 zou dus, normaal gesproken, weer een nieuwe
priorkeuze moeten plaats vinden. Smits schrijft: ,,Ik heb met
Broer Hannes ook eenen brief meegegeven en daarin mijn ge-
voelen meegedeeld dat Confrs. Verhulst (te Uden), Van den
Heuvel (te Maaseik) en Van Giersbergen (te Diest) de wettige
Priores ad vitam zijn". Smits blijkt dus ook een voorstander te zijn
van een herstel der oorspronkelijke vorm van het prioraat ad vitam,
evenals Van den Wijmelenbeng toen. ,,Vreest Hoogw. Heer nu,
dat de Bruijn soms te Diest zou gekozen worden, dan moet Zijn
Hw. er eenvoudig op aandringen dat deze drie aangenomen
blijven". Smits wil onder ede verklaren dat hijzelf liever van zijn
priorschap te Uden af is (hij was in 1868 als opvolger van J. J.
Verhulst gekozen en in 1871 herkozen) ; maar de Bruijn mag in
geen geval prior van Diest worden62.
Op het generaal kapittel van 1874, dat van 14-16 april te
St.-Agatha werd gehouden, zal er grote verdeeldheid heersen over
de kwestie van de ambtsduur der prioraten. In de convocatiebrief,
en ook op het generaal kapittel zelf heeft magister generaal Van
den Wijmelenberg de kwestie voorgelegd en uiteengezet; gezien
zijn ervaring, is hij een voorstander van het herstel van het prioraat
voor het leven. Na de antwoorden voor en tegen van de capitu-
61 S.A.K., Inv. nr. 527.
62 Op zichzelf beschouwd, is de redenering van Smits hier merkwaardig genoeg,
gezien het feit dat de driejarige termijn voor het prioraat in 1859 tot statuut was
verheven. Daar komt nog bij, dat J. J. Verhulst, die vanaf 1855 prior te Uden
was geweest, vanaf 29 mei 1868 als zodanig was opgevolgd door Smits persoonlijk
en sindsdien subprior te St.-Agatha was geworden en dus ook daar verbleef.
Antonius Van den Heuvel was prior te Maaseik vanaf 1865 en H. Van Giersbergen
prior te Diest vanaf 1869. Zij moeten dus aanvankelijk zijn gekozen voor de
door de generale kapittels van 1853 en 1856 aanvaarde en door dat van 1859
tot statuut verklaarde termijn van drie jaar. Smits zal dus wel in deze, met
anderen, de mening van Van den Wijmelenberg hebben gedeeld, dat het statuut van
1859 onwettig was, en dus niets had veranderd aan het feit dat de priorkeuzen
voor het leven waren.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 53
lares te hebben gehoord, is besloten heel de kwestie over het statuut
van de keuze voor drie jaar, samen met wat er voor of er tegen is
ingebracht, voor te leggen aan de Congregatie van de Bisschoppen
en Religeuzen. Daarom zal de keuze der prioren voorlopig worden
uitgesteld totdat genoemde Congregatie 2al hebben bepaald voor
welke termijn die keuze voortaan moet geschieden63.
Op het kapittel generaal moet er hevig zijn gedisputeerd en
groot meningsverschil hebben geheerst over de bewuste termijn.
Enkele dagen na het kapittel schrijft Smits aan de Vlam op 21
april 1874 : „ ... Ik ben na het Capitulum zoo schrikkelijk ver-
moeid geweest, dat ik tot heden meende eene beroerte te krijgen ;
ik kon niet bijgeslapen komen. Heden nogthans is het veel beter.
Ik heb dit meer ondervonden na hevige inspanning, en geloof mij,
ik heb die dagen veel geleden om groote moeyelijkheden voor te
komen. De goede God heeft het vurig gebed van velen verhoord,
want er is meer geleden dan wij weten. 't Spijt mij dat mijne ant-
woorden aanleiding gegeven hebben om mij als Visitator te kiezen,
want die post convenieert mij het minste. Toch, ik ben voor
Hoogw. Heer en U geweken ; ik hoop dat God mijn goede
meening zegenen zal. Ik begrijp echter zeer goed dat mij vele
moeyelijkheden voor den voet liggen, en die niet blind is ziet dit
wel met mij".
Smits heeft het relict van het kapittel eenvoudig in het convent
van Uden voorgelezen en heeft geen aanmerking gehoord. Alleen
A. Mutsaers had een dwaas idee over de wettigheid van het kapit
tel, maar na een korte opmerking van Smits liet hij dit varen.
,,Wij hebben er de schouders eens voor opgehaald". Langs de
Vlam zou Smits graag vernemen, of het Van den Wijmelenberg
aangenaam zou zijn, als Smits zijn gedachten over het naar Rome
te zenden stuk eens globaal op papier zou zetten. Hij zou dit willen
doen omdat hij vreest, dat de definitoren (Van Giersbergen, Van
den Heuvel, Manders en Dietvors) alles aan hoogwaardig heer
zullen overlaten, en er daarom misschien later moeilijkheden zullen
komen. Van de andere kant is hij bang zichzelf in te dringen. Wat
hij schrijft zal echter helemaal aan de generaal worden overge-
laten. Smits wil alleen maar nuttig zijn ; hij gelooft dat zijn ant-
woorden tijdens het kapittel de Vlam daarvan wel overtuigd zullen
63 A.G.K., ,,v.d.W.", nr. 166 en 167. Chronicon ..., t. II (1959), 148-149.

54 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
hebben... Hij verlangt 20 spoedig mogelijk afdoening van zaken,
,,anders broeit er vuilnis uit". De Vlam zal heel goed merken, of
Van den Wijmelenberg dit verlangt of niet. ,,Houden we toch alles
geheim ! Liever had ik nog, dat Ge in persoon een en ander kondet
komen bespreken". De Vlam moet deze brief verscheuren. (Ge-
lukkig is dit niet gebeurd).
Uit een brief van 25 april 1874 blijkt, dat hij van de Vlam het
concept dat door Van den Wijmelenberg is vervaardigd, heeft ont-
vangen. Zelf heeft hij aanstonds een eigen concept geschreven en
aan Van den Wijmelenberg verzocht het de Vlam te laten lezen.
Weet deze ook wat Van den Wijmelenberg denkt omtrent dit
concept ? Hij vraagt dit dan in vertrouwen te laten weten. Hij
vindt het concept van Van den Wijmelenberg zeer schoon en voor
de kruisheren duidelijk, maar vreest dat het te Rome duister zal
schijnen. Daarom heeft hij dat van hemzelf zo lang moeten maken.
Hij is bang dat er anders wel op en neer geschreven zal moeten
worden.
Zoals uit genoemd concept van Van den Wijmelenberg duidelijk
wordt, zijn er op het generaal kapittel 1874 vijf verschillende ziens-
wijzen naar voren gebracht omtrent de ambtsduur van het prioraat.
De eerste vier ervan wensten, om overigens heel verschillende
reden, het statuut van 1859 gehandhaafd te zien. De vijfde was
voor het prioraat ad vitam.
Het ontwerp van de suppliek zoals die uiteindelijk door Van
den Wijmelenberg naar Rome is gestuurd, is gedateerd op 3 mei
1874. Zij handelt over het dubium dat op het generaal kapittel
van 14-16 april 1874 is ontstaan met betrekking tot de ambtsduur
der prioraten. De magister-generaal heeft blijkbaar een tussenop-
lossing gezocht en 't prioraat voor tien jaar aangevraagd. Deze
suppliek heeft hij gericht aan de Congregatie van de bisschoppen
en de religieuzen. Internuntius J. Capri bericht hem op 22 October
1874, dat deze Congregatie heeft getwijfeld of die suppliek haar
aanbelangde en haar daarom heeft doorgezonden naar de Propa
ganda Fide, die de nodige inlichtingen vraagt en een raadpleging
of stemming over deze aangelegenheid door de leden der Orde.
Van den Wijmelenberg stuurt dan de gevraagde gegevens63.
Op 24 december 1876 wordt het verzoek om een tienjarig
prioraat door Rome voor de tijd van vijf jaar toegestaan. Uit het

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 55
concept van een brief die Van den Wijmelenberg in het voorjaar
van 1878 aan de kardinaal-prefect van de Propaganda Fide heeft
geschreven blijkt, dat ook daarmee de zaak nog niet van de baan is.
Er is namelijk een nieuw dubium gerezen. De wijze waarop het
verzoek aan de H. Vader is gericht veronderstelt immers de toe-
stemming van de leden tot de aanvrage om een tienjarig prioraat,
die tijdens de visitaties in de afzonderlijke huizen zou zijn ver-
kregen. Achteraf blijkt deze echter niet door alien gegeven.
In de audientie van 17 maart 1878 wordt dan, overeenkomstig
het verzoek van Van den Wijmelenberg en het votum van de
bisschop van Den Bosch, volgens het rescript van de Propaganda
Fide de faculteit tot een tienjarig prioraat bevestigd64.
Toch was zelfs daarna de rust nog niet hersteld. Op het generaal
kapittel van 20-22 augustus 1878 gaat het er over deze kwestie
weer heftig aan toe. Prior Van Giersbergen heeft aan Smits ge-
vraagd : wat heeft dit Capitulum Generale uitgewerkt van hetgeen
men ervan verwachtte ? Deze antwoordt op 24 October 1878 :
,,Lieve Prior ! Ik sta tusschen water en vuur of liever dynaxniet !
Ik lijd van beide partijen ; ik zou zoo gaarne alles doen om eenige
order in de Orde te krijgen, maar men slaat mij de wapenen uit de
hand. Wanneer Ge wist, hoe alles in het Cap. heeft toegegaan, Ge
zoudt of het draayen of het mistrouwen niet kunnen begrijpen.
Sedert het Cap. Gen. heb ik veel te tobben gehad met de zaak van
St. Agatha (die tamelijk goed staat en waarvan ik U binnen kort
goede tijding hoop mede te deelen), maar ik heb toch ook de
generale zaak der Orde niet uit het oog verloren. Deze laatste
kostte mij meer smart dan de eerste ...'\
Als magister-generaal nodigt Smits in een brief van 22 maart
1883 de definitoren H. Van Giersbergen en H. Kuypers uit tot
een vergadering van het gewone kapittel der definitoren te St-
Agatha. Omdat het privilege van de priorkeuze voor tien jaar
thans verlopen is, verzoekt hij prior Van Giersbergen om met de
capitulares van Diest te bespreken, hoe zij over de wijze van
priorkeuze voor tien jaar denken.
Keuren zij die goed, dan zou dit privilege voor blijvend kunnen
worden aangevraagd. Keuren zij die niet goed, of wordt het slechts
voor vijf jaar aangevraagd, dan zou Rome aan het gehaspel een
64 Zie noot 28.

56 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMrTS (1824-1889)
einde kunnen maken door aan de Orde de priorkeuze voor het
leven te geven. Zeker niet, 20 voegt hij er aan toe, een prioraat
voor drie jaar, omdat dit zoveel ontevredenheid in de Orde heeft
veroorzaakt. Zelf zou hij liever de keuze voor tien jaar blijven be-
houden, en wel als blijvend privilege of liever als blijvend
statuut.
Op 10 mei 1883 schrijft Smits aan de prior : ,,Ik wacht met
ongeduld bepaalde stemming omtrent de Electio Priorum van 't
Convent van Diest volgens de voorgestelde quaestie in 't Capitulum
Definitorum, waarvan de Prior van St Agatha (H. Hollmann,
tevens definitor) U afschrift heeft meegegeven". In Diest schijnt
men de zaak nog maar wat te willen rekken ; er was van haast nog
geen sprake geweest.
In een suppliek van 20 december 1883 deelt Smits mede, dat hij
het nuttig heeft geoordeeld wederom de opinie van de capitulares
der Orde te vragen over de ambtstermijn der prioren. De 36
capitulares die alleen hierover hun opinie kunnen kenbaar maken,
hebben dat als volgt gedaan: 22 verlangen dat de keuze van de
prioren voor tien jaar door Rome blijvend wordt voorgeschreven ;
4, dat de faculteit hiervoor elke vijf jaar in Rome wordt aange-
vraagd; 5, de keuze voor drie jaar ; 4, dat een nieuw statuut door
drie generale kapittels wordt bepaald ; 1, een keuze voor het leven
of voor drie jaar. Smits vraagt dan ten slotte, dat, in overeen-
stemming met bovenvermelde meerderheid van stemmen, het
prioraat voor tien jaar blijvend moge worden toegestaan.
In het archief van de Propaganda Fide bevinden zich een copie
van deze suppliek, een begeleidend en aanbevelend schrijven van
internuntius F. Spolverini en een aantekening van de Propaganda
Fide met als inhoud, dat op de audientie van 27 januari 1884 wordt
toegestaan om voorgoed een prior voor tien jaar te kiezen : ,,affir-
mative. Pro facultate in perpetuum eligendi Priores ad decexn
annos" 65.
Het einde van dit lange en weinig vrolijke lied was, dat Rome
op de eens genomen beslissing niet meer wenste terug te komen
en dus het prioraat voor tien jaar gehandhaafd bleef. Eerst de
65 R.P.F., Udienze, folio 207 (1884 I), 221 r. v., 220 r.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 57
nieuwe Codex (1918) zou hierin verandering brengenM. Daaraan
zouden ook de Ordesstatuten van 1925 worden aangepast67.
De Kruisherenaflaat
Dr. A. Ramaekers o.s.cr. heeft in een uitgebreid artikel de geschiedenis
van de kruisherenaflaat, meer in het bijzonder die van
het in Rome gevoerde proces over de geldigheid ervan, beschreven68.
Deze rozenkransaflaat (500 dagen aan elk Onze Vader en Weesgegroet)
genoot in de zeventiger jaren van de vorige eeuw
wereldbekendheid. Speciaal het klooster te Diest werd een centrum
voor de verspreiding ervan. In het archief van dit klooster worden
nog verschillende brieven bewaard die dit, ten minste onrechtstreeks,
aantonen ; brieven namelijk over de verzending van pakjes
met rozenkransen, over diefstal van kostbare rozenkransen, het ontvreemden
van kruisjes aan de rozenkransen, over geleverde medailies
en het opzenden van gewijde rozenkransen, enz. Al deze
brieven wijzen op zendingen uit Frankrijk (Parijs, Metz, Reims,
Solieres, enz.). Ook van andere landen uit werden rozenkransen
gezonden, en wel, speciaal uit Duitsland." Dagelijks zenden de
gelovigen van overal, bijzonder echter vanuit Duitsland, ontelbare
rozenkransen naar de Belgische en Hollandse kloosters ter
zegening".
Door de verspreiding echter kwamen er moeilijkheden. Er ontstond
twijfel aan de echtheid van deze aflaat. In de Nouvelle
Revue Theologique van 1879 verdedigde pater Piat s.j. de authenticiteit
van deze aflaat. In Frankrijk blijkt men het meest afwijzend
er tegenover te staan.
In 1882 ontstaat er een correspondence over de echtheid van de
aflaat, afkomstig van het aartsbisdom Reims dat blijft aandringen
op een ernstig onderzoek. Een jaar daarna maakt Reims daarover
in Rome een kerkelijk proces aanhangig. Aan pater V. Cardella
s.j., consultor van de Congregatie der Aflaten en Relikwieen, wordt
dan het onderzoek opgedragen naar de echtheid en de opportuniteit
van de kruisherenaflaat. Pater J. Schneider s.j. was Cardella
66 Codex luris Canonki (Roma, 1918), lib. II, canon 505.
67 Constitutiones Ord. S. Cruets (Roma, 1925), Dist. II, nr. 297.
68 A. Ramaekers, De Kruisherenaflaat, in Clairlieu, 6 (1948), 3-52.

58 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
behulpzaam door tijdens zijn verblijf in Nederland documenten en
feitenmateriaal te verzamelen. Op 15 maart 1884 zou een decreet
van genoemde Congregatie uitspraak ten gunste van deze aflaat
doen. Vele tijdschriften en bladen vermelden deze beslissing, met
de korte inhoud van het proces en enige uitleg over de aflaat.
De kruisheren konden nu de aflaat meer dan ooit bekend maken
en zij hebben dit ook op allerhande manieren gedaan. Vanaf 1886
verschijnen er verschillende brochuurtjes over deze aflaat, het eer-
ste met als auteur de kruisheer J. Van der Burgt, de latere anoniem
zowel in het nederlands als in het frans en engels. Daarnaast
prentjes van de H. Odilia, met op de achterkant een tekst over de
aflaat, in het nederlands, frans en engels. Tweemaal in het jaar
ging een van de kruisheren uit Diest naar Parijs en Rijssel om
daar kisten vol rozenkransen te wijden. H. Hollmann, prior te
St.-Agatha en later magister generaal, ging met hetzelfde doel
regelmatig naar Gladbach.
Tegen deze achtergrond moeten we de correspondentie zien die
Smits in de jaren 1882-1884 over dit onderwerp gevoerd heeft met
prior H. Van Giersbergen. In een brief van 12 februari 1882
gericht aan Van Giersbergen, formuleert Smits een antwoord op
een schrijven door een kanunnik van het aartsbisdom Reims. Men
twijfelt daar over de echtheid van de aflaat en heeft te Rome ge
vraagd wat voor geloof men moet hechten aan het propageren van
de kruisherenaflaat. Vanuit Rome werd, aldus de kanunnik, bericht
ontvangen dat een lid van de Congregatie der Aflaten deze aflaat
als apocrief beschouwde. Er wordt daarom gevraagd, of prior Van
Giersbergen authentieke stukken bezit die in Rome onbekend zijn
en of de blaadjes, die in de stad Reims worden verspreid en die de
gedrukte handtekeningen van mgr. A. Godschalk, bisschop van
Den Bosch en van generaal Van den Wijmelenberg dragen, geen
valse blaadjes zijn. Smits verwijst in zijn antwoord naar het artikel
van pater Piat in de Nouvelle Revue Theologique, met citering van
jaargang en bladzijden. ... „ En zou UHEW. zich aan een gezegde
van een lid eener Congregatie storen, wanneer UHEw. zich van
eene wettige magt overtuigd houdt ? Wij dus ook blijven het
rustig bezit onzer faculteit handhaven en uitoefenen, totdat niet
een gerucht of gezegde van een lid der Congregatie, maar een

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 59
formeele herroeping onzer eeuwenoude faculteit door de H. Stoel,
plaats grijpt. Mogt aan UHEw. de N. Revue Theologique niet
bekend 2ijn dan wil ik gaarne die pagina's voor U copieeren ...".
Smits laat het aan prior Van Giersbergen over dit antwoord in
het frans te vertalen. Vindt deze de tekst te stroef of onvolledig,
dan laat hij hem gaarne vrij inhoud en stijl te verbeteren". Ik meen
dat alles genoeg gerefuteerd is en wij ons kruid (sic) niet in eens
moeten verschieten. Komt er meer gepraat over, dan kan Mgr.
Feyen (sic) ons helpen volgens zijne belofte'69.
In Reims was men blijkbaar niet tevreden met deze verklaring.
Op 4 maart 1882 antwoordt Smits onmiddelijk op een brief van
Van Giersbergen. Hij verzoekt hem aanstonds naar Leuven te
gaan om met mgr. Feye te spreken en zo mogelijk ook met pater
Piat. Dan kan verder overlegd worden hoe te handelen. Vijf dagen
later schrijft Smits dat hij het antwoord van mgr. Feye of van pater
Piat met de grootste spanning tegemoet ziet. Smits blijkt van
mening dat de dominicanen een minder fraaie rol spelen in de
kwestie over de aflaat. Op 24 maart 1882 schrijft hij aan Van
Giersbergen : „ ... Wat Gij mij in uwen voorlaatsten brief omtrent
Pater van Berkel voorsteldet, keur ik gansch af, omdat het juist de
Dominicanen zijn die ons die poets bakken. Maar wat zoudt Gij
denken als Gij de zaak eens geheel en al namens mij aan den Pater
Conventueel die te Rome onze zaken waarnemen wil, in 't Fransch
voorsteldet en Zijn Ew. verzocht om ze dan te laten bepleiten of
verzorgen door wie dan ook met de argumenten van Mgr. Feyen
en P. Piat en de zijne ! ... Naar Reims zoudt Ge kunnen schrijven
dat ik er voor zorgen zal en zoo spoedig mogelijk, doch dat ik een
definitief antwoord verzoeken, maar niet forceeren kan"70.
69 Smits was van oordeel zelf het Frans niet voldoende machtig te zijn om
dergelijke officiele correspondentie te voeren. Hij zond daarom zijn instructies aan
prior Van Giersbergen. Mgr. dr. J. H. Feye, professor in het kerkelijk recht aan
de universiteit te Leuven. - Over Feye, zie Nieuw Nederl. Biogr. Wb. (Leiden,
1911) I, 863.
70 Blijkens deze correspondentie is het prior Van Giersbergen eind december
1881 gelukt om, door bemiddeling van de pater conventueel Felix Spee te Leuven,
een geschikt persoon te Rome te vinden, die bereid was om aldaar de belangen
van de kruisherenorde te behartigen. Als agent voor de Orde zal namelijk voortaan
optreden pater Fonzo, secretaris-generaal van de conventuelen, woonachtig in het
generalaat van zijn orde aan de piazza dei S.S. Apostoli. In een brief van 2 januari
1883 zal Smits aan Van Giersbergen laten weten, dat H. Geeraerts, kruisheer te
Diest, al had geschreven om Don Marcello als agent van de kruisheren voor te
stellen. Over Don Marcello, zie J. Scheehder, Henricus Van den Wijmelenberg,

60 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
In een brief van 7 mei 1882 wordt duidelijk nit de samenhang
dat Van Giersbergen een schrijven van Smits aan de Congregatie
te Rome inmiddels in het frans heeft vertaald. Wat betreft een
citaat uit de Annales Ordinis S. Cruets meldt Smits dat dit ontleend
is aan Halloix.
Op 17 juli 1882 zegt Smits dat hij onlangs een brief uit Rome
heeft ontvangen van pater Joseph Schneider s.j., die een werk over
de aflaten heeft geschreven, waarvan de zevende editie binnenkort
zal verschijnen. Schneider is eigenlijk in Limburg, maar het jaar
tevoren naar Rome geroepen. Enkele dagen voor de dood van Van
den Wijmelenberg is hij nog in St.-Agatha geweest om de bewijzen
aangaande de kruisherenrozenkrans in te zien. Te Rome werd
Schneider door iemand van de Congregatie der Aflaten naar zijn
gevoelen gevraagd betreffende de authenticiteit van de bevoegd-
heid der kruisheren. Hij heeft aanstonds geantwoord: ,,De Gene-
raal heeft mij alle stukken laten zien en daar kan geen wettige
twijfel tegen bestaan". Smits bericht dan verder : ,,De agitatie der
bisschoppen, die Ja of neen willen hebben is op dit oogenblik
groot. De quaestie loopt niet alleen over de authenticiteit, maar
ook of het pro tempore wel goed is, dat er zoo groote aflaat aan
de rozenkrans gehecht kunnen (sic) worden. Er is door de Con
gregatie eene consultor benoemd (pater Cardella s.j.), die omtrent
beide punten een votum bij de Congregatie moet uitbrengen. Deze
is met hand en tand voor ons, roept de hulp in van genoemden P.
Schneider en zegt: kan ik geen confirmatie Bullae Leonis X krij-
gen, dan moet ik ten minste silentium en tolerantiam zien te ver-
krijgen ; ik geef mij volstrekt niet gewonnen". Smits moet nu acht
vragen beantwoorden. Vooral moet hij opgeven of in de codex te
Luik, waarin de copie staat van de bul van paus Leo X in 1516 nog
andere bullen aangaande de Orde gevonden worden. Hij heeft
prior A. Van den Heuvel uit Maaseik daarvoor naar Luik gezon-
den..." 't Schijnt wel, dat de Dominicanen de bisschoppen opwin-
den, maar des te meer zullen de Jesuieten ons helpen".
Smits meldt 24 juli 1882 dat hij met zijn stukken naar Rome zo
goed als klaar is. Hij meent nogal wat gevonden te hebben en is
vol moed daaromtrent. Hij moet alles alleen schrijven en stellen en
250. Zie ook het ongedateerde concept van een brief aan pater Fonzi, door
mag. gen. Smits aan prior Van Giersbergen ter vertaling toegezonden: D.K.,
06.25.3.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 61
beeft te erg om het voor prior Van Giersbergen te kunnen overschrijven,
maar zal hem zeer zeker alles laten zien. De prior van
Maaseik heeft zijn zaken te Luik goed gedaan.
Bijna veertien dagen later (6 augustus) bericht hij de stukken
naar Rome te hebben verstuurd. Hij heeft pater Schneider geschreven
alle middelen aan te wenden, ook al zouden deze veel
moeten kosten. - Zijn pontificate Mis te Utrecht is goed verlopen,
zo meldt hij 20 november 1882. Hij heeft er publiek rozenkransen
gewijd. Dat was de dominicanen een doom in het oog en voor
de missionarissen-jezuieten een vreugde71.
Pater Schneider, consultor van de Congregatie voor de Aflaten,
heeft Smits op 9 juli 1883 een bezoek gebracht en meegedeeld, dat
in juli of augustus de kwestie van de aflaat bij die Congregatie
zal behandeld en beslist worden. De zaak staat niet slecht, maar
enige franse bisschoppen zijn felle tegenstanders. Smits vraagt de
prior om met zijn communiteit zo spoedig mogelijk een novene ter
ere van de H. Odilia te beginnen om een goede uitslag te verkrijgen.
Op 30 juli 1883 schrijft Smits dat de rozenkrans-zaak zeer goed
staat. ,,De prefect van de Congregatie is helemaal voor de kruisheren".
P. Schneider is daags tevoren bij Smits op bezoek geweest
en heeft tegen hem gezegd : ,,Heb alle hoop ; na uwe antwoorden
is er geen reden voor vrees meer". ,,De beslissing is uitgesteld tot
November. De bisschoppen van Reims en Grenoble zijn onze
grootste tegenstanders en zeker niet minder de Dominicanen.
Doch daarom zijn de consultores, welke Jesuieten zijn, ook zoo
veel heviger voor ons. - Ik geloof, dat het goed is te zorgen, dat
onze vijanden niet weten, dat de Prefect en consultoren zoo zeer
voor ons zijn. Nu blijven wij bidden en laten bidden1 \
Zo lang de agitatie voortduurt en de zaak nog niet beslist is, zal
het aan te raden zijn zo voorzichtig mogelijk te werk te gaan.
Daarom stelt Smits de prior van Diest op 29 augustus 1883 ervan
in kennis, dat hij Modeste de Bie uitdrukkelijk heeft geschreven
geen rozenkransen te wijden, en om welke redenen ; hij hoopt dat
de Bie hieraan gehoor zal geven. Hetzelfde heeft hij ook aan confrater
L. Honhon gezegd, die eveneens naar Lourdes is. ,,Ik weet
71 De pontificate mis zal hebben plaats gehad bij gelegenheid van de sluiting
der missie, door de jezuieten gepreekt.

62 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
niet waarom men te Rome zoo tegen de grootte van onzen aflaat
ageert, daar de Dominicanen ook hier beweren, dat him privilege
veel groter is ; ik schrijf hierover naar den Consultor".
In een brief van 9 October 1883 sluit Smits een plaatje in, dat de
dominicanen hebben laten drukken voor de broederschap van de
H. Rozenkrans. ,,Hun privilege is oneindig veel grooter dan het
onze ; ik begrijp niet, waarom men dan te Rome zoo tegen ons
handelt".
Een zekere mgr. Sacchieri blijkt een aalmoes te hebben gevraagd
ter beloning van de diensten die hij in verband met de aflaat-
kwestie zou hebben bewezen. Smits schrijft 24 maart 1884 aan de
prior van Diest, dat hij dit zeer stuitend en doelloos vindt. Het is
wel geen simonie, maar het heeft er veel van weg. Deze Sacchieri
is geen kardinaal, maar een dominicaan en consultor van de Con-
gregatie. Zelf schrijft de man, dat de consultores deze zaak hebben
afgehandeld en zij nu in handen van de kardinalen is, misschien
reeds bij de paus. Smits meent dat, indien er nog tijd over is, nie-
mand de Orde beter kan helpen dan de internuntius in Den Haag.
Kardinaal Oreglia, de prefect van de Congregatie, is helemaal op
hand van de Orde. Aan kardinalen aalmoezen aanbieden is hen
beledigen.
In een brief van 4 mei 1884 is Smits enthousiast over de gunstige
uitspraak te Rome van 15 maart 1884. ,,Ik kan U mijne vreugde
niet uitdrukken ; ik ontving van alle kanten felicitatie en alle
religieusen, exceptis Dominicanis, verblijden zich met ons".
Twee weken later bericht Smits het officiele stuk omtrent het
privilege van de kruisherenaflaat uit Rome te hebben ontvangen.
Het is hem toegestuurd door de rector van de jezuieten van Blijen-
beek bij Afferden, omdat kardinaal Oreglia het juiste adres van
Smits niet kende. Smits is van plan enige exemplaren van dit stuk
te laten drukken en zal er dan een aan de prior sturen. ,,Alles is
zoodanig beslist en goedgekeurd dat wij zelven voor ons niet meer
zouden hebben durven vragen. Aan P. Cardella hebben wij dit alles
*t meest te danken, en niet aan P. Sacchieri, Dominicaan, wiens
woorden ons in mijn oog meer schadelijk dan voordeelig waren"
... ,,Tracht dien fasciculus der Acta S. Sedis eens te krijgen 72. Ge
zult dien met het grootste genoegen lezen. Wij worden van alle
72 Acta S. Sedis, vol. XVI, fasc. 189.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 63
kanten gefeliciteerd !... P.S. Het boekje van Confr. v. d. Burgt
over de aflaten bevat eenige onnauwkeurigheden en zal moeten
herzien worden, eer het kan gedrukt worden ; nu dit is in zulke
positieve zaken geen wonder. - Zoo even arriveert zijn geschrift
aan Confr. Manders" 73.
De kruisheren waren pater Cardella bijzonder dankbaar. In zijn
genoemde studie over de kruisherenaflaat schrijft dr. A. Ramaekers
(op biz. 41) het volgende : ,,Gaarne had de Orde aan de ijverige
consultor een blijk van hare waardering en dank aangeboden, maar
deze wees elke geschenk voor zich zelf van de hand. Mgr. Smits
liet hem vier en twintig rozenkransen met de Kruisherenaflaat
bezorgen en een nieuw missaal omdat de kapel waar pater Cardella
leest zoo arm is. Tevens maakte hij hem deelgenoot in de gebeden
der Orde, zodat na zijn dood dezelfde suffragia voor hem moesten
gedaan worden. Toen pater Cardella 25 December 1884 zijn vijftig-
jarig priesterfeest vierde, bood Mgr. Smits hem, met de felicitaties
der Orde, en oorkonde aan waarin hij als lid van de Orde geadopteerd
werd en voorzover mogelijk in de privileges der Orde deel-
achtig gemaakt. Ook moest elk convent die dag een solemnele
mis tot zijn welzijn opdragen. Voor het reeds vroeger geschonken
missaal moest elk klooster f. 15 bijdragen".
Aan prior Van Giersbergen schrijft Smits op 14 September 1884 :
,,P. Cardella heeft mij weer eenen allerliefsten brief van dankbaar-
heid gezonden, gelijk ook voor ieder Convent een stuk gelijk ik
het U heb laten zien. Confr. v. d. Burgt zal het meebrengen en U
een en ander vertellen".
Aanname tot het noviciaat en tot de professie
Volgens de toen geldende Ordesstatuten van 1868 moesten er
in elk convent drie geschikte confraters door de capitularissen van
dat huis worden gekozen die aan de prior en het huiskapittel ver-
slag moesten uitbrengen aangaande de al of niet geschiktheid van
een candidaat voor het noviciaat of voor de professie. Daarna
73 J. Van der Burgt, Instruction sur les Indulgences attach ees aux chapelets
des Croisiers, Diest, 1886, 16 biz. Idem, Kort onderricht over het Rozenkransgebed
en den kostbaren Afloat gehecht aan de Rozenkransen door de E.E. Kruisheeren,
Leuven, 1886, 24 biz.

64 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
gaven dan de capitularissen ieder him goedkeurend of afwijzend
oordeel te kennen74.
Op zich genomen was deze vorm van medezeggingschap in het
aannemen van nieuwelingen en in het toelaten tot de professie een
gezond beginsel, mits daarbij verantwoordelijkheidsbesef en zorg
voor eigen huis en Orde als gemeenschap, maar evenzeer voor de
persoon in kwestie de echte drijfveer was. Het kon echter misbruikt
worden om uiting te geven aan geldingsdrang of kleingeestige
vitterij. Dit had dan onverkwikkelijke gevolgen, zowel voor de
candidaat zelf als voor de betreffende prior en voor het definito-
rium dat ten slotte de doorslag moest geven bij het aannemen of
afwijzen. Smits had ruimschoots onaangename ervaring op dit
gebied.
Naar aanleiding van zulk een onprettig voorval in eigen convent
maakt magister generaal Smits, tevens prior van Uden, de volgende
hartige opmerking: ,,Ik blijf zeggen, dat de lui die in onze Orde
over aan- of niet-nemen en over vele andere zaken stemmen moe-
ten, meestal verraden dat ze er geen begrip van hebben. Doch wat
er aan te doen ? Ze meenen om hun stemregt ook al eens van tijd
tot tijd baas te zijn, ofschoon, als het er op aankomt, zij niet
durven zeggen Ja of neen. Dat heeft mij dikwijls belemmerd en
belemmert mij nog in het bestuur. Ik zie zoo veel mogelijk zulke
rencontres te vermijden, maar kan niet altijd. Voor zich zelven wil
men alle toegevelijkheid en verschooning, van anderen eischt men
het beste en ziet niet in que le meilleur est l'ennemie (sic) du
bien. Die absoluut het beste wil in de menschen, brengt het groot-
ste nadeel in iedere maatschappij, en toch zijn de meesten on-
praktisch en willen het zoo. In Gods naam dan !". Aldus Smits aan
Van Giersbergen op 25 januari 1882.
Over een aspirant-broeder die werd afgestemd schrijft Smits : ,,Ik heb eenen
bravender (sic) en gehoorzameren Jongen in onze Orde gezien, maar ik durfde
Hem niet aannemen om het kabaal, wat ik na dien praat vreesde. Toch Hij kwam
ook wel wat onnoozel voor. *- Wat hebben sommige vreemde heiligen toch zorg,
dat er niets onheiligs de Orde binnensluipe ! - Binnen weinige dagen zai ik
Broeder Ghijs (Rosu) voor de Professie moeten voorstellen, daar vrees ik ook
moeite over, omdat hij mij en niet altijd den heiligen bevalt".
Over dezelfde broeder-novice, Gijs Rosu, schrijft hij in een volgende brief van
6 maart 1883 : „ ... De Broeders, die mij nooit eene enkele opmerking over hem
74 Constitutiones Ord. S. Crucis 1868, Dist. I, cap. XV, nr. 5, Gestel St.
Michaelis, 1868.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 65
gemaakt hebben, hebben die heeren weten op te ruyen zoodat dezen hun stem niet
gul weg voor hem hebben willen geven, ofschoon niemand tegen hem stemde. Zij
begrijpen niet, dat alle theologanten en juristen zeggen, dat het een peccatum
mortale is, zijn stem niet te geven aan eenen novicius, die na afloop zijner proeftijd
zijne professie vraagt, tegen wien men geen zware fouten of gebreken waarom de
Statuta Ordinis hem verwerpen, kan inbrengen. Vide Statuta pag. 47 5° en pag. 42
11° .... Een Confrater alhier kwam mij heden morgen met tranen in de oogen
z.eggen, dat hij spijt had (dat hij) niet fiink weg voor Br. Ghijs gestemd had,
want dat hij zoo noode hebben zou, indien hij hier weg ging".
In Diest is het gedrag van sommige kruisheren in dit opzicht al niet veel beter
dan te Uden; ook daar kan men behoorlijk moeilijk doen. In juli 1882 heeft
Henricus Branten zich voor de Orde aangeboden. De rector van de Latijnse school
in Gemert heeft een zeer goed testimonium gegeven van zijn gedrag en studieijver.
Hij heeft een goed verstand, maar heeft het laatste jaar wat moeten sukkelen met
zijn studie, omdat zijn vader en moeder kort na elkaar gestorven zijn. Hij heeft
echter de rhetorica nog niet gemaakt. Smits, Hollmann en Manders hebben hem
geexamineerd en na hun verklaring heeft hij zowel te Uden als te St.-Agatha alle
stemmen verkregen. De meeste studenten die in Nederland van de colleges naar
het klooster gaan, hebben zo schrijft Smits, of hun rhetorica of hun poesis niet af
en worden toch in alle ordes aangenomen. De kruisheren moeten zich daar ook in
schikken, willen zij novicen krijgen. Maar in Diest zijn de heren het daar blijkbaar
niet mee eens. Op 6 augustus 1882 klaagt Smits : ,,Wat is het toch, dat men in
Diest altijd bij stemming voor aanneming of Professie zoo veel moeite maakt ?
Confr. de Jonge wil nu, dat Branten eerst zijne Rhetorica afmake ; heb ik niet
duidelijk geschreven, dat alle Ordens ze thans zonder dit aannemen en de Jongeling
groote reden heeft om dit niet te doen ?"
Het jaar daarop wordt Smits erg ongeduldig over het opzettelijk getreuzel van
de capitulares van Diest. Er hebben zich drie studenten uit Gemert aangemeld en
Smits heeft reeds aan Diest bericht, dat zij in het toelatingsexamen goed voldaan
hebben. Smits zegt Diest nu ongezouten de waarheid. ,,Toon ik, dat ik gefen
bekwame voor het professoraat aannemen kan ? Kan ik ze aannemen, als ze zich
niet presenteeren ? Zijn er en worden er niet jaarlijks (en dat zeer gaarne) bij de
Jesuieten, Redemptoristen, Capucijnen, Carmelieten, Witheeren van de school van
Gemert aangenomen ? Nu, indien het de heeren Capitulares niet bevalt, verklaar
hun dan dat zij slechts tegen stemmen en, als ze dit voor God verantwoordelijk
vinden, is het mij goed, alleen voor mijn genoegen behoeven ze niets te doen. En
of zij nu voor of tegenstemmen, ik zal nooit meer eenen student voorstellen ; ik
zal dezen of geenen Prior laten doen en dan zal er wel geene timor reverentialis
tusschen komen. Ik verlang de stemming onmiddelijk te weten ; en daarmee uit."
In een brief van 5 augustus 1883 wordt Gerardus Van Mil als candidaat voorgesteld.
,,Hij is 17 jaren oud, braaf, gezond, vlug en zeer buitengewoon ijverig
voor de studie. Hij heeft in zijn examen voor Fransch en Latijn getoond vlug te
zijn en zijn best gedaan te hebben, maar hij moet te St. Agatha nog de Rhetorica
bijwonen. Hij heeft hier bij Rector v. d. Berg zijne lessen gehad ; deze nu houdt
op met les geven. Ik laat den Jongen niet gaarne naar een ander Collegium gaan,
want men zou hem daar soms kunnen inpalmen en ik dring aan de ouders ook
niet gaarne de kosten op, omdat Confr. Honhon toch aan anderen de Rhetorica
moet uitleggen".
Smits toont zich in een brief van 30 juni 1884 zeer verontwaardigd over de
•hatelijke en onhebbelijke opmerkingen te Diest over hem gemaakt wegens het

66 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
voorstellen van een candidaat. ,,Wat had ik UHEw. meer kunnen of moeten zeggen
over hem dan ik gedaan heb, om die criticasters te voldoen ? Of was mijne
getuigenis aan U bij woord niet 200 goed als bij schrift ? Neen, het gebrek zit
niet in mij, maar in die Capitulares, welke misbruik maken van hun regt wat zij
handhaven om van tijd tot tijd mij in 't aangezigt te slaan. Wat praten zij van
yerantwoordelijkheid die gaarne aanhoudend de Overigheden en gansch de Orde
aan den kaak stellen zouden ? Indien zij zoo scrupuleus zijn in deze zaak, waarom
vragen zij dan geen andere manier en laten zij die niet over aan drie of vier
examinatoren, den Novitiemeester en mij ? ... Ook van Maeseyck kreeg ik dergelijke
critiek. En omdat mij die handelwijze zoodanig trof, deelde ik de gansche zaak
mede aan Pater Zwarts SJ. die ons retraite gegeven heeft. Deze heeft 14 Jaren
lang met den Provinciaal hunne novicen aangenomen ; ik heb Hem goed gezegd
welke de regten van onze Capitulares en welke mijne pligten hierin zijn, maar hij
wist geen woorden sterk genoeg om zulke aanmerking af te keuren ; hij noemde
het ronduit een schandaal tegenover eenen algemeenen Overste, wat nooit moest
kunnen plaats hebben. Er zullen nog wel meer Capitula plaats hebben eer hdt
gezag in de Orde naar behooren gerespecteerd wordt. •- Men keef op Hoogw.Heer
Z.L. (Van den Wijmelenberg) omdat hij zich niet deed gelden (men gaf dit wel
voor), maar omdat men over Hem baas wilde blijven, en men probeert het weer
met mij, maar dat dan die farizeeen openlijk voor den dag komen en ik verzeker U,
dat ik den handschoen zal opnemen. Regtuit gezegd, ik vind de aanmerking
onbillijk, ongepast, onregtvaardig, revolutionnair en protesteer er tegen. - Ge moogt
gerust dit aan uwe Communiteit voorlezen".
Er is meermalen beweerd, dat die ontoeschietelijkheid en dat
moeilijk doen over het aannemen van candidaten voortkwam uit
de vrees, dat anders ,,de spoeling te dun" zou worden. Dat zou
dan niet bepaald een verheven motief zijn en tevens een bewijs
van gemis aan idealisme en ondernemingsgeest in die jaren. Prof,
dr. Jacques Van Ginneken s.j. zou dan gelijk hebben met zijn
overigens wel wat verlate opmerking over de pacate grafiek van
de kruisheren, waarbij hem de versregel van Poot van de lippen
vloeit: ,,Hoe genoechlijk rolt het leven des gerusten landmans
voort" 75.
Het conflict van J. Van den Dries met de bisschop van Northamp
ton
Het conflict van kruisheer J. J. Van den Dries met de bisschop
van Northampton betekent niet louter een persoonlijke aangelegen-
heid; het zou ook noodlottig worden voor de poging om de Orde
75 J. Van Ginneken s.j., Het getal en de scbakering onzer priesterroepingen, in :
Jaarboek van het onderwijs en de opvoeding der R.K. jeugd in Nederland en
kolonien, Den Haag, 1928, 429-454.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 67
opnieuw in Engeland te vestigen. Als haar magister generaal was
W. F. A. Smits er nauw bij betrokken. Hij heeft zich beijverd om
niet alleen zijn confrater bij te staan, maar ook om de belangen
van de Orde te verdedigen 76.
Josephus Van den Dries (1824-1901), die in juni 1876 als
pionier van de kruisheren naar Engeland trok en er pastoor te
Newmarket in Suffolk werd, raakte rond 1885 in conflict met zijn
bisschop mgr. A. Ridell, die in 1880 bisschop van Northampton
was geworden. Tevergeefs is gepoogd de preciese reden van het
conflict te achterhalen ; zoals wij zullen zien bestaan er slechts
enkele zijdelingse aanwijzingen voor.
Op 26 juni 1885 schrijft Smits aan prior Van Giersbergen dat
Van den Dries vanuit Engeland in Uden op vacantie is geweest.
Hij zag er zeer goed uit en is, na tien dagen verblijf, op die dag
naar Newmarket teruggekeerd.
In 1886 zal op het intermediair kapittel worden bepaald, dat
magister generaal Smits de zaak tussen Van den Dries en de bis
schop van Northampton zal doorzetten en regelen. In het ongedateerde
concept van een brief aan internuntius Rinaldini in Den
Haag zet deze uiteen dat er moeilijkheden zijn ontstaan tussen de
bisschop van Northampton en Van den Dries. Deze moeilijkheden
zijn niet verminderd, maar vermeerderd. De bisschop heeft aan
Van den Dries de faculteiten die deze bijna tien jaar heeft bezeten,
ontnomen. Ondanks het verzoek van Smits weigert de bisschop die
terug te geven. Volgens mgr. Riddell, de bisschop, zou Van den
Dries Newmarket te verlaten. Deze weigert dit, alvorens het ver-
Westminster hebben gehandeld en op oneerbiedige toon aan de
bisschop hebben geschreven. Smits heeft aan Van den Dries verzocht
de zaak en het belang ervan in een these uiteen te zetten en
vraagt de internuntius die naar Rome op te zenden 77.
Mgr. Riddell herroept zijn uitspraak niet en beveelt Van den
Dries Newmarket te verlaten. Deze weigert dit, alvorens het verlies
van bezittingen der Orde zal zijn vergoed.
Op 21 maart 1887 schrijft Smits aan prior Kuypers te Diest:
,,De bisschop van Confr. v. d. Dries schijnt onverbiddelijk ; Hij
76 Voor de voorgeschiedenis en het verloop van dit conflict, zie J. Scheerder,
Henrkus Van den Wijmelenberg, 274-277.
77 A.G.K. : ,,v.d.W.", nr. 662. Ongedateerd concept. De ,,these" zelf van
v. d. Dries is niet terug te vinden.

68 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
verwerpt mijne bede en zal den Confr. hoogstwaarschijnlijk dezer
dagen door eenen anderen pastoor vervangen ; Z. D. H. schrijft
mij zeer stroef; mijne laatste brief was ook zeer beknopt, want ik
kan hem niet langer in alien ootmoed smeeken ; Hij verantwoorde
zich bij O. L. Heer ! Confr. v. d. Dries schijnt alles in bedaardheid
af te wachten ; tot hiertoe ontving ik van Hem nog geen ant-
woord 78.
In het archief van het bisdom Northampton blijken zich twee
brieven van kardinaal J. Simeoni, prefect van de Propaganda Fide,
over deze kwestie te bevinden, die gericht zijn aan de bisschop van
Northampton79. De eerste is van 16 december 1887. De kardinaal
deelt mede, dat Van den Dries hem onlangs heeft geschreven. Hij
toont zich daarin bereid om aan de bevelen van de Congregatie te
gehoorzamen. Die brief is wel nederig en gehoorzaam jegens de
bisschop, maar bevat niets waaruit blijkt dat v. d. Dries de missie
van Newmarket reeds heeft verlaten ; hij beklaagt zich echter over
de tijdelijke goederen van dezelfde missie. Van den Dries zegt dat
tijdens het vreedzame beheer door de kruisheren van deze missie,
die voor him komst totaal vervallen was, er in de loop van meer
dan elf jaren enkele zaken aan toegevoegd of verbeterd werden.
De Orde heeft daaraan minstens £ 400 uitgegeven. Die uitgaven
zouden zeker niet zijn gedaan tenzij ondubbelzinnig zou blijken
dat al deze goederen aan de Orde toebehoorden. Bovendien heeft
de overleden heer Robert Borock bij testament een jaarlijkse toelage
van minstens £250 aan de kruisheren toegewezen, die zij zouden
verkrijgen zodra zijn weduwe deze niet meer nodig zou hebben.
Als dit alles zo is, moet daarin enigszins naar billijkheid en recht
voorzien worden. De kardinaal verzoekt daarom mgr. Riddell te
zorgen alles op vreedzame wijze te schikken. Aan Van den Dries
78 D.K. 06.25.4 : Brieven van mag. gen. Smits aan prior H. Kuypers.
79 Archief bisdom Northampton. Bij nasporing bleken de bisschoppelijke archieven
van Northampton en Clifton, de twee diocesen in Engeland waarin Van den Dries
achtereenvolgens verbleef, geen persoonlijke correspondence van hem te bevatten.
Hetzelfde geldt voor het archief van het aartsbisdom Cardiff, waar de kruisheer
Alph. Van den Heuvel lange jaren werkzaam was ; deze was door Van den Dries
als zijn executeur testimentair aangesteld. De correspondence hierover met de
respectievelijke archieven is in de maanden maart-april 1976 gevoerd en berust
in het kruisherenklooster te Amersfoort. De archivaris van het bisdom Northampton
is wel zo vriendelijk geweest om op 17 maart 1977 de fotocopieen te zenden van
de beide brieven door kardinaal J. Simeoni, prefect van de Propaganda Fide, op
16 december 1887 en 23 januari 1888 gericht aan mgr. Riddell.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 69
zelf zal hij schrijven dat, als deze de missie nog niet heeft verlaten,
hij dit zo spoedig mogelijk zou doen.
In de tweede brief van 25 januari 1888 schrijft kardinaal Simeoni
dat hij, in een schrijven van 12 december 1887, aan Van den Dries
heeft bevolen zich te verwijderen uit de missie van Newmarket.
Deze heeft op '20 december geantwoord dat hij op 20 december
reeds gehoorzaam is heengegaan. Omdat de kardinaal echter niet
geaarzeld heeft te verzekeren dat er op een billijke en rechtvaar-
dige wijze voorzien zal worden in de kwestie van de goederen,
vraagt Van den Dries nu dat volgens billijkheid en recht hierin
wordt voorzien. Daarom verzoekt de kardinaal aan de bisschop dat
hij, indien er iets werkelijk aan de kruisheren toebehoort, niet
dralen zal, opdat deze kwestie tenslotte op een vreedzame manier
geregeld wordt.
In het archief van het generalaat der kruisheren bevindt zich het
concept van een ongedateerde brief, die door prior Hollmann als
secretaris van de generaal is geschreven en namens deze is gericht
aan de secretaris van de Propaganda Fide, en waarin het volgende
wordt meegedeeld. J. v. d. Dries, verblijvend in Mount St. Ber
nard's een cistercienserklooster te Coalville, een kleine stad in
Leicestershire, heeft een brief ontvangen van kardinaal Simeoni,
gedateerd 27 januari 1888, en heeft die aan de generaal doorge-
zonden. De kardinaal-prefect heeft daarin gesuggereerd dat Smits
aan mgr. Riddell een manier voorstelt waarop het conflict over de
tijdelijke goederen van Newmarket zou kunnen worden beeindigd,
conform aan de beslissing van de kardinaal-prefect in October 1887.
Volgens informatie is de waarde van die goederen £ 400. Als de
kruisheren die som ontvangen zullen zij Newmarket officieel over-
dragen aan het bisdom80.
14 april 1888 bericht kardinaal Simeoni aan hoogwaardig heer
Smits dat het hem bekend is dat Van den Dries gehoor gegeven
heeft aan het bevel van de Propaganda Fide en Newmarket heeft
verlaten. De kardinaal heeft zich tot de bisschop van Northampton
gewend opdat deze al wat aan de Orde toebehoort zal restitueren
en vraagt een verklaring van Smits dienaangaande81.
80 A.G.K. : ,,v.d.W/\ nr. 686. Ongedateerd concept.
81 Ibidem, nr. 687.

70 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
Eind 1888 heeft mgr. Riddell aan Van den Dries het mislezen
verboden. Op 2 december 1888 schrijft deze vanuit Londen aan zijn
zusters Julie en Cato, die te Uden wonen, dat hij de volgende dag
een bespreking zal hebben met de vicaris-generaal van Westminster
over het intrekken van zijn verlof om mis te lezen. Alle middelen
schijnen te worden aangewend om hem zijn plaats bij Mrs Leeming
te betwisten82. Hij vindt het raadzaam dat de generaal een suppliek
aan kardinaal Simeoni zendt en sluit een concept hiervoor in. De
cistercienserpater Andreas Campbell zal optreden als arbitrator
voor Van den Dries. Hij blijkt dus een kerkelijk proces tegen mgr.
Riddell te willen voeren.
Volgens dit concept is hem verboden mis te lezen, waarschijnlijk
wegens de moeilijkheden ontstaan tussen de bisschop van Nort
hampton en hem over de goederen van Newmarket. Omdat Van
den Dries soms voor noodzakelijke aangelegenheden in verschillende
diocesen moet verblijven, wordt aan de kardinaal een aanbevelingsbrief
voor de bisschoppen van Engeland gevraagd, opdat hij
in de diocesen waar hij verblijft, mis moge lezen.
Er bestaan twee concepten van brieven, door prior Hollmann
gericht aan respectievelijk mgr. Riddell en kardinaal Simeoni. De
eerste deelt mede ,dat de Orde als haar scheidsrechter in het con
flict over de goederen van Newmarket pater Andreas Campbell
heeft gekozen. De bisschop wordt verzocht een eigen scheidsrechter
te kiezen. De tweede brief vraagt aan kardinaal Simeoni, wie hij
van zijn kant als scheidsrechter in de kwestie van Newmarket
wenst te kiezen83
Op 2 februari 1889 schrijft Van den Dries vanuit het cistercienserklooster
Mount St. Bernard's te Coalville weer aan zijn beide
zusters te Uden. Prior Hollmann heeft de kardinaal in kennis ge-
steld van de keuze van pater dr. Andreas Campbell O. Cist, als
arbiter voor Van den Dries. Op deze brief werd volstrekt geen
antwoord ontvangen. Het lijkt daarom raadzaam, zelfs noodzakelijk
dat Hollmann diens benoeming aan de kardinaal te kennen
geeft en de vrijheid neemt om namens de magister generaal bij de
kardinaal te informeren. Naarmate pater Campbell en een andere
doctor in de theologie van de abdij de zaak bestuderen zijn zij
82 Ibidem, nr. 688. Vermoedelijk fungeerde v. d. Dries toen als huiskapelaan van
deze dame.
83 A.G.K. : ,,v.d.W.", nr. 690.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 71
overtuigd, dat de zaak van de kruisheren zeker kan worden ge-
wonnen 84.
Prior Hollmann schijnt er veel minder optimistisch over gedacht
te hebben en er weinig goeds van te hebben verwacht. Julie Van
den Dries stuurt hem 6 februari 1889 een brief van haar heerbroer
door, die ongeduldig wordt en daarin door de twee cisterciensers
nog aangewakkerd wordt85.
Op 28 februari 1889 bericht Van den Dries aan Julie, dat zijn
scheidsrechter blijft aandringen op tijding uit Rome. Er wordt in-
zage verzocht van de correspondentie tussen de kardinaal, de
generaal en prior Hollmann. Julie moet deze brief onmiddelijk
doorsturen naar de generaal, ook Hollmann in kennis stellen en de
brief zorgvudig bewaren. In een brief van 18 maart 1889 aan
Hollmann toont Van den Dries zich gepikeerd, omdat deze het
niet nodig heeft gevonden om zijn correspondentie met de kardi
naal te doen toekomen aan Van den Dries en Campbell. Hij vindt
dat Hollmann hem niet genoeg vertrouwen schenkt en van mening
blijkt dat de zaak overhaast wordt.
Van den Dries stuurt 26 augustus 1889 een brief aan magister
generaal Smits. Hij blijkt zich dan te bevinden in een zusters-
klooster te Taunton, in Somersetshire, waar hij ook 13 mei 1901 op
drieenzeventigjarige leeftijd zal overlijden. Hij stuurt de vertaling
van een brief van pater Campbell. Deze is van mening dat de
generaal twee brieven moet schrijven : een aan de bisschop van
Northampton, waarin voorgesteld wordt dat de scheidsrechter van
de bisschop een samenkomst heeft met die van de kruisheren, om
in gezamenlijk overleg een derde te benoemen. De tweede aan
kardinaal Simeoni om mee te delen dat volgens diens verlangen
gehandeld werd en hem tevens te verzoeken om Van den Dries
als door de generaal gedelegeerde gevolmachtigde te erkennen, om
dat Smits wegens zijn zwakke gezondheid er zelf niet genoegzaam
toe in staat is. Prior Hollmann blijft dus buiten spel ; die zal het
bij deze heren wel verbruid hebben omdat hij niet veel heil in de
hele onderneming zal hebben gezien.
Op 24 September 1889 zendt Van den Dries aan de magister
generaal de vertaling van een brief van Campbell, die gelooft dat
84 Ibidem, nr. 691.
85 Ibidem, nrs. 692, 693, 694, 697, 698, waaraan alle volgende gegevens ontleend
zijn.

72 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
de beslissing in de kwestie van Newmarket nabij is. De bisschop
van Northampton zal binnenkort zijn kapittel consulteren.
Wat nu juist het resultaat van dit alles geweest is, wordt uit de
beschikbare gegevens niet duidelijk, wel dat Van den Dries zich in
deze affaire stevig had vastgebeten en klaarblijkelijk haar te veel
heeft willen forceren. Het zou trouwens niets veranderd hebben
aan het feit dat Newmarket, oorspronkelijk bedoeld als bakermat
voor de kruisheren in Engeland, voor de Orde verloren was.
De vordering van Mr. Faber
Ook dit kan als een algemene Ordesaangelegenheid worden beschouwd,
omdat het gevorderde bedrag van een zodanige omvang
was, dat zij in haar geheel daarvoor garant zou hebben moeten
staan ; St.-Agatha alleen had het onmogelijk kunnen opbrengen.
Bovendien voelde de hele Orde zich nauw betrokken bij de lotgevallen
van het moederhuis 86.
Mr. J. G. A. Faber, advocaat te Amsterdam en een liberaalgetint
katholiek, was sinds 1863 de door de minister van financien
erkende onderhandelaar over de transactie betreffende de goederen
van St-Agatha en de rechtskundige adviseur van dat klooster bij
de processen met de Staat van 1877 tot 1887. Als gevolmachtigde
van St.-Agatha in 1861 door Van den Wijmelenberg aangesteld,
en later als magister generaal, heeft Smits jaren lang een geregeld
en veelvuldig contact met Faber gehad door een drukke, soms
dagelijkse briefwisseling, vele conferenties en herhaalde bezoeken.
Daaruit was ook een wederzijdse vriendschap ontstaan.
Op 3 juli 1880 deelt Faber in vertrouwen aan prior Smits mee,
dat hij van plan is in mei 1882 zijn advocatenpraktijk neer te
leggen87. De vacantie, zo zal hij 16 September 1880 schrijven,
heeft zijn vrouw goed gedaan. Zij hebben een villa in Wiesbaden
gekocht. Zijn vrouw gaat er het volgende voorjaar al heen ; hij
hoopt zelf met de winter 1881. In zijn gelukwens aan Smits bij
gelegenheid van diens generaalskeuze, op 7 mei 1881 gedateerd,
lezen we : ,,Gij hebt U ontzettend veel moeite gegeven in het
86 Zie biz. 4 en 13 van dit artikel, en J. Scheerder, H. v. d. Wijmelenberg,
biz. 89, voetnoot 73.
87 A.G.K. : ,,v.d.W/\ nrs. 526, 594, 627, 638-644, 650 : brieven van Mr. Faber
aan mag. gen. Smits over het neerleggen van zijn advocatenpraktijk en brieven
van Mr. Faber en Mr. Van Oppen aan Smits over Faber's declaratie aan St.-Agatha.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 1$
belang van St.-Agatha. Moge Gij eens als restaurator der Orde er
de belooning van plukken. ... Mijn vrouw is reeds op villa Rigi.
Ze is uitstekend wel en gelukkig. Voor mijn vertrek kom ik nog
naar St. Agatha." Vanuit villa Rigi, waar hij op vacantie is, luidt
het op 25 juli 1881 : ,,In October of November hoop ik U te komen
zien". Vier dagen later: ,,Mijn adres is Villa Rigi, Bierstaat bij
Wiesbaden". Op 10 augustus 1881 schrijft hij uit Wiesbaden over
een conferentie die hij met Smits te St.-Agatha wil houden. ,,Ik
heb Mr. Van Oppen uitgenoodigd er ook bij te zijn. Ik hoop
zoolang God mij het leven spaart en ik het vertrouwen der Orde
geniet de leiding der zaak van St.-Agatha aan mij te houden, doch
ik woon thans te ver af om op alles het oog te kunnen houden".
Faber heeft, zo zegt hij, een alter ego nodig en beveelt Mr. Van
Oppen aan.
De brieven van September, October en november 1881 komen
weer uit Amsterdam, waar Faber de nodige voorbereidingen treft
voor het opheffen van zijn praktijk. Hij schrijft op 21 november
1881 : ,,A1 de stukken en papieren heb ik aan Procureur de Wit
(advocaat en procureur te Den Bosch) gezonden ter beschikking
van Mr. Van Oppen. In de eerste week van December leg ik de
praktijk neder. Met St.-Agatha zal ik me echter blijven bemoeyen".
Vanuit villa Rigi, waar hij nu woont, bericht hij 20 januari 1882 :
,,Met dankbaarheid ontving ik Uwen brief van 29 Nov. om Uwe
vriendschap mijwaarts, maar ook met weemoed. Ik had mij nooit
voorgesteld op deze wijze mijn loopbaan te eindigen - eerder op
het bed van eer als practiseerend Adv. Het doel schijnt echter
bereikt, herstel der zenuwachtigheid van mijn Vrouw. Ge ziet, ik
ben nog met hart en ziel bij St.-Agatha. Vraag het klooster eens
voor ons te bidden. Wij hebben Gods hulp zeer noodig. Steeds met
innige toegenegenheid, U. H. E. W. Dr. en opregte vriend J. G.
A. Faber".
Jammer, dat aan deze jarenlange vriendschap zulk een onaangenaam
einde moest komen. Smits heeft dit zelf erg betreurd.
Op 7 augustus 1883 nl. schrijft Faber aan ,,Monseigneur en
Hooggeachte Vriend". Hij heeft aan St.-Agatha nooit enig salaris
in rekening gebracht. Zijn correspondentie kan het bewijzen. Voorschotten
en reiskosten zijn goed betaald. ... Hij volgde het voorbeeld
van zijn vader geen rekening aan zijn clienten te zenden voor

74 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
het geding uit was en dan de schapen te scheren naarmate zij wol
hadden. Bij het neerleggen van zijn praktijk zag het er naar uit
dat er een schikking (tussen de Staat en St.-Agatha) zou komen.
Bij dit ministerie is, volgens mededeling van Van Oppen, alles
weer in het water. Faber heeft, zo zegt hij, heel wat moeite en tijd
aan het geding besteed ; het heeft hem ook de ,,Nederlandse
Leeuw" gekost. Hij wil daarom graag zijn salaris bepaald zien en
ontvangen. Smits moet niet schrikken : hij wil de hoofdsommatie.
Hij heeft, behalve zijn vrouw, geen erven waarin hij veel belang
stelt en zou het klooster tot zijn erfgenaam wensen. Hij is zestig
jaar, zijn vrouw achtenvijftig. Zijn volledig honorarium stelt hij op
f. 10.000, en hij is volmaakt tevreden als Smits driemaandelijks
of eens per jaar de rente verrekent.
Voor magister generaal Smits was dit niet alleen een pijnlijke
ontgoocheling, maar ook een al te grote belasting ; hij had reeds
zeer zware financiele verplichtingen in verband met de kosten die
de gevoerde processen meebrachten. Bovendien was er het dreigen-
de vooruitzicht dat de goederen van St.-Agatha tooh nog door de
regering zouden worden onteigend.
Mevrouw Faber schrijft op 17 april 1884, dat zij beiden reeds
geruime tijd antwoord van Smits op de toegezonden declaratie
verwachten. Zij verzoekt vriendelijk het gestelde bedrag van f.
10.000 over te maken ofwel jaarlijks f. 500. Het komt, volgens
haar, rechtens toe aan haar man en ook voor hen is het een levens-
kwestie, omdat hun inkomsten zeer verminderd zijn.
Smits heeft het oordeel van Mr. Van Oppen over deze kwestie
gevraagd. Deze schrijft op 15 mei 1884 terug, dat de som van f.
10.000 hem overdreven voorkomt. Een lijfrente van f. 500 ten
behoeve van Faber zou hij minder onaannemelijk oordelen. Hij
meent wel, dat de gezondheidstoestand van Faber van die aard is,
dat die lijfrente niet lang betaald zou hoeven te worden. Ver-
moedelijk zal Faber verlangen dat de lijfrente ook op zijn vrouw
overgaat. Dit acht Van Oppen te bezwarend.
Er bestaat een brief, gedateerd 28 juli 1884, gericht aan een
,,Amice". Vermoedelijk is deze voor Mr. Van Oppen bestemd en
door deze doorgezonden aan hoogwaardig heer Smits. Faber deelt
daarin mee, dat hij met de dag minder wordt; alleen zijn hoofd
en ogen zijn nog goed. Mevrouw Faber sluit een brief in over de

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 75
weigering van St.-Agatha. Zij is, zegt Faber, nog meer verontwaardigd
dan hij zelf. Financieel zijn zij hard achteruit gegaan, hebben
villa Rigi moeten verkopen en wonen nu op een klein bovenhuis.
Op 8 augustus 1884 volgt een tweede brief aan ,,Amice \ Alleen
het opschrift is door Faber geschreven ; het overige heeft hij
waarschijnlijk aan zijn echtgenote gedicteerd omdat het schrijven
hem te moeilijk was geworden. Hij heeft met grote verwondering
het antwoord van St.-Agatha vernomen. Hij heeft de kruisheren
gedreigd zijn vorderingen op gerechtelijke wijze te innen. Aan
hem alleen hebben zijn nog him bestaan in Nederland te danken.
Deze bewering klinkt nogal fors en dramatiseert de toestand van
de kruisheren in Nederland wat te zeer. Ook aan Mr. Van Oppen
had Faber op 1 augustus geschreven. Het is een repliek op het
antwoord dat hij van prior Hollmann te St.-Agatha heeft ontvan-
gen. Hij is zeer verbitterd tegen de kruisheren. Ook van deze brief
is alleen het opschrift door hemzelf geschreven. Op 10 October
1884 bericht Mr. Van Oppen aan Smits dat Faber hem heeft laten
weten, dat hij de beslissing van het geschil met St.-Agatha over zijn
declaratie wil overlaten aan mgr. P. M. Snickers, de aartsbisschop
van Utrecht. Faber vertrouwt dat dit de aartsbisschop niet onaan-
genaam zal zijn. Heeft hij daartoe niet voldoende macht, dan kan
hij wel een of andere jurist in de arm nemen. Mr. Van Oppen
vraagt Smits wat hij aan Faber zal antwoorden. Denkt Smits dat
mgr. Snickers bereid zal zijn die taak op zich te nemen ?
Faber schrijft 30 november 1884 weer aan Van Oppen. Hij wil
nogmaals de redenen aangeven voor zijn vordering op St.-Agatha
en stelt het geschrevene ter beschikking van mgr. Snickers. Daarna
volgt er, gedateerd op 1 december 1884, toch nog een compromis,
opgesteld door Mr. Faber, tussen enerzijds hem persoonlijk en an-
derzijds hoogwaardig heer Smits, om :
1° mgr. Snickers naar billijkheid te laten beslissen ;
2° beide partijen alle processtukken te laten mededelen die daarop
betrekking hebben ;
3° beide partijen zich verder het recht te laten voorbehouden om
twee memoires, die hun middelen ontwikkelen, binnen drie
weken mede te delen ;
4° Mr. Faber kiest tot uitvoering dezes domicilie ten kantore van
Mr. Van Oppen.

16 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
Ten slotte blijkt uit vier brieven van Mr. W. H. K. Mauthaen,
advocaat en procureur te Amsterdam, dat Faber het plan heeft
gehad een gerechtelijke vervolging tegen de kruisheren van St-
Agatha in te stellen en daartoe Mouthaen als zijn advocaat heeft
gekozen. De twee eerste brieven handelen over de declaratie van
Faber en stellen een compromis voor. In de derde, die van 23
november 1885, meldt Mr. Mouthaen, dat mevrouw de weduwe
Faber er in zal berusten, als Smits meent geen hoger som dan £.
1500 te moeten toestaan en dat zij voor dat bedrag de kwestie in
der minne zal schikken. Mr. Faber blijkt dus inmiddels overleden.
Op 30 januari 1886 bericht Mr. Mouthaen aan de heer X. Walter
te Grave dat hij de aangetekende brief met f. 1500 heeft ontvan-
gen. De kwitantie stuurt hij aan mevrouw Faber ter ondertekening.
Dit betekent dan het einde van deze betreurenswaardige en onver-
kwikkelijke geschiedenis88.
LAATSTE LEVENSJAREN (1886-1889)
Brieven aan prior H. Kuypers te Diest (1886-1889)
De brieven die hoogwaardig heer Smits aan prior H. Kuypers
richt igeven een waardevol beeld van beider persoonlijkheid en
vooral van de interne toestand waarin de Orde toen verkeerde.
Evenals de correspondentie met prior Van Giersbergen dragen zij
een openhartig en vertrouwelijk karakter en geven interessante in-
lichtingen over de situatie te Uden en te Diest. Evenals dit bij Van
Giersbergen het geval is, zijn de brieven die prior Kuypers per-
88 Ibidem, nrs. 643, 644, 665, 666 : Vier brieven van Mr. W. H. K. Mouthaen,
advocaat en procureur te Amsterdam. Zij zijn in de jaren 1884-1885 geschreven ;
de eerste drie aan mag. gen. Smits, de laatste aan de heer X. Walter te Grave.
Minstens reeds onder het langdurig prioraat (1806-1855) te St.-Agatha van
S. W. Gielen bestonden er zakelijke, maar tevens zeer vriendschappelijke relaties
tussen de familie Walter te Grave en de kruisheren van St.-Agatha. Oudere
kruisheren zullen zich nog herinneren, dat begin januari de heer Walter steeds
zijn jaarlijkse nieuwjaarsbezoek bij hoogw. heer te St.-Agatha bracht en dan in de
refter aan de hoofdtafel tegenover de generaal plaatsnam. Dit bezoek werd dan
kort daarop beantwoord door de generaal, vergezeld van enkele kruisheren. De
familie Walter toonde steeds grote belangstelling in de lotgevallen van St.-Agatha.
Vermoedelijk heeft de heer X. Walter het aan mevrouw Faber overgemaakte
bedrag van f. 1500 aan St.-Agatha voorgeschoten en het namens St.-Agatha toegezonden.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 77
soonlijk aan de magister generaal heeft geschreven, niet bewaard
gebleven. Omdat Smits en Kuypers beiden in 1889 zouden over-
lijden en het prioraat van Kuypers zodoende veel korter heeft ge-
duurd dan dat van Van Giersbergen, is het aantal brieven in dit
geval beperkter. In het geheel zijn het er twintig, waarvan zeven-
tien tijdens dit prioraat. Toch vormen zij een welkome aanvulling
en bevestiging van het algemeen beeld dat de Orde in de zeven-
tiger en tachtiger jaren van de vorige eeuw vertoonde.
Henricus Kuypers is 8 September 1821 te Veghel geboren. Evenals Smits, Van
Giersbergen en ook zijn eigen broer Adrianus, heeft hij op het Bossche groot-
seminarie gestudeerd, in zijn geval van September 1839 tot april 1842, om daarna
in te treden bij de kruisheren te Uden. Hij zou er 3 mei 1843 zijn professie
afleggen. Op 25 maart 1844 werd hij in de kapel van de Ruwenberg priester
gewijd. Samen met prior G. Van der Weijst en J. Van den Broek behoorde hij
tot de drie eerste priesters die de stichting van de kruisheren te Diest in 1845 zijn
begonnen. Sinds de oprichting van het H. Kruiscollege te Diest was hij verbonden
aan dit college in 1852 tot aan de opheffing ervan in 1885 en was zeer gezien en
bemind onder de leerlingen. Hij heeft er zijn zilveren jubilee als studieprefect en
surveillant gevierd89. Vanaf 1869-1886, dus tijdens het prioraat van H. Van
Giersbergen, was hij tevens subprior.
Gezien de bestaande verhoudingen en onenigheden te Diest, was het na de dood
van prior Van Giersbergen zeer gewenst er een krachtige en doortastende figuur,
en liefst een buitenstaander, als prior te kiezen. Dat zagen de conventualen van
Diest zelf ook wel in. En daarom viel het oog op H. Hollmann, de jonge prior
van St.-Agatha, toen 33 jaar oud. Hollmann weigerde echter de keuze te aanvaarden.
Hij had daar ongetwijfeld zijn goede redenen voor en het valt ook te denken dat
St-Agatha er veel bezwaar tegen maakte zijn eigen ondernemende en vooruitstrevende
prior af te staan. Zelfs toen hij te Diest herkozen werd, volhardde
Hollmann in zijn weigering. Hoogwaardig heer Smits die wist hoezeer verandering
in Diest nodig was en lelijk met dit probleem omhoog zat, schijnt Hollmann te
hebben willen forceren de keuze aan te nemen90. Deze herhaalt echter in een
brief van 7 februari 1886 aan de conventualen van Diest op besliste wijze zijn
afwijzing. Zelf zal Smits daaromtrent aan de toenmalige subprior H. Kuypers op
11 februari 1886 schrijven : ,,Dat de Prior van St. Agatha bij zijn 'negative blijft,
verwondert me geenzins (sic) ; hij meent dat zijn gemakzucht volkomen gewettigd
is. Ik laat de zaak met de gevolgen voor zijne verantwoording. Mij bevalt zijne
handelwijze volstrekt niet en ik zal dat hem wel in 't vervolg toonen, want ik
vind me onopregt behandeld"91. Voor een buitenstaander is, na bijna honderd
jaren, moeilijk uit te maken welke overwegingen in dit geval het zwaarst hadden
moeten tellen. Hollmann bleef in ieder geval zelf overtuigd van de juistheid van
zijn handelwijze.
Smits schrijft in bovenvermelde brief aan subprior Kuypers : ,,Ik heb U voor
de leiding etc. voor de Electio alle magt gegeven. Mij dunkt dat de renovatio
89 W. Sangers en G. Van der Linden, o.c, 58-63.
90 J. Scheerder, H. M. F. Hollmann, 81-86.
91 D.K., 06.25.4.

78 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
Juramenti passend en nuttig zijn zal. Maar wie te kiezen ? Van de drie welke
Ge mij in uwen brief noemt, zou ik de Groot (H. de Groot te Uden) willen
uitzonderen. Die Confrater is zeer geleerd, maar heeft geen tact van besturen,
volstrekt niets. Ik geloof, dat dan Confr. v. d. Burgt (te Diest, 32 j.) duizend
procent beter zou zijn. Op Confrs. Dietvorst (te Maaseik, 56 j.) en Honhon (te
St.-Agatha, 27 j.) heb ik in casu niets tegen ; doch zoudt Gij bij uw beterschap
dien last niet aandurven. tenminste voor eenen tijd ? Of zou het wenschelijk zijn
voor de Communiteit dat er na Paaschen eene aangesteld wordt door de Definitores
met mij ? Ik heb niets anders op 't oog dan het welzijn der Orde en Communiteit,
zoo als Gij wel weet. Overleg met de Confraters en ik ben met hen tevreden".
Het blijkt dat Kuypers zich beschikbaar heeft willen stellen en dat de confraters
te Diest met zijn prioraat accoord gaan. Drie dagen later, op 14 februari 1886,
schrijft Smits hem tenminste : ,,Uw brief, welke Confr. v. d. Eynde meebrengt is
mij een ware troost. Er wordt mij dagelijks zoo veel gezegd, - ik zie dagelijks zoo
veel, dat ik bijna zou twijfelen, of er wel iemand in de Orde is, die in mij
volkomen vertrouwen heeft, of die zich in de Orde als mijne subditus gelukkig
voelt. 't Is alsof ik door eene schijnbare openhartigheid een ieder wil bedriegen
en exploiteeren. Is dit zoo, dat men het dan openlijk verklare, en ik zal mijne
waardigheid met zoo veel blijdschap afleggen ; ik zou mijne zonden zoo gaarne
in onderdanigheid uitboeten. Doch laat ik me nu met dit alles niet bezig houden ;
ik heb nu over dringender zaken met U te handelen.
Zeer gaarne zou ik hebben, dat Gij de zorgen of het Prioraat van 't Convent
zoudt willen aanvaarden, maar ik vrees dat ik oorzaak stel van eenen te vroegen
stond. Gaarne had ik dus dat Ge den Docteur vraagt, of Ge het Prioraat ten
minste niet voor eenigen tijd moogt aannemen omdat er op dit oogenblik bijna eene
noodzakelijkheid bestaat. Kan dit, dan was ik uit eenen grooten embarras verlost,
wij konden dan zien of de Definitores er eenen mouw aan wisten te passen. Wordt
Ge gansch beter, dan is er niets tegen, maar alles voor, dat Ge in dit officie leeft
en sterft. Eene zaak maak ik U opmerkzaam : wanneer Ge het Prioraat aanvaard,
laat dan eenen Supprior en Procurator kiezen (wanneer Ge die hulp verlangt) maar
voor niet langer, dan ze U bevallen en Gij het officium bekleed ; dan gevoelen
zij, dat ze afhankelijke personen zijn en de Communiteit zal er gemakkelijker
genoegen mede nemen. Ge kunt ze echter de consilio Conventus gerust aanstellen,
want kiezen zou tegen uw verlangen kunnen uitvallen". Smits zal hier wel uit
eigen bittere ervaring spreken.
H. Kuypers wordt dan op 19 februari 1886 tot prior van Diest gekozen92.
Hoogwaardig heer Smits heeft dit bericht dezelfde dag nog ontvangen en er
onmiddellijk op geantwoord. Hij voegt een meer vertrouwelijk schrijven toe aan
zijn confirmatie. In Uden is men erg blij en feliciteert de nieuwe prior van harte,
,,maar nog blijer ben ik, ofschoon ik U niet in denzelfden geest feliciteeren kan.
Voor den hemel, Ja, is er veel gelegenheid om buitengewone verdiensten te
vergaren, maar non caro aut sanguis revelant haec ; want het Prioraat is om zijn
lusten niet te begeeren. Dan, om lusten zijn wij de Orde niet ingegaan, maar
wel om God en Heer te dienen. Trachten wij deze intentie door daden te blijven
uitdrukken en dan heeft iedere pligtvervulling ook weer hare eigenaardige vol-
doening. -"
Smits bemoedigt de nieuwe prior en belooft hem een krachtige steun. Hij is
zeer verheugd dat de dokters in de keuze hebben toegestemd. ,,Wat God wil, dat
92 D.K., 06.5.8.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 79
wil Hij krachtdadig. Dit bewijst wel uwe Electio. Wij willen als niet en Hij
wil wel, en zie, Zijne wil geschiedt en nu willen en verlangen wij niets anders.
... de Prior (van St.-Agatha) zal nu weten, dat ik waarheid verkondigde, toen ik
hem uit Diest schreef: ,,Op God stel ik mijn vertrouwen en Deze zal mij niet in
den steek laten". Hij geeft Kuypers nog goede raad voor het uitkiezen van een
subprior en procurator. Hij moet ook trachten in alle moeilijkheden bedaard te
blijven en het hoofd nuchter te houden ; God zal hem licht en kracht geven. De
bezorgde en tegelijk bemoedigende toon van deze brief is kenmerkend voor de
trouwe vriend en de diepgodsdienstige man die Smits was.
Het convent van Diest
Op 14 februari 1886 schrijft Smits aan H. Kuypers uit de woorden
van P. van den Eynde (toen nog conventualis te Uden) te
hebben opgemerkt, dat er te Diest zowel in de communiteit als in
de stad veel gesproken wordt over een plan tot secularisatie bij J.
van der Burgt. Hij vraagt wat daar van aan is. Zelf kan hij niets
merken, omdat van der Burgt hem altijd over de toekomst van de
Orde, ook omtrent zijn persoon, spreekt. Twee dagen later bericht
hij, s avonds tevoren een alleraangenaamste brief van van der
Burgt te hebben ontvangen, vooral omdat hij daarin las dat de
prior zoveel vertrouwen in deze stelt. Zelf is Smits ook erg voor
hem geporteerd en beschouwt de praatjes over hem als voortkomend
uit jaloezie. Hij heeft hem ook in deze geest geantwoord. De
te drukke bezigheden van van der Burgt zouden eigenlijk verlicht
moeten worden, dan zou de zaak spoedig in orde zijn. Smits vraagt,
of Kuypers P. Konings niet met de correspondentie over de rozenkransen
zou kunnen belasten. Hij weet niet wat Konings daar-
tegen in zou kunnen brengen en gelooft ook, dat deze dit terwille
van Kuypers op zich zal willen nemen. Kuypers is dan nog geen
prior, maar neemt als subprior voorlopig het bestuur van het
klooster waar.
Op 26 april 1886 beantwoordt Smits een brief van H. Kuypers,
intussen prior geworden, waarin deze om goede predikanten heeft
verzocht. Smits zou daar graag genoeg voor zorgen. Hij heeft het
beste met Diest voor, maar men heeft hem in de steek gelaten. Hij
heeft dus vermoedelijk personen daarvoor aangezocht, maar is niet
kunnen slagen. J. Van de Geer, die eerst rhetorica gaf aan de
fraters-filosofen in Diest, zal in de toekomst filosofie doceren en
Chr. Janssen in zijn plaats de rhetorica ; daarmee wordt van der
Burgt dus wat ontlast. De generaal is van plan, zo schrijft hij 14

80 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
September 1886, H. de Groot te Uden als biechtvader en predikant
naar Diest te zenden. Maar dit moet geheim blijven tot de Groot
Uden heeft verlaten. Van der Burgt zou dan in Uden als leraar
aan het weldra te openen college komen, en Chr. Van Hout als
surveillant. Van Hout en van der Burgt zijn inderdaad van Diest
uit naar Uden verplaatst. De Groot is echter te Uden gebleven93.
Op 1 februari 1887 schrijft Smits dat het hem niet verwondert,
dat er te Diest twee stemmen tegen de professie van Broeder R.
Van den Crommenacker in Uden waren uitgebracht; dat wordt hij
van Diest gewoon. Ook verwondert het hem niet dat de prior over
zijn geestelijke toestand wilde klagen, want daar is hij tamelijk
gerust op, al hoort hij zulke klachten niet graag.
In 1887 werd in de kruisherenkloosters plechtig het zesde eeuwfeest
gevierd van de overbrenging der relikwieen van de patrones
der Orde, de H. Odilia, naar het voormalige moederhuis te Hoei.
In de week waarin te Diest dit feest wordt gevierd hoopt hoog-
waardig heer Smits het convent te bezoeken en pontificaal te assis-
teren bij de solemnele mis. Een pontificate mis durft hij niet aan,
omdat hij wegens zijn slechte gezondheidstoestand de handen al
vol heeft aan een leesmis. Hij gelooft, dat prior Hollmann en
procurator J. Verkuilen van Uden hem zullen vergezellen. Met
hetzelfde doel hoopt hij ook naar Maaseik te komen in de week,
dat daar het feest bijzonder wordt gevierd.
Geregeld informeert Smits naar de gezondheidstoestand van
prior Kuypers, zoals hij dat ook bij prior Van Giersbergen had
gedaan en geeft Kuypers de raad zich goed in acht te nemen. Ook
de andere zieke confraters hebben zijn voortdurende belangstelling.
Het convent te Uden
Subprior Manders en procurator J. Verkuilen blijven lastige
medewerkers voor hoogwaardig heer Smits als prior van Uden.
,,Eergisteren", zo bericht hij op 17 mei 1886, ,,vroeg mij de Sup-
prior of er hier ook naar de straat gebouwd zou worden. Ik heb
hem een en ander gezegd, waaruit hij zeer goed begreep dat ik
er geenzins (sic) op aandringen kan en, wijl de Communiteit het
initiatief niet nemen zou, er ook niets van komen zou, want dat
93 Zie L. Sips, Elenchus van St.-Agatha, in Cruciferana, nr. 23, Amersfoort 1966.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 81
niemand hunner iets tegen Confr. Verkuilen durfde en deze is wel
zoo, dat hij eer tegen dan voor is in alles wat mij aangenamer zijn
kan. Daarom verberg ik hem in den regel wat ik gaarne heb.
Confr. Manders is in den regel met Verkuilen en ik schijn in hun
oog te zeer me zelven te zoeken en ik heb het gebrek van dit niet
te kunnen zien. Kon ik dit, het zou me minder treffen ; toch lijd
ik er niet zoo veel mede dat ik er van sterven zal". Smits zou
eigenlijk veel liever in St.-Agatha zijn, maar voorziet dat er dan
spoedig grote ruzie met de Udense pastorie zal zijn, en die is er al
meer dan genoeg met Cuyk. Hij vertelt verder, dat het met de
bouw van het nieuw college goed vooruitgaat. Ook, dat de pastoor
van Uden met een kerkmeester aan het inzamelen is voor een nieuwe
parochiekerk ; de oude aan de Zeelandse weg is door brand
verwoest. Op 13 december 1886 meldt Smits : ,,Het collegie verschaft
mij eigenaardige moeyelijkheden ; ik zal blij zijn, wanneer
ik eene maand verder ben. Ze begrijpen maar niet hoe ik met alles
zoo geheim blijf, maar was ik het niet, dan stond half Uden wel
over hoop".
,,Confr. Honhon komt vrijdags mediteeren. Hij doet dit meesterlijk".
Aldus Smits op 28 februari 1888.
In het voorjaar 1888 had Smits een derde, thans tienjarig prioraat
te Uden achter de rug en bepaalde hij als generaal datum en voorzitter
van de priorkeuze. Op 30 maart 1888 schrijft hij : ,,Hij
(prior Hollmann als voorzitter) en alle confraters hier dachten
tegen mij in, dat ze niet mogen kiezen en kwamen met den Prior
mij verzoeken, dat ik Prior zou willen blijven. Ik kon het niet
weigeren ; ik had te voren de conditie gesteld dat ik de gastenkamer
moest kunnen innemen en wel zonder eenige tegenspraak en alien
stemden dit volgaarne toe. Ze weten dat ik niets meer kan ; ik zou
daarom gaarne naar St.-Agatha gegaan zijn, doch ze verlangen
slechts, dat ik met hen zal blijven. Ik heb aan hun verlangen toe-
gegeven en alien schijnen blij" 94.
Dit is de laatste van de aan prior Kuypers gerichte brieven, die
in het kloosterarchief van Diest zijn bewaard gebleven. Er blijkt
reeds uit hoe slecht hij er lichamelijk aan toe was en hoe hij snakte
naar een rustiger bestaan en ontheffing van zijn weinig benijdens-
94 Er heeft dus geen eigenlijke keuze volgens de gebruikelijke vorm in 1888
plaats gehad. Dit verklaart, waarom een keuze-relict ontbreekt.

82 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
waardige positie als prior van Uden. Des te meer bewondering
verdieot de naastenliefde en offervaardigheid waarmee hij dit
prioraat, dat twintig jaren lang zulk een zwaar kruis voor hem was
geweest, weer op zich nam en zich schikte naar de wensen van het
convent. Waarschijnlijk hebben verschillenden van hen toch beseft
wat zijn aanwezigheid voor hen betekende en hoe dankbaar zij
eigenlijk moesten zijn voor zijn plichtsbetrachting, geduld en zorg,
zijn bereidheid om steeds weer te vergeven en te vergeten en zich
voor zijn huisgenoten in te zetten. Ondanks afmatting en toene-
mende machteloosheid zou hij zijn kruis tot het einde toe voort-
slepen. In de loop van dat jaar verergerde zijn toestand steeds meer.
De drie brieven die prior Hollmann als zijn secretaris schreef aan
de bisschop van Den Bosch mgr. A. Godschalk, spreken voor zich-
zelf. Op 28 augustus 1888: „ ... Wat betreft de toestand van
Hoogw. Heer kan ik Uw Doorl. Hoogw. niet veel meedeelen. Zijn
Hoogw. st is zeer zwak, heeft met veel pijnen te worstelen en
laboreert vooral aan zijne beenen. Volgens God's welbehagen
hopen wij echter voortdurend op beterschap, ofschoon de toestand
niet zeer rooskleurig is".
Op 12 September : „ ... Wat de toestand van Hoogw.8t Heer
betreft, deze wordt dunkt mij niet beter ; indien de dokter het goed-
keurt, zullen wij Zijn Hoogw.8t vandaag de H. H. Sacramenten
toedienen. Mag ik Zijn Hoogw.8t in Uwe Doorl. H. W. vurige
gebeden dringend aanbevelen ?..."
Op 19 September : ,,Wat de toestand van Hoogw.st Heer betreft,
deze is zoodanig, dat elken dag de dood te vreezen is. Woensdag
heeft Zijn Hoogw.st de laatste H. H. Sacramenten ontvangen en
sedert verliest Zijn Hoogw.8t hoe langer hoe meer zijne krachten,
terwijl het koud vuur in zijne voeten steeds toeneemt..." 95.
Toch heeft hoogwaardig heer Smits deze levensgevaarlijke crisis
nog ruim een jaar overleefd, zij het dan voortdurend op het ziek-
bed. Hij is 13 december 1889 overleden. In de Nederlandsche Ka-
tholieke Stemmen van 1889 staat een in memoriam waarvan het
einde als volgt luidt: ,,Eene smartvolle ziekte welke hem langer
dan een jaar aan het ziekbed gekluisterd hield, maakte een einde
aan zijn zoo kostbaar leven. Velen verliezen in hem een wijzen
raadsman, de Orde een liefdevolle Vader, de Kerk een ijverig en
95 B.B. : Ingekomen Brieven 1888, z.n.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 83
voorbeeldig priester. Geen wonder dat zijn verscheiden zoo alge-
meen betreurd wordt. Zijne herinnering zal in gezegend aandenken
zijn. Hij ruste in vrede" ^6.
Verschillende kruisheren, zowel te Uden als elders, zullen toen
pas beter beseft hebben wat zij in hem verloren en hoeveel waars
er in deze herdenkingswoorden schuil ging.
Bij het overlijden van magister generaal Smits telde de Orde
43 priesters, 24 broeders, 14 geprofeste fraters en 2 fraters-
novicen.
NABESCHOUWING
Wie zich een oordeel tracht te vormen over de betekenis van
het generalaat van W. F. A. Smits voor de kruisherenorde, zal
geneigd zijn naar vergelijkingspunten te zoeken. Houdt men zich
voornamelijk bezig met de geschiedenis van de kruisheren na het
herstel der Orde in 1840, dan bieden er zich twee als vanzelf-
sprekende daartoe aan : het generalaat van Henricus Van den
Wijmelenberg (1953-1881) als restaurator en dat van Henricus
Hollmann (1899-1927) als emancipator van de Orde. Bij opper-
vlakkige beschouwingen maakt Smits dan, om verschillende reden,
de indruk een minder markante en invloedrijke persoonlijkheid te
zijn geweest. Vooreerst wegens de korte duur van zijn ambts-
periode als magister generaal; in een dergelijke functie zullen acht
jaren meestal niet voldoende zijn om een eigen stempel te drukken
op het te voeren beleid en om ingrijpende veranderingen tot stand
te brengen. Vervolgens, omdat er gedurende die periode en de
jaren die er onmiddelijk aan voorafgaan in de Orde weinig of geen
bloei aanwezig lijkt in geestelijk opzicht en geen opvallende leden-
aanwas of uitbreiding van taken.
Op de eerste plaats dienen we rekening te houden met het feit
dat, terwijl Van den Wijmelenberg en Hollmann gezonde en
robuuste mensen waren, Smits zwak van gestel was en voort-
durend met verschijnselen van oververmoeidheid, zenuwachtigheid,
asthma, beverigheid en in zijn laatste jaren ook met open benen
te kampen had. Alleen reeds voorkomen, postuur, uiterlijk op-
96 Nederl. Kath. Stemmen, 11, 1889, nr. 51, 22 dec. 1889.

84 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
treden wijzen op het verschil tussen deze drie generaals. Van den
Wijxnelenberg en Hollmann waren rijzige gestalten met een frisse,
blozende gelaatskleur, kalm en vastberaden in him manier van
doen. Zij straalden een soort van natuurlijke autoriteit uit en had-
den er weinig moeite mee om zich zo nodig te laten gelden. Smits
was eerder klein en gedrongen van lichaamsbouw, met korte hals
en wat hoog in de sohouders. Hij was zwak en nerveus van gestel,
van nature eenvoudig, toegankelijk en met een sterke behoefte aan
genegenheid en vertrouwen. Niet iemand om op eenzame hoogten
te leven, zijn eigen koers stoer te handhaven en ongerechtvaardigde
kritiek en bemoeizucht van anderen rustig naast zich neer te leg-
gen ; hij had behoefte aan vriendschap en samenwerking.
Le style, c'est I'homme. De stijl van zijn voorganger Van den
Wijmelenbeng is over het algemeen ambtelijker, terughoudender,
koeler, bedachtzamer, breedvoeriger en juridischer in het betoog.
Smits reageert sneller en bewogener ; hij is temperamentvoller,
fijngevoeliger en kwetsbaarder; hij geeft zich in zijn brieven zoals
hij is, denkt en voelt. Een theoreticus is hij niet, wel iemand die er
slag van heeft zich te verplaatsen in wat er omgaat in een ander,
die graag luisteren wil en kan en daarom ook goede raad weet
te geven.
Deze levensbeschrijving is voornamelijk gebaseerd op de inhoud
van de vertrouwelijke brieven die Smits aan procurator de Vlam
en aan de prioren H. Van Giersbergen en H. Kuypers heeft ge-
schreven. Zo komen wij hem het meest nabij. Zij geven immers,
juist door hun openhartig karakter, een goede kijk op zijn persoon-
lijkheid, maar tevens op de innerlijke situatie waarin de Kruis-
herenorde in de jaren 1870-1890 verkeerde en waarbij hij zich sterk
betrokken gevoelde. In de levensbeschrijving van Van den Wijme-
lenberg werd die situatie reeds getypeerd voor de jaren 1870-1881 ;
deze weergave kan veilig ook voor de tien daarop volgende jaren
worden aangehouden97. In genoemde correspondentie komt zij
echter veel gedetailleerder naar voren. Het is waar, dat deze brieven
bijna uitsluitend de aandacht vestigen op de bestaande situatie te
Uden en te Diest. Uit een paar passages blijkt echter dat nagenoeg
hetzelfde voor Maaseik geldt. St.-Agatha staat er in dit opzicht
97 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, 267 vv.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 85
beter voor, als gevolg van de directe invloed van H. Van den
Wijmelenbeng en van zijn opvolger als prior, H. Hollmann.
Zeker hebben zich ook voor 1870 ernstige moeilijkheden in de
Orde voorgedaan en traden zij zelfs meer naar buiten ; zij betroffen
echter meer afzonderlijke personen en werkten minder verlammend
op het geheel. Daarna draagt de toestand een algemener
karakter, schijnt aanstekelijker en tegelijk ontmoedigender te zijn
geweest.
Men kan zeggen dat in die jaren het eerste elan van het herstel
der Orde was verloren geraakt. Er is een vrij algemene inzinking
uit voortgekomen, die eerst onder het generalaat van H. Hollmann
(1899-1927) wordt overwonnen ; een soort van geestelijke bloedarmoede.
Hiermee wordt geenszins beweerd dat er toen geen goede
en ijverige kruisheren waren, wel dat zij te weinig steun en mede-
werking vonden in de communiteiten waarin zij leefden. Juist voor
hen die de leidende posten bekleedden betekende deze geestelijke
malaise een zwaar kruis ; het waren mensen die zich van hun verantwoordelijkheid
terdege bewust waren. Gerust kan gezegd worden,
dat mannen als Smits, Van Giersbergen en Kuypers er, min-
stens lichamelijk, aan onderdoor zijn gegaan. Als prior en als
generaal werd Smits er het slachtoffer van.
Het is waar, dat, wanneer men zijn generalaat met dat van Van
den Wijmelenberg en zeker met dat van Hollmann vergelijkt, er
door de Orde weinig initiatief is ontplooid. Maar waar ligt de
fout ? In ieder geval niet bij Smits, want hij bezat een grote en
opofferende liefde voor de Orde als geheel en voor de leden af-
zonderlijk en hij heeft er zich enorm voor ingespannen om de
eensgezindheid, de stoffelijke en vooral de geestelijke belangen
ervan te bevorderen en te verdedigen. Dat hij het getij in de Orde
niet mee had, maakt dit des te bewonderenswaardiger.
Toch is het opvallend dat, ondanks dit alles, tijdens het genera
laat van Smits het gemiddeld aantal geprofeste fraters een merk-
bare stijging vertoont. Niettegenstaande de vermelde tegenwerking
die hij bij het aannemen van candidaten voor intrede of professie
ondervond, heeft hij dit zoveel mogelijk bevorderd. In 1881 is
het aantal geprofeste fraters, gerekend tot aan het jaar waarin zij
priester werden gewijd, slechts vier, dus een per jaar. Het aantal
fraters-novicen is tusen 1870-1881 nogal schommelend en wisselend

86 WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889)
geweest; er zijn zelfs vier jaren bij dat zich geen enkele novice
presenteerde 98.
Tijdens het generalaat van Smits komt hierin een merkbare
verandering ten goede. Ook dan is de aanwas wel niet constant,
maar het gemiddelde ligt toch noemenswaardig hoger, namelijk
ruim drie per jaar. Zelfs ondanks de gebruikelijke uitvallers bedraaigt
in 1889 het aantal geprofeste fraters veertien en er waren
twee novicen. Dit is niet onaanzienlijk op een getal van 42
priesters. Het vergrijzingsproces werd dus in gunstige zin gewij-
zigd. En onder deze jonge mensen scholen juist de krachten die
een voorname rol zullen spelen in de heropleving en de verhoogde
activiteit van de Orde: G. Van Mil, W. Van Dinter, C. Van 't
Klooster, J. M. Konings, H. Van Hasselt - daartoe geinspireerd
door het voorbeeld en de werkkracht van de toen nog jeugdige
priesters H. Hollmann en L. Honhon.
In de brieven van prior en generaal Smits treffen wij herhaaldelijk
klachten aan over de verergerende toestand van zijn gezondheid.
Zij blijken nauw samen te hangen met de tegenwerking die
hij in eigen huis en ook in andere Boosters ondervond. Een lidiamelijk
krachtiger en ook dominerender persoonlijkheid zou er
misschien beter in geslaagd zijn die moeilijkheden te overwinnen
of er zich althans minder door te laten beinvloeden. Maar Smits
had zichzelf niet gemaakt. Hij kon niet desnoods over lijken gaan,
en was door aanleg, en ook uit hoger beginsel, een meevoelend,
liefdevol en barmhartig man. Alleen zijn vertrouwde vrienden in
de Orde wisten hoe heftig en verontwaardigd hij soms kon worden
; in eigen omgeving bleef hij beheerst en voorkomend, ook ten
opzichte van hen die het hem voortdurend lastig maakten. Er is
ten slotte meer moed voor nodig om zo desnoods tot het bitter
einde te volharden dan om stukken te maken. En het is opvallend,
hoe onhandelbare mensen als een Van Boldrik of een Takken, die
de Orde openlijk in discrediet hebben gebracht, hem persoonlijk
genegen bleven en hem hun vertrouwen schonken. En dat, terwijl
hij een zeer beginselvast religieus was en bleef; hij zou de laatste
zijn geweest om hun wangedrag goed te keuren of te veront-
98 Ibidem, 267.

WILHELMUS FRANCISCUS ALOYSIUS SMITS (1824-1889) 87
schuldigen. Wie weet, waarvoor hij hen nog heeft behoed en
hoeveel zij aan hem te danken hebben. Zalig de barmihartigen.
Het lijden dat hoogwaardig heer Smits heeft gedragen terwille
van de Orde die hem 20 lief was, is niet vergeefs geweest. Ook
daaraan zou zij haar nieuwe opbloei danken.

GODSVRUCHT
IN DE HANDSCHRIFTEN
DER KRUISHEREN
2. VERERING VAN DE WONDEN VAN DE HEER:
De heilige Geertruid van Helfta vereerde in de geest, bij het
eerste vers van psalm 94, venite exultemus, de wonde van de
linkervoet van Jezus en verkreeg daardoor volledige vergiffenis
van zonden door gedachten en woorden : bij de wonde van de
rechtervoet eveneens voor zonden van verzuim in gedachten en
woorden ; bij de wonde van de linkerhand voor wat zij verkeerd
gedaan had door daden ; bij de wonde van de rechterhand voor
ver2uim in goede werken ; door het water en bloed van de allerheiligste
zijdewonde werd zij van alle vlekken gereinigd2.
Een handschrift uit het klooster van Marienfrede begint een
rosarium misticum over het leven en lijden van Christus bij de
wonde in de rechtervoet met de oratie:
Amabilissime atque dulcissime Jesu
Christe sit tibi laus honor et gloria
pro vulnere et dolore dextri pedis tui.
In hoc sacrosanctum vulnus depono
atque commendo tibi omnia peccata
mea, vitam, passiones atque omnem
prorsus ingratitudinem, infirmitatem,
vilitatem, nichileitatem meam, obse-
crans te per immensam bonitatem tuam,
Beminnelijke en allerzoetste Jesus
Christus. U zij lof, eer en roem om
de pijnlijke wonde van uw rechter
voet.
Heel mijn 2ondig leven, mijn hartstocht,
al mijn ondank, mijn zwakheid,
kleinmoedigheid, ja mijn nietswaardigheid
leg ik in uw heilige wonde en
beveel ik U aan.
1 Voor het eerste gedeelte van deze studie zie Clairlieu, XXXVI, 1978,
p. 137-148 over het kruisgebed, de gebeden van Sint Gregorius en de honderd
artikelen van Suso.
2 Legatus divinae pietatis, IV, 2, 22.

90 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
ut omnia haec per gratiam tuam in
me deleas, meque purificas ac faves 3.
Ik bid U bij uw onmetelijke goedheid,
delg die zondigheid uit door uw
genade, reinig mij en laat mij delen
in uw gunsten.
Zonde, neergelegd bij de wonden, kan niet gezien worden
zonder die wonden en kan daar niet tegenop wegen.
Een handschrift uit het klooster te Keulen4 heeft volgende
hymne te ere van de vijf wonden :
Ave manus dextra Christi
perforata plaga tristi ;
nos ad dexteram jube sisti
quos per crucem redimisti.
pr nr, ave Maria.
Ave palma Jhesu5 leva,
sic confixa manu seva,
nos ab evo malo leva,
quod produxit mater eva.
pr nr
Ave vulnus dextri pedis,
aedem mentis pie ledis,
dum ad earn sepe redis.
esto nobis spes mercedis.
pr nr
Ave plaga leve plante,
qua virtutum crescunt plante,
nos ab hoste supplantante
contuere post et ante,
pr nr
Ave latus lanceatum6
unde fluxit flumen gratum ;
prebe nobis conducatum
ad eterne vite statum.
pr nr
Gegroet o rechterhand van Christus,
met pijnlijke wonde doorboord ;
laat ons, die U door het Kruis verloste,
geplaatst worden aan uw reohterhand
Onze Vader, wees gegroet
Gegroet, o linkerhand van Jesus,
door wrede hand 20 smartelijk gewond,
red ons van de boze wereld
die moeder Eva ons te erven gaf
Onze Vader
Gegroet o wonde van de rechter voet,
zo dikwijls Gij terugkeert in mijn geest
ontroert Gij mij tot vroomheid ;
wees onze hoop op eeuwig leven
Onze Vader
Gegroet o wonde van de linker voet,
die in ons de plant der deugden voedt;
bescherm ons nu en later
tegen de vijand, onze belager
Onze Vader
Gegroet met een lans doorstoken zijde,
waaruit de genadestroom ontsprong;
breng ons onder uwe leiding
naar het geluk en eeuwig loon
Onze Vader
In hs GB4 158 wordt de hymne ingeleid met een bericht, dat de
H. Gregorius de Grote deze gemaakt heeft, toen de stad Rome
3 Diisseldorf, Landes- und Stadtbibliothek, C 67, fol. 67r. De Nederlandse
vertalingen zijn van dr. A. Zwart, o.s.c.
4 Historisches Archiv der Stadt Koln, GB4 158, fol. I6r/b.
5 M. Meertens, De godsvrucht in de Nederlanden, 1931, II, 9 ; manus Christi.
6 Ibid., perforatum.

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 91
door een verschrikkelijke sterfte geteisterd werd. Men meent, dat
Gregorius IX de auteur is7.
De bibliotheek van het klooster te Uden heeft een 17e-eeuws
handschrift, een rapiarium van Godefridus De Groot, een kruisheer
van het klooster te Venlo. Een beschouwing van de heilige
vijf wonden moet de gezindheid voor boete bevorderen. G. de
Groot geeft: Exercitium purgatorium in quinque vulneribus Christi
ad digne sacrificandum vel communkandum 8.
Ingemiscens de peccatis veniam a Deo
enixe postula et singula peccata divide
et depone ad singula Christi vulnera.
1. Ad vulnus dextri pedis deponere
potes superbiam et inanem gloriam et
his affinia peccata superbiae, maledicta
germina, a quibus te commaculatum
agnoscis; sicque collecto spiritu et
tota cordis conversione ac gemitu, die:
O Jesu, miserator et misericors, propitius
esto mihi peccatori, et libera me
ab omni superbiae peste et da imitationem
humilitatis tuae.
Optabis igitur desiderium fervens in
hoc vulnere, quo valeas ab his peccatis
expiari; et similiter te excitabis pro
aliis peccatis in singulis aliis Christi
vulneribus, ut jam dicemus.
2. Ad vulnus sinistri pedis depone
iram et invidiam, et quidquid ex his
peccatis in te enasci solet, et iterum
cum gemitu ex intimo cordis affectu
pronuncia, cum pectoris tonsione pia:
O miserator et misericors Deus, propitius
esto mihi peccatori, et libera me
7 Ibid., 8.
8 Uden, alO2, fol. 37v-40r.
Vraag vol berouw vurig aan God vergiffenis
van uw zonden en onderscheid
elke zonde afzonderlijk en leg die dan
neer bij iedere wonde van Christus.
1. Bij de wonde van de rechter voet
kunt ge uw hoogmoed neerleggen en
uw ijdele glorie, waardoor ge u besmet
weet, alsook de zonden, die met de
hoogmoed verband houden als zovele
slechte uitwassen. En als ge zo tot
inkeer zijt gekomen en tot algehele
ommekeer en verzuchting van uw
hart, zeg dan: O Jezus, rijk aan
barmhartigheid en ontferming, wees
mij, zondaar, genadig en genees mij
van elke ziekte van hoogmoed en geef
mij de genade uw nederigheid na te
volgen.
Bij het beschouwen van deze wonde,
moet ge dan een vurig verlangen in u
opwekken om aldus gezuiverd te kunnen
worden van uw zonden. En op
dezelfde wijze moet ge te werk gaan
met de andere zonden bij het overwegen
van elke wonde van Christus
afzonderlijk, zoals ik boven reeds zeide.
2. Leg bij de wonde van de linker
voet uw nijd en gramschap neer en
al wat uit die zonden bij u gewoonlijk
voorcvloeit en zeg dan weer vol berouw
uit het diepst van uw hart en met
nederig gemoed : o God, rijk aan
barmhartigheid en ontferming, wees

92 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
ab omni ira et impatientia, ab omni
vindictae et invidiae maledicto ger-
mine, et da imitationem caritatis tuae.
Hie iterum excita fervens desiderium
in hoc vulnere, ut ab illis expieris.
3. Ad vulnus dextrae manus depone
gulam et luxuriam, ac vitia inde ger-
minantia, quae te inquinamnt: exdta-
toque desiderio ardenti ibidem te ab
illis expiandi, ingemisce et die: O Jesu,
miserator et misericors, esto propitius
mihi peccatori, et libera me ab omni
inquinamento gulae et luxuriae, et
accende me ad imitationem sobrietatis
et castitatis tuae.
4. Ad vulnus manus sinistrae depone
acediam et negligentiam in divino ser-
vitio et officio, cum omnibus delictis,
quae inde ortum habent: atque ita in
isto vulnere ab illis expiari ferventer
desiderans die cum cordis et pectoris
tonsione : O Jesu miserator et miseri
cors propitius esto mihi peccatori, et
ab omni ariditate, torpore et sopore ac
taedio, ab omnibusque negligentiis ex-
pia me et da participationem fervoris,
quem exhibuisti in redemptionis nos-
trae opere.
5. In vulnere cordis piissimi Jesu,
depone omnem amorem proprium amo-
remque saeculi, cum omnibus vitiis et
concupiscentiis inde enatis, quibus ne-
que proximum, neque Deum pura
caritate, sed tuis desideriis satisfaciens,
temetipsum quaesivisti. Itaque in hoc
vulnere cordis, ab his omnibus impuris
affectibus emaculari et expiari ferven-
tissime optans, contriti cordis gemitum
educ cum hac voce: O Jesu miserator
mij, zondaar, genadig, bevrijd mij van
alle gramschap en ongeduld, van elke
verfoeilijke kiem van wraak en nijd
en geef mij de genade om uw liefde
na te volgen.
En verwek, dan, bij de beschouwing
van deze wonde, weer een vurig ver-
langen om van die zonden gereinigd
te word en.
3. Leg bij de wonde van de rechter
hand uw gulzigheid en zedeloosheid
neer, alsook de zonden, die zij voortbrengen
en die u hebben besmet. Wek
dan in u een vurig verlangen op om
daarvan gereinigd te worden en zeg
vol berouw : O Jesus, rijk aan barm-
hartigheid en ontferming, wees mij
zondaar genadig en bevrijd mij van
elke smet van gulzigheid en zedeloos
heid en ontvlam mij om Uw matigheid
en reinheid na te volgen.
4. Leg bij de wonde van de linkerhand
uw traagheid en onverschilligheid
bij de goddelijke dienst en het officie
neer, met alle fouten, die daar hun
oorsprong vinden. Verlang dan vurig
bij het beschouwen van die wonde
daarvan gereinigd te worden en zeg
dan met een vermorzeld hart en een
nederig gemoed: O Jesus, rijk aan
barmhartigheid en ontferming, wees
mij zondaar genadig en reinig mij van
elke dorheid, lusteloosheid en loom-
heid en traagheid, van alle onverschil
ligheid ; en laat mij delen in uw ijver,
die U getoond hebt bij het werk van
onze verlossing.
5. Leg dan in de harte-wonde van de
goddelijke Jesus uw eigenliefde neer
en uw hang naar de wereld met alle
zonden en ongeregelde begeerten, die
daar het gevolg van zijn, waardoor ge
noch de naaste, noch God met zuivere
liefde hebt gezocht, maar uzelf door
uw eigen verlangens in te volgen.
Verlang vurig, bij het beschouwen van
de wonde van zijn Hart, van alle on-
zuivere gehechtheden schoon gewassen

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 93
et misericors, propitius esto mihi mise-
ro peccatori, et libera me ab omni
proprio vel impuro creaturarum amore,
quo inquinatum est cor meum ; et da
amorem tuum purum, quo pure te
possim quaerere, et nihil amare nisi
in te et propter te.
His peractis poteris mentaliter Jesum
Christum coram oculis cordis tui crucifixum
alloqui, cum firma resolutione
deinceps peccata vitandi, hoc aut simili
modo: O Jesu salvator benignissime
postquam omnia peccata, vitia, imperfectiones
et negligentias in vulneribus
tuis et in corde tuo amantissimo et
misericordissimo posui, indulge mihi,
infunde contritionem perfectam, ut ex
totis medulis haec omnia lugeam. Da
emendationem vitae, ut deinceps ab
omni peccato pro tui amore abstineam,
et omnia tibi beneplacita perficiam.
Cor meum tua caritate impleas, tui
amore vulneres, in te illud transformes,
tibique inseparabiliter unias.
en gereinigd te worden en druk het
berouw van uw vermorzeld hart dan
uit met deze woorden : O Jesus, rijk
aan barmhartigheid en ontferming,
wees mij arme zondaar genadig en
bevrijd mij van elke eigenliefde en
verkeerde genegenheid voor het schep-
sel, waardoor mijn hart besmet is en
geef mij Uw zuivere liefde om in
staat te zijn U met zuivere bedoeling
te zoeken en niets lief te hebben dan
in U en om U.
Nadien kunt ge met Jesus Christus
de gekruiste voor de ogen van uw
hart, met het vaste voornemen voortaan
de zonden te vermijden Hem in de
geest op deze of soortgelijke wijze
aanspreken : O Jesus, allergoedertie-
renste Verlosser, ik heb nu al mijn
zonden, misdrijven, onvolmaaktheden
en onverschilligheden in uw wonden
en in uw allerbeminnelijkst Hart, dat
vol is van barmhartigheid, neergelegd ;
vergeef mij nu, stort in mij een vol-
maakt berouw om van ganser harte
al die fouten te bewenen. Geef mij de
genade om mijn leven te verbeteren
en voortaan uit liefde tot U elke
zonde te vermijden en te doen al wat
U behaagt. Vervul mijn hart met uw
liefde, ontvlam het met liefde tot U,
verander mijn hart in het uwe en laat
het altijd met U verenigd blijven.
De kloosterbibliotheek te St Agatha heeft een handschrift af-
komstig van een Birgittinessenklooster9. Dit hs 130 begint met
een schoen oefenynge op die h. vijf wonden ons heren Jesu Christi.
totter h. rechterhant:
O goedertiren hemelsche Vader in die diepe wonde der rechterhant Jesu Christi,
dyns gemynden soens, soe offer ick alle die goede werken, die de selve heer
Jesus Christus ende sijn gebenedide moeder Maria ende alien heiligen in deser
werelt gewerckt hebben, u wunschende daer voer soe menigen lof als er steernen
aen den hemel staen. Soe bid ick u, goede vader, doer deze wonde, dat ghi mij
wilt vergeven alle myn tracheit ende versumelickheit in uwen h. dynst, gebaden
ende raeden ende leringen.
9 Handschrift 130, fol. 17v : ons h. moeder Birgitta.

94 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
O vader, ick neem voer mij met uwer gratien huiden alle mijn gedachten,
worden ende werken, laten ende lijden u op te offeren ende die te voegen tot
uwen dijnst, om u daer in liefde te doen, want ghi dat werdich syt: wilt mij
hier in helpen, want ick sonder niet en vermach. Ende in dese h. wonde soa
beveel ick alle mijn l.alderen, soe geestelick ende lichamelick ende alle myn
l.vrinden ende weldoeinders ende alle, die mij aengaen, met ock alle prelaten,
leeraren ende oversten der h.kerken, ende alle die geen, die enigen last der sielen
bevalen syn, wilt ons altesamen sturen ende halden in den wech der deuchden.
Dat bidden wij u doer den selven Jesum Christum, uwen gemynden soen, onsen
heer. Amen.
2r ... die diepe wonde der slinker hant, 3r ... des rechteren voets, 4r ... des
slinkeren voets, 5r ... der gebenedijder syden Jesu Christi, 6r ... offer nu den selven
ghecruisten Jesum Christum, onsen heer, met de vijff blijnkende wonden ende met
alle syn ander ontallicke wonden, bloetstortijngen, sweet, tranen, persen, pijnen,
gheesselingen, cronyngen ende biteren doet ... noch lijdet in syn leeden.10
De hymne Salve mundi salutare wordt aan S. Bernardus (1090-
1153) toegeschreven. Deze begint ad pedes:
Salve mundi salutare Gegroet, Heil der wereld
salve salve jhesu care, Gegroet, goede Jesus, wees gegroet.
cruci tuae me aptare, Maak mij tot uw Kruis bereid.
vellem vere tu scis quare Dat zou ik waarlijk willen.
da mihi tuam copiam. Gij weet wel waarom.
Geef mij daartoe uw kracht.
De volgende strofen zijn gericht: ad cor, ad caput, ad aures ".
Twee handschriften van Marienfrede, een van Keulen en een
te Uden hebben salutationes ad omnia membra Christi. Een gedeelte
van deze tekst wordt reeds aangetroffen bij de H. Gertrudis
de Grote (Geertrui van Helfta 1256-1301) 13. Arnoldus ab Ischa
(Isca, Overijse bij Brussel 1549-1619) o.f.m. gaf in 1600 in het
Nederlands De seven Getyden van onse lieve Vrouwe uit. In een
latere uitgave VHantwerpen 1672 staat de vertaling van de
salutationes ad omnia membra Christi als volgt: Een groetenisse
tot alle de lidtmaten Christi, met een bevelinge zijns selfs (585-
588).
10 Ibid., fol. 1-6 r.
11 P.L. 184, 1319-1324.
12 EKisseldorf, Landes- und Stadtbibliothek, C 67, fol. 95v; C 68, fol. lOOr;
Keulen, GB4 158, fol. 15v/b ; en Uden, alO2, fol. 17v-19r.
13 Anonymus, Beuron, Preces Gertrudianae ; Keulen 1670, 1673, 1679, 1703,
Einsiedeln, 1748, Brussel 1855, Parijs, Doornik 1858, Herder 1919, 120-122.

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 95
Salve tremendum caput cunctis potestatibus
nostri salvatoris pro nobis
spinis coronatum et arundine percus-
sum14.
Salve speciosissima fades Christi pro
nobis consputa et alapis cesa.
Salvete benignissimi oculi Christi, pro
nobis lacrimis perfusi.
Salve sacrum os gutturque suavissimum
pro nobis felle et aceto potatum.
Salvete aures Christi nobilissimae pro
nobis approbriis et contumeliis afflic-
tae.
Salve collum humile 15 pro nobis cola-
phisatum dorsumque sanctissimum pro
nobis flagellatum.
Salvete venerabiles manus et brachia
Christi pro nobis in cruce extensa.
Salve pectus mitissimum pro nobis in
cruce turbatum.
Salve latus gloriosissimum pro nobis
lancea perforatum.
Salvete Christi genua pro nobis ad
orationem flexa16.
Salvete pedes venerandi pro nobis
clavis confixi.
Ave sanctissimum corpus nostri sal
vatoris, pro nobis in cruce suspensum.
O Gebenedijde hooft mijns Heeren
ende Salichmaeckers Jesu Christi een
vreese aller Potentaten, maar voor ons
met doornen gecroont ende met een
riet gheslagen, zijt gegroet.
O alderschoonste aensicht ons Salich
maeckers Jesu Christi om onsent wil
bespoghen ende geslagen, zijt gegroet.
O aldergoedertierenste oogen ons Hee
ren Jesu Christi voor ons met tranen
overgoten, zijt gegroet.
O honicfrvloeyende mont en aldersoetste
kele mijns Heere Jesu Christi,
om onsent wille met galle ende edick
beschoncken, zijt gegroet.
O alderedelste ooren ons Heeren ende
Salichmaeckers Jesu Christi om onsentwille
met alle spijtigheydt ende versmaetheden
vervuldt, zijt gegroet.
O ootmoedigen hals Jesu Christi om
onsentwille gesmeten en geslagen, zijt
gegroet. O alderheiligsten rugge, om
onsentwille gegeeselt, zijt gegroet.
O eerweerdige handen ende armen
mijns Heeren Jesu Christi voor ons
aenden Cruyce gespannen, zijt gegroet.
O aldersachtmoedichste herte ons Hee
ren en Salichmaeckers Jesu Christi om
onsent wille beroert ten tijds zijnder
doodt, zijt gegroet.
O gloriose zijde ons Heeren Jesu
Christi, om onsent wille met een lansie
doorstoten, zijt gegroet.
O bermhertige knien ons Heeren ende
Salichmaeckers Jesu Christi om onsent
wille ghebooght inde ghebedingen, zijt
gegroet.
O eerweerdige voeten ons Heeren ende
Salichmaeckers Jesu Christi om onsent
wille doornagelt, zijt gegroet.
O heylich lichaem Jesu Christi om
onsent wille ghehangen aen 't Cruys,
gewont, gedoot en begraven, zijt ge
groet.
14 S. Gertrudis : salvete delicata membra Domini mei Jesu Christi, pro salute
nostra diversis poenis in passione cruciata. Salve reverendum caput pro nobis spinis
coronatum ...
15 S. Gertrudis : regium.
16 Ibid., veneranda genua pro nobis conquassata et in oratione flexa.
17 Uden, alO2 : pretiossissime.

96 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
Ave sanguis nobilissime17 pro nobis O alderprecieuste bloedt ons Heere
de corpore Christi profluxe. ende Salichmaeckers Jesu Ohristi voor
ons so overvloedig vergoten, zijt ge-
groet.
Ave sanctissima anima Christi in ma- O alderheiligste ziel ons Heeren Jesu
nus Dei Patris in cruce commendata. Christi aen 't Cruys om onsent wil
in uws Vaders handen bevolen, zijt
gegroet. Metter selfde bevelinge heden ende alle daghen beveel ick u mijn Heere
en Salichmaecker heden en alle die daghen mijns levens mijn herte en mijn
lichaem, al mijn sinnen ende alle mijn wercken, al mijn vrienden weldoeners
kinderen, maegschap de ziele mijnder ouders broeders susters ende aller mijner
vyanden, opdat gy u geweerdicht ons voor te staan te bevrijden te beschermen van
alle onse vyanden sienelijcke ende onsienelijcke lagen, nu ende eeuwichlijck.
Amen Jesu.
In een handschrift van het kruisherenklooster St.-Agatha, 130,
fol. 293 r. luidt het: Hier begint een schoen gebedt van die h. vif
wonden ons heren genompt den Roesen Garden :
Ick gruete u metter engelscher werdicheit. O overste rickheit. O edele wonde des
sueten harten myns gekruisten heren Jesu Christi. O woe sal ick u aldersuetelichste
genoemen. O du hoege godtheit. O du ewige wijsheit. O ghi ewige schoenheit.
O ghi ewige sueticheit. O ghi ewige trow. O ghi ewige liefde. O ghi ewige
barmharticheit. O edelen roesen garden, daer ut vloyt dat brandende bloet utten
heiten throen des paradijs, doen geschoert wart (293v) die edel tresoer der
h. drievuldicheit ende doen geopent wart die gulden ader vloijende van den
jofferlicken bloede. O Jesus, edel amandelbloem sue* ende sacht, geeft mij die
myn dyns harten, dat sy mij suet smaken moet als suet hemels broet. Ende sat
edele roeseverwige bloet moet syn mijnen aldersuetsten wijn. O gewonde pellecaen,
die myn dyns sueten harten moet mij wesen als een beddeken van violen in
sueticheit der gedachten, bestroijt met roesen (294r) ende lelien diener myntelicker
gedenckenisse. O suete leliken dijn enige versuchten, dijn hoege begeerte, dijn
bedroefde gehoegenisse moeten mij wesen als durbaer croenen om mede deelaeftich
te werden diener h. verdinsten. O lieve heer ick . bid u volcomelick, dat ick u
oefferen moet die mynne mijns harten tot enen genoechgelicken wederloen, op
dat ick seggen mach tot mijnen brudegom : mijn heer ende mijn brudegom, ghi
hebt gewont myn hart. O lieve heer, ick en mach niet behalden werden, ten sy
dat dijn heilig bloet voer (294v) mij bidt. Amen pr nr ave.
Ich gruete u met engelscher puerheit. O averheilige wonde der heilige rechterhant
mijns heren Jesu Christi, myns conyncks, bespringet mij met die bloedige droppelen,
als met roeselicken dow. O hemelsche revier, ut u vloijt den vloet der mynnen
ende den orspronck der genaden. O du edele coninck des hemels, die hant der
benedixien heeft ontfangen die durbaer wonde voer enen costelicken rynck, die
durbaer wonde toenende, haldende ongequests die mynne enes getrouwen brudigoms
(295r). Bij deser hartelicker trouwen ende bij deser edeler wonde soe bid ick u
jofferlicke bruidegom, dat ghi mij festigen wilt in heiliger begerten ende in vuirige
ynnicheit ende in brandender mynne, alsoe dat ick niet bemynnen noch begeren
en mach dan alleen tot dijn loff ende eer ende mynder sielen salicheit, pr nr ave.

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 97
Ick gruete u metter durbaerheit dijns edelen bloets. O eerwerdige wonde der
lochterhant mijns heren Jesu Christi. O edel purpur roese. Ghi stont in pyndelicher
wee vol bloijender schoenheit. O milde (295v) fontein in u is beslaten die
hoenichvloijende fontein. O du mijntelicke lief, wij sal mij te drincken geven van
deser ongesmacter sueticheit. O ghi gebenedide hant myns lieven heren Jesu Christi,
mijns scheppers. Ghi hebt hemel ende eerde gemaeckt ende alle creaturen. In u is
geopenbaert die onverwyntlicke lijdsambeit. Om onser salicheit ontfinckt ghi enen
plompen nagel voir enen conincklicken schepter ofte gifte. Opdat ghi ons verloessen
(296r) mocht, niet met silver of met golt, maer met u durbaer bloet.
Daerom bid ick u, aldermyntelickste meister, dat ghi my der sielen inprenten wilt
dat beelt dyns gecruisten lichams ende dat ghi myn siel reinicht in die gehorsamheit
der mynnen ende een brekinge myns eigen wils. Op dat ick vortaen als enen doeden
mach syn op der eerden. Amen pr nr ave.
Ick gruete u metter hemelscher blijtschappen. O Gloriose wonde des rechteren
voets myns (296v) lieven heren Jesu Christi myns hemelschen brudegoms. Die
daer is vol gratien ende ontfermharticheit. O ghi welrukende alabaster, vol
festelicker vrouden, ghi halt die bloyende harten in festelicker ynnicheit. O du
levende ader, ghi sit altoest stortende die sueticheit der mynnen in die oetmoediger
gebeenten. O mijn sueticheit. O myn begeerlickheit. O du suete Godtheit. O du
sarte mensheit. O Jesus hemelsche croen. Ich bid (297r) dyner ingebarener
goedertierenheit, bij deser heilsamer wonde, dat ghi mij wilt geven bewech-
gelickheit des harten ende enicheit der tranen. Op dat ick met Maria Magdalena
ut deser wonden mach werden gereinicht van alle mijne sunden ende gebreken.
pr nr ave.
Ick gruete u metter heiliger mynnen aller diener creaturen, die diepe wonde
dienes lochteren voets mijns heren Jesu Christi. O myn gebenedide gesontmaker
(297v). O du edele druve van Cypers, dyn gedenckenisse is sueter dan hoenich
ende hoenichraet. O ghi puer blinckende fontein, wie gevet my, dat ick u, o suete
wonde, met alle die ander wonden scriven mach in die bretheit myns harten met
bloedige letteren ende dragen die voer een teyken der mynne. O lieve heer, treckt
alle myn gedechtnis in diese wonden. O ghi gemartelde licham, woe moecht ghi
myntelick syn als ghi soe versmadelick schijnt. Dese verweende wonde (298r)
moet my syn een mintelick bevoelen dienes bitteren lijdens ; opdat ick suetelick
oplesen mach die droppelen die daer aff gesprongen syn van de cruce; ende
cussen die met begeerten des harten, dyn gebenedide licham ende die geschoerde
aderen, die geparst waren van die plompe nagelen, nochtans dat ghi soe versiert
wart met roeder verwen dyns heilige heiten bloets. O du gemijnde welbevallen des
hemelschen vaders. Ick (298v) bidde u bij dyner dieper oetmoedicheit ende bij
deser glorificirder wonden, dat ghi avermets werkinge des heiligen geistes in mij
wilt prenten een naebeelt diener afgrondiger goedertirenheit ende oetmoedicheit
op dat ick alsoe in der mynnen des cruces gefesticht blijven moet, opdat mij noch
leven noch doet en verscheide van u. O lieve heer Jesu Christe dyn heilige vijff
wonden sijn recht als vijff (299r) roesen boemen geplant in den wijngarden van
Engaddi, schoen bloijende, welker schoenheit eender mynnender sielen genoechgelick
om aen te sien. Dit sijn die loepende revieren sueter dan der engelen
melodie. Dese heilige vijff wonden syn recht als vijff gulden croenen, gesat in
die verweende violette welrukende baven alien balsam ende wyrroek ende sijn
beslaten met een der guldener mure der (299v) Godlicker mynnen. O du hemelsche
Gardenier, ick bidde u doer die preciose porte dyns sueten hartens, dat ick moet

98 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
ingaen in desen wonder sueten Garden : ende plucken enen roesenkrans, op dat
ick met dese conincklicke sierheit verwandelt moet warden in een hemelsche siele :
ende metten hemelschen Geisten u onderlinge mach beminnen ende avermits dyn
heilige wonden comen mach, daer ick u ewelick mach gebruken, dancken ende
laven. Amen. Pr nr aye."
Een handschrift van het klooster te Luik18 begint veertien
bladzijden orationes ad vulnera Christi met de hymne :
Salve plaga lateris nostri redemptoris :
Ex te fluxit unda rosei coloris,
Vera medicina totius doloris,
aeterna requies humani laboris.
Salve plaga sancta salus peccatorum
Tu consolatio perfecta maestorum;
Grata refectio via beatorum.
Reconciliatio portaque coelorum.
Salve plaga recens semper et foeainda,
Emanavit ex te salutaris unda,
Per quam liberantur a morte secunda
Cuncti servientes tibi mente munda.
Salve plaga domus requiei,
Dulce refugium anchora fidei,
Per te jam purgantur a crimine rei,
Et introvertuntur in conspectu dei.
Gegroet, zijde-wonde van Christus
Uit u vloeit een roodkleurige stroom
Ware medicijn voor elke smart
Eeuwige rust na menselijk zwoegen.
Gegroet, heilige wonde, heil voor de
[zondaars
Volmaakte troost voor de bedroefden
Heerlijk voedsel en weg ter zaligheid
Verzoening en deur van de hemel.
Gegroet, wonde altijd nieuw en vrucht-
[baar
Uit u stroomt de heilzame bron
Waardoor zij bevrijd worden van de
[tweede dood
Die u met reine geest dienen.
Gegroet, wonde, huis van rust
Zoete toevlucht en anker van geloof
Door u worden nu de schuldigen ge-
[reinigd van zonden
En gericht op het aanschouwen van
[God.
Hetzelfde Luikse handschrift heeft foL 4v: Plus enim me ledit
vulnus peccati tui, quam vulnus lateris mei.
In het rosarium mysticum van Marienfrede zegt de biddende,
dat hij zijn zonden en zorgen, zijn zwakheid en zijn pogen wil
neerleggen in de wonden van de Heer, en ze wil aanbevelen19.
Als de Vader dan de zonden ziet, moet Hij tevens de wonden zien
welke Zijn Zoon aangenomen heeft. Bij S. Gertrudis staat in
salutatio ad omnia membra Christi: in his vulneribus tuts, bone
Jesu, describe me in usque a facie tentatoris absconde me, waarvan
18 Bibliotheek Groot Seminarie, Luik, 6 N 18, fol. 4r.
19 Dusseldorf, C 67, fol. 611 ,,depono atque commendo".

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 99
we een Nederlandse tekst vinden in de Koninklijke Bibliotheek
te Brussel, handschrift 304120: Minlike Heere in uwe opene side
moet ic mi verbergen voer die myn vianden.
Een handschrift van Marienfrede stelt voor met Jesus veertig
dagen in de eenzaamheid der woestijn te gaan, en daar te over-
wegen wat Hij toen geleden heeft21.
Het Luikse handschrift 6 N 18 heeft fol. 6v een oratie de
passione domini, die doet denken aan het bekende gebed : anirna
Christi sanctifica me:
Domine Jhesu Christe cor meum tuis
vulneribus saucia et tuo sanguine inebria
mentem meam ; ut quocumque me
vertam, insuper te videam crucifixum
et quidquid aspecteres in tuo sanguine
appareat rubricatum, ut sic totus in
te tendens, nihil praeter te valeam in-
venire, nihil nisi tua vulnera valeam
intueri. Haec sit mini comsolatio (?)
tecum, mi domine, vulnerari. Haec sit
mini afflictio praeter te aliquid medi-
tari. Non quiescat cor meum, bone
Jhesu, donee te inveniat; centrum (?)
suum ibi cubet, ubi suum terminet
appetitum. Amen. 22
Heer Jesus Christus, verwond mijn
hart met uw wonden en maak mijn
geest dronken van uw Bloed ; opdat,
waarheen ik mij ook richt, ik ook U
de gekruisigde zie. En moge wat ik
verder ook nog zou zien, verschijnen
in de kleur van uw Bloed. Zo zal ik
gans op U gespannen staan en niets
meer kunnen vinden dan U, niets meer
kunnen zien, tenzij uw wonden. Moge
dit, mijn Heer, mijn troost (?) zijn,
met U gewond te worden. En moge dit
mijn smart zijn : iets te kennen bui-
ten U. Moge mijn hart, o goede Jesus,
geen rust vinden totdat het U gevon-
den heeft. Ja moge mijn hart daar zijn
centrum vinden waar zijn verlangen
zijn bevrediging vindt.
Over de wijze waarop de zijdewonde ontstond zegt een hand
schrift van het klooster van Diisseldorf :
doen stont daer beneden dat cruce een ridder, die Longinus hiet. En dede syn
speer setten aen die rechte sijde ons heren. En stac daer in. Te hant vloyde daer
ut water ende bloet ... En gelye als dat speer dat herte ons heren heeft doorwont,
alsoe doerstac dat speer met groter wreedheit dat herte en die edel siel van Maria,
synre alre liefste moeder23.
20 Geciteerd bij G. Kanters, De godsvrucht tot het H. Hart van Jesus in de
vroegere Staten der Nederlanden. Brugge, 1931, 61.
21 C. Richstatter, Die Herz-Jesu-Verehrung des deutschen Mittelalters. Regensburg,
1924 (2. Aufl.), 223.
22 Id., Christusjrbmmigkeit, Koln, 1949, 198. Landes- und Stadt-Bibliothek,
Diisseldorf: Marienfrede C 73, 131r.
23 G. Kanters, o.c. 48, van UB Leiden hs. 311.

100 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
Het bloed liep langs de speer tot de hand van Longinus, die het
bloed over zijn blinde ogen streek en hi wert > 24
siende'
* * *
Handschrift C67 van Marienfrede (Diisseldorf) heeft fol. 86v
een kleine gouden initiaal (22 mm hoog, 28 mm breed), waarin
Christus tegen blauwen achtergrond, voor zijn kruis, in de wijnpers
staat met doornenkroon en wijzend op de zijdewonde, met de
linkerhand de wijnpers houdend. In het kruisherenklooster van
Ehrenstein staan twee beelden van de verrezen Christus, met
doornenkroon en wijzend op de zijdewonde; een houdt met zijn
vingers de wonde open.
Dr. A. van de Pasch f
24 Ibid., 62 van KB Brussel, hs. 3014, fol. 218. Diisseldorf C 89. Richstaetter,
Herz-Jesu, 222.

KRONIEK
JAARVERGADERING VAN CLAIRLIEU 1979. Kruisherenklooster Achel,
14 maart. Aanwezigen : dr. A. Ramaekers, voorzitter, J. Scheerder, J. Francino,
C. van Dal, P. Winkelmolen, schatbewaarder, G. van Hoorn, H. Douma, dr. P.
van den Bosch, secretaris, drs. W. Sangers, en drie nieuwe leden : J. Op de Kamp,
K. Cools en Roger Janssen. Het inleidings- en welkomstwoord van de voorzitter
was heel bijzonder bestemd voor deze nieuwe jonge leden, die de toekomst van
de kring en het tijdschrift moeten veilig stellen in een verdere toekomst. Hij wees
op het verschijnen van een beknopte ordesgeschiedenis van dr. P. van den Bosch
(zie bespreking in de kroniek), dankte voor de medewerking aan de laatste
jaargang van het tijdschrift en voor de werkzaamheid van J. Scheerder in het
archief van het vatikaan en van de Propaganda Fide te Rome, waardoor de
verzameling van ons fotografisch archief met 700 nummers werd uitgebreid.
Verdere punten : bespreking van het verslag van de secretaris en van het financieel
jaarverslag van de penningmeester; inhoud van volgende jaargang en eventueel
van jaargang 1980, wat tot een uitgebreide gedachtenwisseling leidde over tekstuitgaven
(verkiest men een uitgave van een voor mensen van nu praktisch onleesbare
tekst, die het voordeel heeft van zijn oorspronkelijkheid ? Of kan men
beter die tekst vertalen, noodzakelijk enigszins subjektief maar toch zo dat de
feiten zo trouw mogelijk worden weergegeven en de tekst voor iedereen leesbaar
is ? Besloten werd voor een vertaling). Verder gaf J. Scheerder een verslag van
zijn opzoekingen te Rome; werd besloten de verpakking van Clairlieu voortaan
in sterke enveloppen te verzorgen ; volgde de rondvraag over de werkzaamheid
van ieder van de leden tot inlichting van alien, en de vraag naar meer onderlinge
samenwerking. Tenslotte werd het mandaat van voorzitter, secretaris, penning
meester en redactieraad verlengd en de datum voor de volgende vergadering vastgesteld
op woensdag 12 maart 1980 te St.-Agatha.
A. Ramaekers
ALGEMENE ORDESGESCHIEDENIS. Onder de mooie hoofdtitel Sie teilten
mit Jedermann, de tekst uit de Handelingen van de Apostelen die zo vaak als
begronding van de meest verschillende kloosterorden gebruikt werd en ook bij
het ontstaan van de reguliere kanunniken weer de samenvatting was van hun
ideaal, schreef dr. P. van den Bosch Eine kurze Geschicbte des Ordens der
Kreuzherren, Bonn, 1978, 120 biz., met twee kaartjes en 35 illustraties. Het
verscheen bij de herdenking, 25 jaar na de terugkeer van de kruisheren naar
Duitsland, waar ze vroeger in Rijnland en Westfalen zoveel kloosters gehad
hebben. Ondanks het werk van Dr. R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden,
Bonn, 1932 en het historisch tijdschrift dat na de oorlog werd uitgegeven,

102 KRONIEK
zegt de auteur (Clairlieu verscheen als gedrukte uitgave voor 't eerst in 1943),
is de geschiedenis van de orde en van veel van haar kloosters nog onvoldoende
of niet bestudeerd. Een geschiedenis van de orde schrijven is dus een gewaagde
onderneming. S. wil dan ook eerder een balans opmaken van wat er reeds
gebeurd is en van wat er nog gebeuren moet. Vanaf het begin laat hij merken
welk punt zijn bijzondere belangstelling heeft. Zoals bedelorden een verzamelnaam
is van orden die veel met elkaar gemeen hebben, zo was ook de naam kruisheren
een verzamelnaam voor orden van reguliere kanunniken, die naast hun liturgisch
en zielzorgideaal als taak hadden : de gastvrijheid en de verpleging van armen,
zieken en voorbijtrekkende pelgrims. Daarvoor hadden ze bij hun kloosters 'n gasthuis
of hospitaal. Het boekje gaat verder uitsluitend over de kruisheren met het
rood-witte kruis (bij noot 6 had ook het artikel van dr. A. Ceyssens, Croisiers, in
de Diet, de Droit canonique wel een plaatsje kunnen vinden).
Over de oorsprong van de orde (p. 11-28), die ondanks diepgaande studie,
nooit helemaal ontsluierd is, geeft S. een overzicht van de oorsprongsverhalen
uit de 15e en I6e eeuw die het ontstaan van de orde op Paus Cletus terugbrengen,
wat ook bij andere kruisherenorden het geval is. De vraag : op welke handschriften
steunen ze, kon jammer genoeg niet beantwoord worden. De eenvoudige kern van
het eerste gekende verhaal breidt zich later met vele bijzonderheden uit, tot
Russelius in de 17e eeuw een uitgebreide geschiedenis schrijft waarin Theodorus
van Celles voor de eerste maal als de vernieuwer van de orde genoemd wordt en
als de eerste prior van Clairlieu, het klooster van Hoei. S. geeft een kritische
beoordeling van de verhalen en gaat na voor hoever ze met de tijdsomstandigheden
overeenkomen of mogelijk te rijmen zijn. Uitgebreid behandelt hij dan de oorkonde
van 1248. In heel dit hoofdstuk ligt de nadruk op de pelgrims-, zieken en
armenzorg van de kruisheren in 't algemeen of van de stichting van Hoei. Bronnen
en literatuur worden nauwkeurig aangegeven, al missen we ze op enkele plaatsen
waar we ze juist graag gezien hadden (p. 24 de op een na laatste alinea, p. 28
bij noot 38 en ook verderop p. 46, al. 1, 48 al. 5).
Na een kort hoofdstuk over de organizatie, op armoede-opvatting en kleding
na praktisch overgenomen van de Dominikanen (p. 29-33) (p. 30 bij de pontifi
calia horen ook mijter en staf), volgt de eerste uitbreiding tot aan de hervorming van
1410 (p. 34-53). S. zet zijn bedoeling duidelijk voorop, nl. telkens opnieuw
onderzoeken naar de aktiviteit van armen-, zieken en pelgrimszorg. Eerst toont
hij dit in grote lijnen aan (waarbij de laatste alinea over de donati niet erg
overtuigend klinkt), daarna bij elk in die tijd gesticht klooster, voor zover er
argumenten aanwezig zijn. Onder de titels Die erste Kloster in Belgien und
Frankreich (Namen, Toulouse, Parijs), Die Kloster in der Normandie und det
Bretagne (Caen, Saint Ursin, Trediar), Die Kloster auf dem Lande (Condren,
Chauny, Reims - een niet gelukte poging -, Salignac, Laines-aux-Bois, Varennes
sur Allier), Die Kloster in England (Ospringe, Whaplode, Colchester, Walnetham,
Barham, Londen, York, Kildale, Oxford - een mislukte poging >-, Wotton,
Donnington), Die ersten Kloster in den Rheinlanden (Beyenburg, Hohenbusch,
Koln, Schwarzenbroich, Aachen), Die ersten Kloster in den nbrdlichen Niederlanden
(Asperen, St.-Agatha, Venlo) krijgen we kort de geschiedenis naar de laatste
gegevens en de argumenten of aanduidingen voor een hospitaal of gastenhuis voor
armen en pelgrims. De helft van die kloosters heeft een ziekenhuis gehad terwijl,
aldus de auteur, de gastvrijheid altijd de reden was waarom men de kruisheren
om vestigingen vroeg. In deze tijd, 1210-1410, zijn er soms misbruiken geweest
waardoor de band tussen de kloosters dreigde verloren te gaan, omdat de prioren

KRONIEK 105
weigerden het generaal kapittel bij te wonen. Het westerse schisma (1378-1418)
werkte verwarring en ongehoorzaamheid in de hand omdat de generaal aan de
kant van Rome stond. Maar de meesten bleven trouw.
Een hervormingsbeweging die in 1410 begon (p. 55-72) kon de kloostertucht
herstellen en het begin zijn van een nieuwe bloei, zowel inwendig door levensverdieping
als uitwendig door nieuwe stichtingen. Voorbeeldiger kloosterleven was
er de oorzaak van dat nieuwe stichtingen gevraagd werden, waar de kruisheren
onder leiding van generaal en generaal kapittel als echte reguliere kanunniken
konden leven, zich wijden aan zielzorg en ziekenzorg en ook reeds vanaf het
begin van de 15e eeuw aan de wetenschap door hun later beroemd geworden
copiaria en bibliotheken. Een sterke band met de moderne devoten heeft wederzijds
zijn uitwerking niet gemist. De hospitaalaktiviteit vindt men in de 15e eeuw
terug in Bentlage, Dusseldorf, Brandenburg, Helenenberg, Ehrenstein, Pedernach
en Rhens, Duisburg, Falkenhagen, Hohnscheid, Sneek, Franeker en ter Apel. Van
kloosters als Roermond, Maaseik en Maastricht zijn er wel aanwijzingen maar geen
zekerheid. Voor andere kloosters uit die eeuw zijn de gegevens in hun geheel
eerder schaars : Goes, Schiedam, Hoorn, Den Bosch, Woudrichem, Nijenwerve en
St.-Annaland, Scharmer. Van Kerniel, Dinant, Lannoy en Verger, de Rijnlandse
kloosters Marienfrede, Briiggen, Diilken, Emmerich en Wickrath, waarvan de
geschiedenis meer bestudeerd is, blijkt hier en daar wel wat van armenzorg maar
kan S. geen voldoende argumenten voor hospitalen aanhalen, evenmin als voor
de Westfaalse kloosters Osterberg en Glindfeld. De vijftiende eeuw is voor de
orde een bloeitijdperk geweest met 'n vurig kloosterleven en 'n uitbreiding van
meer dan 30 kloosters, teken van roepingen en aantrekkingskracht.
In de I6e eeuw (p. 74-82) komen er geen nieuwe kloosters bij, gaan er zelfs
verloren en treden een aantal leden uit. Het was voor de orde een harde tijd maar
geen van verval. De generaal voerde een krachtig bestuur. Het humanisme bevorderde
de wetenschap, universitaire studies en dus een betere opleiding van de
jongeren en grotere bibliotheken. Ondanks de reeds ontstane boekdrukkunst gaat
men door met kopieren, speciaal van liturgische boeken met miniaturen, waarvan
Johannes van Deventer nu nog een beroemd voorbeeid is. De invloed van het
protestantisme dringt in de kloosters door maar leidt niet tot massa-afval zoals
bij zovele anderen. Wel werden de kruisheren uit meerdere kloosters verdreven :
Hohnscheid 1527, Osterberg 1538, Falkenhagen 1596, de Engelse kloosters 1538,
10 Nederlandse kloosters in 1596, Den Bosch in 1629 (oorsprong van Uden).
Innerlijk ging de orde ook achteruit, al bleef het generaal kapittel streng optreden
tegen misbruiken. De vele oorlogen maakten een einde aan de bedevaarten en zo
ook aan het ontvangen van pelgrims ; maar men bleef op meerdere plaatsen trouw
aan armenzorg.
De 17e eeuw (p. 83-90) blijkt volgens de kapittelbesluiten positiever: ernstig
herstel van de tucht, geest van studie (vgl. de vele uitgaven van die tijd, zowel
geestelijke als historische), centralizatie van noviciaten en studiehuizen in elk der
pas opgerichte provincies, gedrukte statuten in 1660. Die studiegeest was als
't ware een voorbereiding voor het nieuwe apostolaat dat de orde begon, de
opvoeding van de jeugd in Latijnse scholen. De vroegere zielzorg kreeg een
andere vorm door 't meer aanvaarden van parochies, 't werken in de ,,Hollandse
Zending" en de oprichting van broederschappen. Hun gasthuizen bestemden ze
voor langer blijvende en betalende gasten. Wel bevorderde de onrustige tijd de
kortere bedevaarten naar meerdere kruisherenkerken. Met het einde van de dertigjarige
oorlog verbeterde de financiele toestand zodat ook de kunst in kerk en

104 KRONIEK
klooster een plaats kreeg. Slechts een nieuw klooster, Wegberg, kwam tot stand,
maar innerlijke vroomheid is tenslotte belangrijker dan uitwendige groei.
De 18e eeuw wordt ook voor de kruisheren een treurige tijd (p. 91-95), omdat
soms het generaal kapittel, de band tussen de kloosters, jarenlang moest worden
uitgesteld (bv. 1698-1715 en 1739-1749) vanwege oorlog en onveiligheid. De
band wordt losser, de prioren stellen zich autonomer op, terwijl de generaals een
absolutistische houding aannemen. Als daar een driejarige statutenstrijd bijkomt
waar de meeste prioren de nieuwe statuten als onwettig opgelegd weigeren en
Rome hen gelijk geeft, ontstaat de breuk. De autonomie van de kloosters maakte
ook de centrale opleiding onmogelijk, al slaagde generaal Joh. Reynders erin een
nieuwe centralizatie te bereiken, waardoor het studiepeil steeg evenals het uitgeven
van werken, en er blijken zijn van hoogstaand geestelijk en wetenschappelijk leven.
Maar als dan, waar toch al een breuk aanwezig ist buitenstaande vorsten het
kontakt van prioren met generaal kapittel of visitator verbieden, wordt de toestand
ernstig. De ,,Verlichting" doet het aantal roepingen verminderen. De grote storm
van de Franse revolutie heft in 20 jaar 44 kloosters op en het einde lijkt gekomen.
De twee overgebleven kloosters, Uden en St.-Agatha mogen vanaf 1813 geen
novicen meer aannemen. De kruisheren van de opgeheven kloosters zoeken meestal
werk in de zielzorg.
Hier last de auteur een hoofdstuk in over de spiritualiteit van de orde (p. 97-
104). Christelijk leven, maar met radikale inzet door de drie geloften ; gemeenschapsleven
met de nadruk op liturgie en koorgebed ; ernstige ascese en studie
samen met de zorg voor de mensen. Het kruis dat de kruisheren op de borst
dragen is 'n teken van diepe verbondenheid met en verering van Christus' lijden
en kruis waarop de liturgie op velerlei wijzen was afgestemd evenals de kunstwerken
in hun kerken; vanzelf moest ze in hun prediking, geschriften en broederschappen
tot uiting komen. En dan zelf het kruis dragen, het levenwekkend teken
van de Heer. Maria wordt bij die verering betrokken, evenals de patrones Odilia
en de hospitaalheiligen.
Een laatste hoofdstuk geeft de wederopbloei (p. 105-112) vanaf 1840, toen het
novicenverbod werd opgeheven. Naast St.-Agatha en Uden kwam Diest in 1845,
Wisconsin in 1848 en Maaseik in 1855. Onder de opvolgers van generaal van den
Wijmelenberg ontbrak het blijkbaar aan ondememingsgeest, terwijl het kollege van
Diest wegviel en pogingen zich in Engeland te vestigen, mislukten (1887). Met
generaal Hollmann kwam een nieuw tijdperk waarin de orde over de grenzen
van Europa heen ging. Na Hannut in 1904 kwam immers de Staat Minnesota
U.S.A. in 1910, Belgisch Kongo in 1920, Indonesie in 1927. Naast Rotterdam
in 1921 en Zoeterwoude in 1926 was er in 1922 een prokure geopend te Rome.
De roepingen groeiden, studiegeest en religieus leven werd bevorderd, de eigen
spiritualiteit gestimuleerd. Generaal van Dinter (1927-1940) nam 'n missie aan
in Brazilie in 1934, 'n klooster in Neeritter (1931) en Nijmegen (1937), 'n parochie
in Odiliapeel in 1931 en 'n studiehuis voor filosofie te Achel in 1935. Na zijn
dood in September 1940 was vanwege de oorlog geen generaalskeuze mogelijk. In
1946 werd dr. W. van Hees gekozen, die in 1956 het generalaat naar Amersfoort
verplaatste, toen het daar door hem opgerichte klooster en kollege zijn definitieve
gebouwen betrekken kon. In 1953 kwamen de kruisheren terug naar Duitsland
waar ze nu 11 parochies bedienen. In 1957 kwamen de provincies tot stand in
Nederland, Belgie en de U.S.A. De Amerikaanse provincie nam in 1958 een eigen
missiegebied aan in Irian Yaya, de Belgische provincie in 1967 een grote stadsparochie
in Wenen. Ook tegenslagen bleven niet uit, zoals de missionarissenmoord

KRONIEK 105
op 23 kruisheren in Zaire en een in Irian. S. onhoudt zich van een oordeel over
de postconciliaire periode, toen er een crisis intrad, veel leden uittraden, een
ernstige vergrijzing in de orde plaats had (heeft) en het ledenaantal van 780
tot 594 terugliep. Daar staat tegenover dat er nu vijf provindes zijn (de drie
genoemde en Brasil en Indonesie), terwijl in de U.S.A. en Indonesie een flink
aantal roepingen zijn en ook in de andere provincies een kentering begint.
Dit is een degelijk en mooi uitgegeven boekje, een goed overzicht van de
ordesgeschiedenis tot in deze tijd. In een eventueel aangepaste Nederlandse uitgave
zouden we het laatste hoofdstuk graag wat uitgebreider zien, met illustraties van
onze tijd bij die van het verleden.
Een uitgebreide literatuurlijst geeft, naast de nauwkeurige voetnoten alle mogelijkheid
tot verdere studie en tot wetenschappelijke kontrole over geheel en onderdelen.
A. Ramaekers
HUGO VON SANKT VIKTOR. In seinem Buch : Die Oberlieferutig der Werke
Hugos von St. Viktor. Ein Beitrag zur Kommunikationsgeschichte des Mittelalters
(Monographien zur Geschichte des Mittelalters, 14) Stuttgart, 1976, 634 SS, will
Dr. Rudolf Goy uns erstens eine umfassende Sammlung der handschriftlichen
Textzeugen der Werke Hugos besorgen. Ohne diese Vorarbeit ist nach seiner
Meinung keine kritische Neuausgabe der Werke Hugos moglich. Sein zweites
Ziel ist es, die Handschriften sprechen zu lassen. Handschriften sind handfeste
Realitaten und ein unangreifbarer Gradmesser fur die Wertschatzung und damit
auch die Bedeutung eines Autors, wie auch ein untruglicher Ausweis fiir die
geistigen Interessen und Tatigkeiten der jeweiligen Leserschicht. Sein drittes Ziel
ist, Bausteine zu einer Kommunikationsgeschichte des Mittelalters zu liefern.
Fiir die Handschriften, die sich in der Universitatsbibliothek zu Luttich in
Belgien befinden, schlug er nach : H. Grandjean, Catalogus des manuscrits de la
Bibliotheque de Vuniversite de Liege, Liege, 1875. Er vergass aber, Erkundigungen
iiber die Handschriften, die sich in der Bibliothek des bischoflichen Seminars zu
Luttich befinden, einzuziehen. Es ist sicher, dass er in dieser Bibliothek in den
Handschriften, die von den Kreuzherrenklostern zu Huy und Luttich stammen,
noch eine Anzahl Werke Hugos gefunden hatte.
In seine Schlussfolgerungen betont der Autor, dass die mittelalterlichen Kreuzherren
besonders die Werke Hugos kopiert haben (S. 534). Wenn er aber auch
die Handschriften der Kreuzherren in der Bibliothek des bischoflichen Seminars
kennengelernt hatte, dann ware seine Schlussfolgerung uber die Kopiearbeit der
Kreuzherren im 15. Jahrhundert noch mehr nuanciert.
Wir zahlen anhand seiner Sammlung, die Werke Hugos, die aus den Kreuzherren
klostern stammen und die der Autor in den Bibliotheken ermittelt hat, auf und
geben, schrag gedruckt, mehrere Erganzungen an.
Die sicher echten Werke.
Werke zur ,,Vorbereitung"
1. ,,Didascalion de studio legendi"
S. 19, Nr. 28 : DSL (DUsseldorf, Stadt- und Landesbibliothek oder Heinrich
Heine Institut) : B 71, Kreuzherren zu DUsseldorf.
S. 22, Nr. 46 : KS (Koln, Stadtarchiv), GB f 90. Kreuzherren zu K6ln.
S. 24, Nr. 53 : LUB (Luttich, Universitatsbibliothek), 155 (106 C), Kreuz
herren zu Luttich.
Werke zur ,,biblischen Auslegungen"

106 KRONIEK
2. ,,Adnotationes elucidatoriae in quosdam Psalmos David"
S. 60, Nr. 10 : LUB, 155 (106 C), Kreuzherren zu Liittich.
3. ,,Institutiones in Decalogum legis dominicae"
S. 64, Nr. 8 : KEB (Koln, Erzbischofliche Bibliothek), 73, Kreuzherren zu
Hohenbusch.
Werke zur ,,theologischen Erkenntnis"
4. ,,De sacramentis legis naturalis et scriptae dialogus"
LSB (Liittich, Seminar-Bibliothek), 6 M 18, fol. 183r-204v, Kreuzherren zu Huy.
5. ,,De verbo incarnato : Collationes tres"
S. 82, Nr. 10, DSL, 71, Kreuzherren zu Dusseldorf.
S. 83, Nr. 15, KS, GB 4, 164, Kreuzherren zu Koln.
6. ,,De tribus diebus"
S. 102, Nr. 26, DSL, B 71, Kreuzherren zu Dusseldorf.
S. 102, Nr. 27, DSL, B 73, unbekannt, aber gehbrte den Kreuzherren zu
Marienfrede.
S. 105, Nr. 45, KS, GB 4, 164, Kreuzherren zu Koln.
S. 106, Nr. 52, LUB, 155 (106 C), Kreuzherren zu Liittich.
7. ,,De beatae Mariae virginitate"
S. 118, Nr. 13, DSL, B 71, Kreuzherren zu Dusseldorf.
S. HI, Nr. 17, KS, GB 4, 164, Kreuzherren zu Koln.
LSB, 6 H 9, fol. 80v-83r, Kreuzherren zu Huy.
8. ,,De sapientia animae Christi"
S. 127, Nr. 21, LUB 155 (106 C), Kreuzherren zu Liittich.
LSB, 6 N 20, Kreuzherren zu Liittich.
9. ,,De sacramentis christianae fidei"
S. 140, Nr. 41, LUB 156 (210 C), Kreuzherren zu Liittich.
LUB 137 (210 C), Kreuzherren zu Liittich.
Katalog, Kreuzherren Huy (s. P. van den Bosch, De bibliotheken van de
Kruisherenkloosters in de Nederlanden voor 1330, in Studies over het boekenbezit
en boekengebruik in de Nederlanden voor 1600, S. 363-636, besonders
S. 389-603).
10. ,,De quatuor voluntatibus in Christo"
S. 174, Nr. 8, LUB 155 (106 C), Kreuzherren zu Liittich.
Werke ,,zur Beschauung"
11. ,,Commentariorum in hierarchiam coelestem S. Dionysii Areopagitae"
LUB, 133 (106 C), fol. 343v-344r, Kreuzberren zu Liittich.
Katalog Huy, S. 390.
12. ,,De meditatione"
S. 199, Nr. 20, DSL B 71, Kreuzherren zu Dusseldorf.
S. 201, r. 36, LUB 155 (106 C), Kreuzherren zu Liittich.
13. ,,De archa Noe morali"
Katalog Huy, S. 390.
14. ,,De archa Noe mystica"
KEB, Hs 16, Kreuzherren zu Hohenbusch.
LSB, 6 H 9, fol. 101r-104r, Kreuzherren zu Huy.
Katalog Huy, S. 390.
15. ,,De vanitatc mundi"
S. 249, Nr. 21, LUB (106 C), Kreuzherren zu Liittich.
16. ,,De laude caritatis"
S. 258, Nr. 33, KEB, Hs, 75, Kreuzherren zu Hohenbusch.

KRONIEK 107
S. 259, Nr. 38, LUB 155 (106 C), Kreuzherren zu Luttich.
LUB 157 (210 C), Kreuzherren zu Luttich.
17. ,,Soliloquium de arra animae"
S. 289, Nr. 74, DSL, B75, Kreuzherren zu Marienfrede.
S. 295, Nr. 114, KS, GB 8, 61, Kreuzherren zu Koln.
LSB, 6 N 2, fol. 39v-49v, Kreuzherren zu Huy.
LSB, 6 H 9, fol. 90r-101r, Kreuzherren zu Huy.
LSB, 6 M 17bis, fol. 114v-126v, Kreuzherren zu Luttich.
Werke iiber das ,,richtige Tun".
18. ,,De institutione novitiorum"
S. 349, Nr. 57, KS, GB 8, 150, Kreuzherren zu Koln.
KS, GB 4, 156, Kreuzherren zu Koln.
LSB, 6 F 19, Kreuzherren zu Huy.
LSB, 6 F 24, Kreuzherren zu Huy.
19. ,,De substantia dilectionis"
S. 395, Nr. 18, LUB 155 (106 C), Kreuzherren zu Luttich.
20. ,,De virtute orandi"
S. 417, Nr. 85, LUB 155 (106 C), Kreuzherren zu Luttich.
LSB, 6 F 8, Kreuzherren zu Luttich.
LSB, 6 N 18, Kreuzherren zu Luttich.
Briefe und Miscellanea
21. ,,Brief an Erzbischof Johannes von Sevilla"
S. 446, Nr. 4, LUB 155 (106 C), Kreuzherren zu Luttich.
22. Miscellanea (Werke, die Hugo zugeschrieben wurden ; eine genaue Untersuchung
fehlt.
S. 455, KS, GB 4, 164 ; LUB 155 (106 C) ; LSB, 6 F 4, 6 F 24, 6 M 12,
6 M 27, 6 L 20.
Wahrscheinlich echte Werke
23. ,,Expositio in regulam beati Augustini"
S. 462, Nr. 30, DSL B 70. Kreuzherren zu Marienfrede.
S. 465, Nr. 50, KS, GB 4, 134, Kreuzherren zu Koln.
S. 472, Nr. 90. Paris BN. Lat. 2921, Kreuzherren zu Paris.
S. 478 (Auszuge), KS, GB 8, 195, Kreuzherren zu Koln.
A. van Asseldonk, Francis cus Vaes van longeren, in Clairlieu, Jg. 15-16
(1957-1958), S. 171, Kreuzherren zu Kerniel in Belgien.
24. ,,De trinitate et de reparatione hominis"
Gent, Universitatsbibliothek, 1252, Kreuzherren zu Namur.
Zweifelhafte Werke.
25. ,,De statu virtutum variabili"
S. 490, DSL, B 71, Kreuzherren zu Diisseldorf ; KS, GB 4, 164, Kreuzherren
zu Koln.
Sicher unechte Werke
,,Speculum ecclesiae", Kreuzherren zu Luttich, LSB 6 G 21 ; dieses Werk wurde
Hugo von St. Cher oder Honorius Augustodunensis zugeschrieben.
,,Allegoriae in vetus et novum Testamentum", Kreuzherren zu Sankt-Agatha (Nie-
derlande), Hermans, Annales ... O.S.C., T. I (1), S. 98; Kreuzherren zu Luttich,
LUB 102 D; dieses Werk wird Richard von Sankt-Viktor zugeschrieben.
Hugo von Sankt Viktor trat urn 1155/1120 in das Augustinerchorherrenstift
Sankt-Viktor in Paris ein. Hier lebte er in stiller Zuriickgezogenheit dem Studium,
wirkte als angesehener Lehrer an der Klosterschule und entfaltete eine ausgedehnte

108 KRONIEK
schriftstellerische Tatigkeit, die nahezu alle Gebiete des damaligen Wissens urnfasste.
Er bekam den Ehrenname : „Alter Augustinus". Er starb im Jahre 1141.
Dr. Rudolf Goy gibt uns in den letzten 60 Seiten seines Buches mehrere
Schlussfolgerungen. Schon im 12. Jahrhundert fanden die Werke Hugos eine
schnelle Verbreitung. Aus diesem Jahrhundert wurden uns 852 Texte uberliefert
und aus dem 13. Jahrhundert 665 Texte. Im 14. Jahrhundert ist ein Tiefstand
festzustellen, nur 331 Texte wurden uberliefert. Im 15. Jahrhundert kam ein
Aufschwung : 674 Texte. Vor allem im nordostlichen Randgebiet von Frankreich
und in Siiddeutschland wurden die Werke Hugos kopiert. Wurden im 12. und 13.
Jahrhundert mehr die theologischen Werke Hugos, z.B. De sacramentis christianae
fidei, kopiert, im 15. Jahrhundert wurden vor allem seine mystischen Werke,
z.B. De archa Noe morali, De laude caritatis, De meditatione, Soliloquium kopiert.
Was war der Grund fiir diesen Aufschwung im 15. Jahrhundert ? Nach Rudolf
Goy war das die Reform in vielen Orden und Klostern. Als Beispiel nannte er
den Orden der Kreuzherren (S. 516 und S. 534). Die Kreuzherren waren
traditionsbewusst und von reformerischem Pioniersgeist erfullt.
Rudolf Goy hat auch berechnet, wieviel Texte die kontemplativen Orden, die
Augustinerchorherren und die Apostolatsorden (die Bettelorden) im 12. und
15. Jahrhundert kopiert haben. So hat er berechnet, dass von den Benediktiner-
klostern aus dem 15. Jahrhundert 137 Texte uberliefert wurden, von den Zister-
zienserklostern 12 Texte, von den Kartauserklostem 34 Texte. Er konnte nur
wenige Augustinerchorherrenkldster, die eine Anzahl Texte uberliefert hatten,
nennen, namlich das Kloster Sankt-Viktor in Paris mit 45 Texten und die Kloster
der Kreuzherren mit 24 Texten. Sehr wenige Texte wurden von den Kldstern
der Apostolats- oder Bettelorden aus dem 15. Jahrhundert uberliefert.
Nach unseren Untersuchungen ergibt sich aber, dass nicht 24 Texte von den
Kreuzherrenklostern uberliefert wurden, sondern 54 Texte (ohne die Miscellanea ;
Liittich 18, Huy 11, K6ln 9, Hohenbusch 3, Marienfrede 3, Namur 2, Paris 1 und
Kerniel 1). Wenn wir beriicksichtigen, dass der Orden der Kreuzherren im
Vergleich zu den Orden der Benediktiner, Zisterzienser und Kartauser nicht so eine
grosse Anzahl Mitglieder hatte und nicht iiberall in Europa sich verbreitet hatte,
ist diese Vorliebe fiir und die Orientierung auf die Werke Hugos recht erstaunlich.
Ausserdem, die Kreuzherren kopierten im 15. Jahrhundert nicht nur die mystischen
und die fur die religiose Praxis geschaffenen Werke Hugos, sondem auch seine
Theologischen Werke und sie bewunderten sogar ihn als „lector artium". In drei
Klostern, namlich zu Liittich, Ko'ln und Dusseldorf kopierten sie das Werk
Didascalion de studio legend/. Neben den Werken des heiligen Bernardus von
Clairvaux, des grossen Freundes Hugos (ca. 75 Texte von Bernardus' Werke
wurden in Kreuzherrenhandschriften uberliefert, s. C. van Dal, Cistercienzer
Literatuur op Kruisheren-libraria, in Citeaux in de Nederlanden, VII, I960, S.
291-294) und neben den Werken des heiligen Thomas von Aquino (ca. 41 Texte
von Thomas' Werken wurden uberliefert, s. Clairlieu, 36, 1978, S. 171-172),
waren die Werke von Hugo von Sankt-Viktor fiir die Kreuzherren des 15. Jahrhunderts
sehr wichtige Inspirationsquelle fiir ihr geistliches und intellektuelles
Leben. Wir konnen sogar behaupten, dass durch das Kopieren von Hugos Werken
wahrend des ganzen 15. Jahrhunderts es klar und deutlich ist, dass die Kreuzherren
sich von den Bettelorden unterschieden und sich mehr an die Seite der Augustiner
chorherren von Sankt-Viktor zu Paris scharten. (s. auch Archief- en Bibliotheekwezen
in Belgie, XLVIII, 1977, S. 705-707).
P. v. d. Bosch

KRONIEK 109
AACHEN. Wie de kunstschatten, vroegere en hedendaagse, uit de H. Kruiskerk
te Aken wil leren kennen, kan zich moeilijk een betere gids wensen dan de Fuhrer
durch die Geschichte und die Kunstwerke der Heilig-Kreuz-Kirche in Aachen, z.n.,
z.j., 2.p. maar uit aanwijzingen op p. 36 verschenen te Aken in 1977. Het historische
gedeelte werd geschreven door Thea Schroiff naar een reeds uitgegeven werk over
het Akense kruisherenklooster van pastoor Heinrich Schroiff. Het gedeelte over de
nieuwe kerk is samengesteld uit parochiebrieven van 1954-1977 ; het laatste over
de kunstschatten, de eigenlijke katalogus is van Wolfgang Tscherner. Het geheel:
60 biz. op geglansd papier met 67 foto's. In 1372 werd de eenvoudige kapel,
waaraan een hospitaal en gasthuis voor reizigers verbonden was, aan de kruis-
broeders geschonken. Het duurde lang voordat men met de bouw van een echt
klooster beginnen kon. Veel is er trouwens niet over bekend. In 1622 werd naar
aanleiding van de pest in de kloosterkerk de Sebastiaansgilde opgericht. Bij een
hevige brand in de stad in 1656 bleven bij de kruisheren alleen de muren van de
kapel overeind staan. Aan werkelijke heropbouw kon slechts gedacht worden in
1678. Onrustige tijden waren oorzaak dat pas in 1770 de nieuwe eenvoudige
kerk kon ingewijd worden. Ze werd toegewijd aan het H. Kruis, de h. Juliaan,
Sebastiaan en Odilia. Wat een bloeitijd leek te worden in rust en vrede, werd de
ondergang door de sekularizatie van 1802. Een van de laatste kruisheren werd
pastoor van de in 1804 opgerichte parochie.
Waar de kunstvolle inrichting van de vroegere kerk beschreven wordt, met
lambrizering, deuren en beelden die door de kruisheren zelf zouden gemaakt zijn,
is met de ,,bisschop uit de kruisherenorde" de H. Quiriacus bedoeld. Vanwege
de groei der parochie werd de oude kerk in 1898 afgebroken en een nieuwe
gebouwd, waarvan de fundamenten met de stenen van de oude gemetseld werden.
Reeds 30 jaar later waren er aanzienlijke herstellingswerken aan nodig. Door de
bombardementen van begin 1944 werden pastorie (het oude kruisherenklooster) en
kerk zwaar gehavend en de kerk onbruikbaar. Pas in 1948 kon men de restauratie
beginnen. Na de kerk werd ook de pastorie mooi gerestaureerd.
Onder de kunstschatten (p. 37-60) zijn er vele uit de kruisherentijd : kelken,
monstransen en kandelaars uit de XVe tot XVIIe eeuw (een enkele maal wordt
dit uitdrukkelijk gezegd). Ook houten beelden: Egidius, Odilia, Sebastiaan, een
Kruisgroep, Quiriacus (met kruisje op scapulier) en Augustinus, schilderijen o.a.
van de H. Odilia dateren uit de tijd van de kruisheren. Ook in de pastorie
bevinden zich meerdere schilderijen, voorwerpen en boeken van de kruisheren.
Enkele onjuistheden zoals Quiriacus als kruisherenbisschop en Odilia die haar
vaantje aan de geknielde kruisheer zou overreiken, doen niets af aan dit mooie
brochuurtje en praktische gids voor de H. Kreuz-Kirche.
A. Ramaekers
BEYENBURG. Mit viel Vergniigen lasen wir die Abhandlung mit dem Titel:
Die Kreuzherren im Bergischen Land, eine Examensarbeit vom Wuppertaler Gerhard
Hoffmann fur das Diakonatsexamen am Erzbischoflichen Diakonatsinstitut Koln,
1977.
Im 1. Teil seiner Abhandlung gibt der Verfasser eine ganz kurze Geschichte
des Ordens, namlich von der Griindung bis zur Sakularisation im Anfang des
19. Jahrhunderts. Im 2. Teil folgt dann die Geschichte des Klosters zu Beyenburg
und im 3. Teil die Geschichte des Klosters zu Dusseldorf. Die Auferstehung des
Ordens und seine Riickkehr ins Bergischen Land, namlich nach Wuppertal, be-
schreibt der Verfasser im 4. Teil.

110 KRONIEK
Die Kreuzherren betreuen heutzutage in Wuppertal vier Pfarreien (siehe auch :
Theodor Wilmes : Katholizismus im Wuppertaler Raum im Almanack fur das
Erzbistum Koln, Jahrbuch 1974 und 1975, S. 241-246).
Im Anfang haben wir geschrieben, dass wir diese Abhandlung mit viel Vergnugen
gelesen haben. Sie wurde flott geschrieben und der Verfasser hat auch viele
Tatsachen gesammelt. Er basierte seine Arbeit vor allem auf das Buch von Dr.
R. Haass : Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn 1932. Hinsichtlich der
Geschichte des Klosters zu Diisseldorf schlug er auch einige Bucher nach, in denen
die Geschichte dieser Stadt selbst beschrieben wurde. Dadurch konnte er doch
etwas mehr, als Haass damals, von den Kreuzherren in dieser Stadt erzahlen.
Leider sind die Bucher noch alter als das Buch von Haass, u.A. aus den Jahren
1884, 1849 und 1889. Ver Verfasser wusste im Jahre 1977 offentlich noch nicht,
dass seit dem Jahre, in dem Dr. R. Haass seine Arbeit veroffentlichte, noch etwas
mehr iiber die Kreuzherren herausgegeben wurde. Das ist schade.
P. v. d. Bosch
ZWEI BRANDENBURGER KRUGE. Im Auftrag des Aachener Geschichtsvereins
gab der Direktor des Aachener Stadtarchivs, Dr. Herbert Leper : Steinzeug
aus dem Raerener und Aachener Raum heraus (Aachener Beitrage fur Baugeschichte
und Heimatkunde, Band 4, Aachen 1977, 272 SS.). Dieses Buch ist eine iiberarbeitete
und erganzte Auflage von: Raerener Steinzeug 1967, einem Buch, das
zwei Werke enthielt: H. Hellebrandt, Raerener Steinzeug (162 SS.) und O. E.
Mayer, Funfzehn Jahre Grabungen im Raerener Land (48 SS.). Die neue Auflage
enrhalt nun drei Werke: H. Hellebrandt, Raerener Steinzeug (171 SS.), O. E.
Mayer, Funfundzwanzig Jahre Grabungen im Raerener Und (52 SS.) und L.
Hugot, Aachener Steinzeug (37 SS.).
,,Raerener Steinzeug" ist vor allem ein Begriff fur Leute, die Keramik lieben.
Es ist Steinzeug, das nicht nur in der Gemeinde Raeren, im belgischen Grenzgebiet
gelegen, wenige Kilometer von Aachen entfernt, sondern auch in den
anderen Orten in der Nahe von Raeren, namlich in Eynatten, Hauset, Merols,
Neudorf, Titfeld und Kettenis, angefertigt wurde. Dieses Grenzgebiet war ein
Teil einer Topferlandschaft, die sich von der Stadt Aachen bis westlich von der
Stadt Venders in Belgien erstreckte. Hier waren nicht nur geeignete Tonlager
vorhanden, sondern auch grosse Waldungen. Man brauchte immer Holz fiir das
Brennen der Ofen. In den genannten Dorfern befand sich eine Anzahl Topferwerkstatte,
deren Erzeugnisse einen einheitlichen Charakter trugen und deshalb
auf einen gemeinsamen Nenner gebracht wurden : ,,Das Raerener Steinzeug".
Es ist auf alten beriihmten und bekannten Gemalden zu erkennen, z.B. Die
Bauernhochzeit und Der Bauertanz von Pieter Breughel, dem Alten (ca. 1525-
1569), Das Bauernfest von Pieter Aertsen (1509-1576), Der rastende Wanderer
von Adrian van Ostade (1610-1685).
Das Raerener Steinzeug ist vor allem heutzutage im Raerener Topferei-Muse'um
in der alten Burg zu Raeren und im Hetjens-museum zu Diisseldorf zu bewundern.
Dort werden schone Sammlungen aufbewahrt.
Das Raerener Tdpfergewerbe erlebte seine Blutezeit vom Jahre 1525 bis zum
Jahre 1620. Anfangs, in der Friihzeit (etwa vom Jahre 1480 bis zum Jahre 1525)
arbeiteten die Raerener Topfer im Still der Siegburger und Frechener Berufskollegen.
Sie konnten sich aus dieser Abhangigkeit losen und entwickelten einen
ganz eigenen Stil. Ihre Kriige waren, was die Gefassform anbelangt, viel schoner.
Die Blutezeit war, im Vergleich zu der Bliitezeit des Siegburger Topfergewerbes,

KRONIEK 111
kurz. Wegen mehrerer wirtschaftlicher Ursachen begann nach dem dreissigjahrigen
Krieg der Niedergang des Raerener Tdpfergewerbes. Zahlreiche Meister wanderten
aus, u.a. in den Westerwald, die Eifel, das Rheinland und nach Westen. Obwohl
man bis ins 19. Jahrhundert in Raeren selbst und in der Gegend von Raeren
tdpferte, erreichte man doch nicht so ein hohes Niveau, wie fruher in der Blutezeit.
Schon vor der Blutezeit war der Exportbereich der Raerener Tdpferware sehr
gross. Nicht nur wurden die Nachbarlander Belgien, die Niederlande und das
westliche Rheinland mit diesen Tdpferwaren beliefert, sondern auch Danemark,
Norwegen und Schweden iiber die nord-deutschen Hansestadte und England iiber
die flamischen und brabantischen Stadte. Der Verkauf im dstlichen Rheinland war
schwieriger, weil man hier auf die Konkurrenz der einheimischen Topfereien stiess,
z.B. deren in Kdln und Siegburg und im Westerwald. Diese Topfereien konnten
ihre Ware selbstverstandlich in rhrer eigenen Umgebung billiger liefern. Die
Raerener Tdpfer brauchten dabei die Dienstleistung der Zwischenhandler und der
Fahrleute, die fiir sie oft den ganzen Sommer unterwegs blieben.
Das Schwergewicht der Produktion und des Handels lag unbedingt bei den
gewdhnlichen Haushaltwaren, u.a. den Trinkkriigen, Flaschen, Tassen, Bechern und
Schiisseln. Die Raerener Tdpfer aber haben auch sehr schdne Prunkgefasse oder
Schenkkriige hergestellt, fast immer auf besondere Bestellung und Vereinbarung.
Sie brachten an Hals und Leibung der Kriige Darstellungen an, die sie in der
zeitgendssischen Graphik fanden oder Wappen van Fiirsten, Kldstern und wohlhabenden
Familien. Sie fanden schone Holzschnitte in mehreren Biichern, z.B.
Virgil Sous, Biblhche Figuren, Frankfurt a.M., 1560 und 1562, Jost Amann,
Das Wappenbuch, Frankfurt, 1589. Diese Prunkkriige sind nicht nur mit Verzierungen
geschmiickt, sondern sie tragen auch meistens noch Inschriften, die die biblischen
Darstellungen erklaren, oder alte Sinnspriiche in Erinnerung bringen, oder die
Namen der Auftraggeber erwahnen. Diese Prunkgefasse dienten mehr Dekorationszwecken.
als dem Gebrauch des Alltags. Die bekannsten Tdpfer waren : Jan Emens
Mennicken, Baldem Mennicken, Wilhelm Kalff und Jan Baldems Mennicken.
Under den Prunkgefassen, die sich heutzutage in den Museen befinden, gibt es
zwei, die aus dem Kreuzherrenkloster Brandenburg stammen. Dieses Kloster lag in
der Raerener Tdpferlandschaft. Ein Prunkkrug befindet sich im Kunstgewerbe-
Museum zu Berlin (Inv. Nr M 2217) und ein Trinkkrug im Heimat-Museum zu
Aachen (Inv. Nr. 221) (siehe auch Steinzeug aus dem Raerener und Aachener
Raum, S. 112, 113 und 267).
Der erste Prunkkrug wurde durch den Tdpfer Jan Baldems Mennicken her
gestellt. Er war der Sohn und Schuler von Baldem Mennicken. Seine Tatigkeit
ist zwischen den Jahren 1589-1613 nachzuweisen. Er soil der Besitzer einer
grdsseren Werkstatt gewesen sein. Besonders er fiihrte in Raeren die Verzierung
der Kruge mit geritztem Rankenwerk und eingedriickten Rosetten ein. Fiir die
Rosetten verwendete er Buchenholzstempel. Ein sehr schdner Vorbild dieser Prunk
kriige ist der des Priors von Brandenburg. Dr. Tjark Hausmann (Kunstgewerbe-
Museum zu Berlin) beschrieb diesen Prunkkrug, wie folgt: ,,Eine grau-blaue
Kanne mit zylindrischem Leib, gewdlbter Schulter und halblangen Hals, die
untere Partie eingezogen. Auf der Wandung sieht man dreimal dasselbe hochovale
Medaillon, darin ein Bischof mit Kreuz und Wappen, viermal geteilt (zwei
Pfahle ?), iiber der ersten Teilung oben ein Turm. Im rand des Medaillons die
Umschrift: Trioris Brandenburgensis 1605'. Zwischen den Medaillons befinden
sich eingeschnittene Ranken in blauem Grund, an den oberen und unteren Teilen
des Gefasses geschnittenes und eingepresstes Ornament, am Ausguss eine Ldwen-

112 KRONIEK
maske. Der Zinndeckel ist ohne Markierung. Die Kanne (Hohe 45,5. cm) wurde
vom Kunstgewerbe-Museum im 19. Jahrhundert aus der Sammlung des Freiherren
von Minutoli in Liegnitz erworben". Der Bischof mit Kreuz ist sehr wahrscheinlich
der heilige Bischof Quiriacus, der nach der Legende mit der heiligen Kaiserin
Helena das Kreuz-Christi in Jerusalem gefunden haben soil. Er wurde immer als
Bischof mit einem Kreuz dargestellt.
Wir nehmen aber an, dass der dargestellte Heilige keine Mitra, sondern erne
Krone tragt. Jan Baldems Mennicken hat im Jahr 1605 auch fur Christian Voihs,
den Pastor zu Raeren, eine Prunkkrug angefertigt. Dieser Prunkkrug hat eine
ahnliche Form wie der Krug des Priors von Brandenburg und hat auch ein
hochovales Medallion. Darin wurde ein Bischof mit einer Mitra dargestellt (Steinzeug
aus dem Raerener und Aachener Raum, S. 133). Wenn der Topfer Jan
Baldems Mennicken auf dem Krug fur den Prior Brandenburgs den Bischof
Quiriacus darstellen sollte, hatte er diesen Bischof auch mit einer Mitra als den
Bischof auf dem Krug des Raerener Pastors dargestellt. Wenn der Heilige eine
Krone tragt, ist der dargestellte Heilige nicht der heilige Bischof Quiriacus,
sondern die heilige Kaiserin Helena, die die Kreuzherren auch besonders verehrten.
Der Patron des Kreuzherrenklosters Brandenburg war der heilige Antonius Abbas.
Dieser Heilige aber wurde nie als Bischof dargestellt.
Das Wappen gehorte Aegidius von Brandenburg, der das Kreuzherrenkloster
im Jahre 1477 gegriindet hatte und damals seine Burg ,,Brandenburg" den Kreuz
herren als Kloster schenkte (siehe: A. Buchet : he Prieure des Croisiers de
Brandenbourg a Raeren, 1477-1784 in Bulletin de la Societe Vervietoise d'Archeologie
et d'Histoire, Vol. 35 (1946-47), S. 22-23). Auf dem Prunkkrug wurde das
Wappen aber umgekehrt dargestellt. Ter Topfer schnitt zunachst ein Negativ der
beabsichtigten Darstellung in Sandstein. Der Topfer Jan Baldems Mennicken hat
aber das Negativ des Wappens von Brandenburg ohne Vertauschung der Seiten
geschnitten, was naturlich bedeutete, dass das daraus abgeformte Relief seitenverkehrt
erschienen ist.
Der Zweite Krug wurde ebenfalls von Jan Baldems Mennicken angefertigt. Er
ist ein stark gebauchter Krug mit einem breiten Hals. Daran fehlt ein Ausguss.
Dieser Krug war dann auch ein Trinkkrug. Die Hohe ist etwa 18 cm. Der Hals
wurde mit Rauten geschmiickt. In jeder Raute wurde ein Kopf eines Mannes
angebracht, so wie bei vielen Kriigen dieser Sorte. Die Wandung des Bauches
wurde mit drei runden Medallons verziert. In jedem Medaillon wurde ein Kreuzherrenkreuz
dargestellt. Der Rand rund um das Medaillon tragt die Umschrift:
In hoc signo vinces Brandenburch.
Jacob von Thurn (Thorn), der Prior des Klosters Brandenburg, war bestimmt
der Auftraggeber der beiden genannten Kriige. Er wurde als Prior des Klosters
in den Jahren 1585, 1587, 1591 und 1608 erwahnt. Am 5. Marz 1608 wurde er
als Mitglied der Bruderschaft ,,Unserer Lieben Frau" in der Bergkirche zu Kornelimunster
rechts neben dem Hauptaltar vor der Sangerempore beigesetzt (Buchet, S.
31). Der Kreuzherr Johannes Titz wurde sein Nachfolger.
Die Darstellungen auf den beiden Kriigen hat der Topfer Jan Baldems Mennicken
sicher vom Kloster Brandenburg bekommen. Ob die Kreuzherren des Klosters
uberhaupt den Topfern des Raerener Raumes die Kupferstiche in ihrer Bibliothek
zur Verfiigung gestellt haben, so wie M. H. Schuermans (Gres ceremes a armoires
USgeois (1883), S. 11) behauptete, bedarf noch der Kiarung.
Vor einigen Jahren hat das Ehepaar Gruben unter einem alten Holzboden im
ehemaligen Kreuzherrenkloster Brandenburg einen noch alteren Keramikboden ge-

KRONIEK 113
funden (Aachener Zeitung, den 9. Mai, 1975). Dieser Boden wurde aus etwa
12.000 Raerener Plattchen aufgebaut und im Fischgratmuster verlegt. Die Plattchen
haben mittlere Ausmasse von 5X10X1 cm. Sie sind bestimmt Abfallstucke aus der
Raerener Topferzeit. Eine Anzahl Plattchen tragen noch kreisformige Abdriicke
von Krugfiissen, bzw. Krughalsen. Diese Plattchen legten die Topfer, wenn sie
ihre Kriige in den Ofen stellten, auf einen Krug und so konnten sei darauf wieder
einen Krug stellen. So ein Plattchen wurde darum eine Brandhilfe genannt.
Verstandlich kommt die Frage auf, ob es innerhalb der Mauer des Klosters
Brandenburg auch vielleicht eine Topferei gab ? Diese Frage kann nur beantwortet
werden, wenn man dort die Reste eines Ofens findet. Das ist nicht unmoglich,
weil man dort soviele Plattchen fur einen Boden verwenden konnte.
(Siehe auch : Barbara Lipperheide, Das Rheinische Steinzeug und die Graphik
der Renaissance, Berlin, 1961).
P. van den Bosch
DUELKEN. Im Jahre 1977 wurde die Gaststatte Die Kaisermuhle in der Stadt
Viersen nach mehreren Jahren Wiederherstellungsarbeiten eroffnet. Anlasslich
dieser Eroffnung publizierte Karl L. Mackes einen Aufsatz im Heimatbuch 1978
des Kreises Viersen : Die Abrahams- oder Kaisermuhle in Viersen (S. 82-88). In
diesem Aufsatz gibt er uns einen Riickblick auf die Geschichte dieser Wassermiihle
und erwahnt, wer friiher in ihr wohnte und arbeitete. Die Muhle wurde im Mittelalter
im Quellgebiet der Viers erbaut, also des Baches, dem die Stadt ihren Namen
verdankt. Die Muhlengebaude mussten im Laufe der Zeit oft erneuert werden. Im
Jahre 1730 brannten sie vollstandig ab. ,,Die Miihle" so schreibt Mackes, ,,ist
bald darauf als eingeschossiges Ziegelsteingebaude mit Satteldach wieder aufgebaut
worden. Nur die dem Bach zugewandte siidliche Giebelwand bestand aus Fachwerk.
Das Bauwerk hat einen fast rechteckigen Grundriss von etwa 13X18 m. Es lasst
deutlich drei Schiffe unterscheiden, ein Haupt- oder Mittelschiff und zwei niedrigere
Seitenschiffe. Es ist also ein typisches niederrheinisches Hallenhaus, dessen machtige,
zweigeschossig ausgebaute Dachkonstruktion zwischen der nordlichen und siidlichen
Giebelwand auf fiinf in gleichen Abstand von einander stehenden Standerpaaren
ruht".
Seit dem 14. Jahrhundert gehorte die Miihle der Familie Abrahams. Im Jahre
1762 erwarb Wilhelm Dohr die Miihle. Er hatte sich seit dem Jahre 1735 mit
Gertrudis Bronckers verheiratet. Am 21.9.39 wurde ihr Sohn Peter geboren. Dieser
Sohn Peter trat am 1. Marz 1763 als Novize ins Kreuzherrenkloster zu Diilken
ein. Er wurde am 5. Marz 1764 zum Priester geweiht. Als Prior Valentin Reinhardt
im Jahre 1795 verstarb, wohnten Peter Dohr und die anderen Mitglieder des
Klosters nicht mehr in Dulken. Sie wurden auf verschiedene Kreuzherrenkloster
verteilt, weil ihr Kloster nicht mehr bewohnbar war. Die Dulkener Kreuzherren
wahlten Peter Dohr zu ihrem neuen Prior. Obwohl die Kreuzherren schon mehrere
Jahre nicht mehr in Dulken wohnten, kehrte der neue Prior nach Dulken zuriick
und bezog einige Raume im Kloster. Am 16. August 1801 musste er das Kloster
verlassen. Er blieb aber in Dulken. Im Jahre 1802 war er Leiter des Instituts fur
Erziehung und Gewerbe irn Klostergebaude und vom Sommer 1802 an, war er
Hilfspriester an der als Hilfskirche eingerichteten Klosterkirche. Zu Begin des
Jahres 1803 erkrankte er, legte seine Amter nieder und zog sich zu seinen Verwandten
in Viersen zuriick (siehe : F. Dohr, Aus dem alien Dulken, Viersen, 1976,
S. 202-203 ; R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn, 1932, S. 154).

114 KRONIEK
Die Verwandten waren sein Bruder Johannes und dessen zweite Ehefrau
Christina Kors und ihre Kinder. Sie bewohnten das Elternhaus Die Kaisermiible.
Der Prior Peter Dohr errichtete vor diesem Haus am Bach einen Vorbau aus
Fachwerk mit zwei iibereinanderliegenden Wohnraumen. Der Raum zu ebener
Erde diente als Wohnzimmer und der daruberliegende als Schlaffzimmer. Der
Kreuzherr Peter Dohr hat aber hier nicht mehr lange gelebt. Schon nach einige
Monaten, am 19. Mai 1803, starb er. Bis zum Jahre 1905 stand das kleine
Priorhaus vor der Miihle.
Die Nachkommen der Familie Dohr blieben bis zum Jahre 1951 im Besitz der
Muhle. Im Jahre 1847 wurde ein Teil der Miihle als Gaststatte ausgebaut und
entwickelte sich zu einem beliebten Ausflugziel am Niederrhein. Nach dem zweiten
Weltkrieg ging die BKitezeit zu Ende und die alten Gebaude verfielen. Im Jahre
1975 erwarben einige Biirger aus Viersen die Gebaude, griindeten die Gesellschaft
Kaisermuhle und beschlossen, das Bauwerk zu restaurieren und in ihm wieder eine
gepflegte Gaststatte zu eroffnen.
P. van den Bosch
DUESSELDORF. J. Deschamps geeft in zijn artikel: Middelnederlandse vertalingen
van levens en legenden van de H. Franciscus van Assist. Handschriften en
drukken in Franciscana, jg. 33, 1976, afl. 2-3, p. 59-73, enkele handschriften aan,
die uit Kruisherenkloosters stammen. Van de vijf werken, die over de H. Franciscus
handelen, geven we hier de vertalingen in de Kruisherenbibliotheken :
1. Bonaventura : Legenda maior sancti Francisci.
b. Prozavertaling: Dusseldorf, Heinrich-Heine Archiv, C 22, fol. 182*°-187TO
(excerpt), stamt uit het Kruisherenklooster te Dusseldorf.
3. Actus Beati Francisci et sociorum eius.
a. eerste gedeeltelijke vertaling : Dusseldorf, Heinrich-Heine Archiv, C 22, fol.
lro-83ro, zie 1, b ; Kruisherenklooster Sint-Agatha, 9, fol. 37so-86vo.
b. tweede gedeeltelijke vertaling, waaraan een vertaling van de Dicta beati
aegidii Assisiensis toegevoegd is : Dusseldorf, Heinrich-Heine Archiv, C 22,
fol. 141VO-1778° ; zie 1, b.
5. De vita sancti Francisci in de Legenda aurea van Jacobus de Voragine.
a. eerste vertaling: Dusseldorf, Heinrich-Heine Archiv, C 23, fol. l44BO-l49vo,
stamt uit het Kruisherenklooster te Dusseldorf. (Zie ook Clairlieu 36, 1978,
p. 159-160).
P. v. d. Bosch
FALKENHAGEN. Vijftien jaar geleden verschenen twee studies over het kruis
herenklooster te Falkenhagen, de ene van H. U. WEISS, Die Kreuzherren in
Westfalen, in Clairlieu, XX-XXI, 1962-1963 over Falkenhagen p. 91-116, de tweede
van E. Kittel, Das Kreuzherrenkloster Falkenhagen, in Dona Westfalica Georg
Schreiber zum 80en Geburtstage dargebracht von der historischen Kommission
Westfalen, Minister, 1963, p. 137-166, (zie uitgebreide bespreking van A. R. in
Clairlieu, XXII, 1964, p. 128-129). Ze vullen elkaar mooi aan omdat de tweede
enkele detailpunten dieper uitwerkt en geen volledige geschiedenis wil geven zoals
Weiss. Het onlangs verschenen boekje van dr. Piet van den Bosch, Das Kloster
Lilienthal zu Falkenhagen, 16 biz., z.p., z.d. (= 1978) heeft dan ook niet de
bedoeling een nieuwe geschiedenis van dit klooster te schrijven, maar eerder een
gids voor de bezichtiging van kerk en overgebleven kloostergebouwen, voorafgegaan
door een historische inleiding; eerst over het klooster Lilienthal van de Cistercien-

KRONIEK 115
serinnen (1247-1407) dat in 1432 eigenlijk, en in 1442 na langdurige moeilijkheden
ook feitelijk kruisherenklooster werd. Dank zij veel hulp van buiten konden
de kruisheren de gebouwen restaureren en kon, ondanks de volledige plundering
van 1447, het klooster onder prior Henricus van Bocholt tot grote materiele en
geestelijke bloei komen. De grafsteen van deze prior, overleden in 1495 is nog
in de kloostergang te zien (p. 1-4).
Na een geschiedenis van de orde ,,in vogelvlucht" (p. 4-5) vervolgt de geschie
denis van Lilienthal : de bouw, de brand en wederopbouw van de kerk die
tevens parochiewerk was, kloostergebouwen en werkhuizen en tenslotte in 1533
de kruisgang. De reformatie, de pest in 1555 en daarbij nog in 1586 de overgang
van de prior tot het protestantisme betekenden het einde van het betrekkelijk korte
bestaan van het grootste klooster dat de orde ooit heeft gehad. Bisschop en
landsheer verdeelden de goederen, de kerk werd die van de evangelisch gereformeerde
gemeente die ze ook nu nog in gebruik heeft, de goederen kwamen na
veel strijd tenslotte in bezit van de Staat en na 1928 van partikulieren (p. 6-8).
Een apart hoofdstukje wijdt S. terecht aan de taak van de kruisheren ; eerst
en vooral het volledige koorgebed met als hoogtepunt de konventsmis, en de
prediking van het kruis in woord en voorbeeld. Naast deze taak van de kommuniteit
volgen de taken van de prior en subprior, die van geestelijke aard waren, van
sakrista en professoren, van bibliothekaris met zijn scriptores en boekbinders en
verluchters, de pastoor, de gastenmeester die speciaal voor de noodlijdenden en
pelgrims te zorgen had, de cellarius en prokurator die voor het grote aantal
kloosterbewoners (in 1518 waren het er 89) en voor de landerijen (in 1555 nl.
650 ha) en de grote veestapel te zorgen hadden. Verder waren er nog de dijkmeester
en de lekenbroeders die alle mogelijke ambachten uitoefenden binnen het
klooster zelf, zodat men gerust zeggen kan dat Falkenhagen op zichzelf bestaan
kon. Een priester en 6 broeders beheerden en bewerkten een verderaf gelegen
hoeve. Meerdere uitstervende dorpen in de omtrek, aldus de auteur, bloeiden weer
op door inwijking van ongeveer 60 gezinnen die er als pachters hun kost konden
verdienen (p. 8-12).
Het laatste hoofdstukje p. 12-14 is een Fiihrer durch die Kirche, waarbij het
gedeeltelijk over de kunstschatten van de kruisheren, gedeeltelijk over latere
restauraties en veranderingen gaat. De 6 foto's en een tekening (plattegrond van
kerk en klooster) maken ons de ligging en de schoonheid van de gebouwen en
sommige onderdelen duidelijker dan lange beschrijvingen het kunnen doen.
Dit boekje over het eens grootste klooster van de orde is een betrouwbare gids
doorheen de geschiedenis naar de schoonheid van nu. Moge de lezing ervan leiden
tot een verlangen naar de bestaande meer uitgebreide en gedokumenteerde studies
die S. op p. 14 aangeeft.
A. Ramaekers
HELENENBERG. Een tiental kilometer ten noorden van Trier ligt het plaatsje
Welschbillig. Onder die parochie viel vroeger ook Helenenberg, waar de kruisheren
een klooster hadden van 1488 tot 1802. Over Welschbillig en alles wat er ook
maar bij kan horen schreef Eduard Lichter een degelijk boek : Welschbillig und
Umgebung, Ein Beitrag zur Geschichte der Sudwesteijel, met als ondertitel Geschichte
des Ones, der Pfarrei und des Amies Welschbillig, Trier, 1977, XV en
389 biz., rijk gei'llustreerd en mooi gebonden. Nabij Trier langs de tegenwoordige
grote verkeersweg ligt nog het mooie oude kruisherenklooster Helenenberg, waar
nu de Salezianen een opvoedingsgesticht voor jongens hebben. Het boek is ingedeeld

116 KRONIEK
in aehttien ongelijke delen over de naam, ligging, beschrijving van het gebied, de
voorromeinse en romeinse tijd waarvan nog zoveel overblijfselen bewaard worden,
de eerste vermelding van Welschbillig in 634, het domkapittel en de bisschop van
Trier die respekievelijk als bezitter en als rechter van het gebied optraden, de
landsheren en het wereldlijk bestuur, de bevolking, bedrijvigheid en verkeer. Daarmee
komen we aan het twaalfde gedeelte van dit boek, het meest uitgebreide
(p. 138-217) over de parochie W., waaronder op p. 187-203 het kruisherenklooster
zijn plaats krijgt, met mooie illustratie in de fotonummers 61-62, 118-127 en op
de biz. 163, 190 en 193. Ook in wat hieraan voorafgaat wordt het klooster al vaak
genoemd. Vanwege een bosch dat voor de sekularizatie tot de kloostergoederen
behoorde (p. 9) ; vanwege het teveel aan veeteelt waarbij het klooster van het
begin af beperkt wordt tot 12 runderen, 24 varkens en 125 schapen (p. 64) ;
later zijn er belastingsmoeilijkheden tussen W. en het klooster, begin 18e eeuw ;
p. 69 de plundering van het klooster door de markgraaf Albrecht van Brandenburg ;
p. 108 de landeigendom van het klooster, nl. in eigen bedrijf ruim 61 ha (34
akkers en 5 weiden) en verpacht ruim 45 ha (56 akkers en 10 weiden). Op
p. 124-125 gaat het over een pachthoeve van het klooster te W., reeds op p. 108
genoemd maar hier verder beschreven; p. 135 de molens van het klooster.
Meermalen, op p. 141 en 166 is er sprake van een proces tussen klooster en
parochie over het lidmaatschap van de parochie W. van dienstpersoneel en gasthuis
van het klooster, dat in tweede instantie in 1772 door de parochie gewonnen
werd ; oorkonde en akten hierover worden op p. 329 en 330 opgegeven. Na de
opheffing werd door de familie Limbourg het doxaal van de kloosterkerk aan de
parochiekerk geschonken (p. 114) terwijl later de kloosterkerk verkocht werd aan
de Salezianen voor 12.300 mark (p. 147). De broederschap van de H. Valentinus
wordt besproken op p. 162, met afbeelding van een inschrijvingsformulier op p. 163.
Na de opheffing van het klooster, midden 19e eeuw hield de pastoor van W. nog
de dienst in de kloosterkerk op Pinkstermaandag, en op de feesten die blijkbaar
in de kruisherentijd plechtig gevierd werden, nl. die van Valentinus, Helena en
Kruisverheffing (p. 166). Bij de lijst van priesters die uit W. voortkwamen
komen ook twee kruisheren voor (p. 175).
Reeds voor de komst van de kruisheren te Helenenberg was er een hospitaal
geweest op het oude kruispunt van de wegen Trier-Keulen en W.-Echternach ; in
een oorkonde van 1485 wordt nog kapel en kerkhof genoemd, terwijl het tegenwoordige
Salezianenklooster in de volksmond nog altijd ,,SpitoeT heet (p. 187).
Het waren de kruisheren die aan die plaats voor het eerst de naam Helenenberg
gaven, terwijl vanwege de verering van de H. Valentinus in oorkonden van de
17e eeuw ook de naam ,,St Veltenberg", ,,Mons S. Valentini et S. Helene ad
hospitale" voorkomt. Toch werd, eigenaardig genoeg, bij de visitatie in 1569
gezegd dat het klooster geen hospitaal maar meer een gasthuis voor gasten en
pelgrims bezat. Toch is er in 1667 nog sprake van de concierge van het hospitaal
(p. 188).
Al deze gegevens komen voor in hun samenhang, waar het bv. over veeteelt,
landerijen, pachthoeven enz. gaat. In de index yindt men bovengenoemde plaatsen
bij Helenenberg of Kreuzherren niet altijd terug, al wordt een en ander in
volgend hoofdstuk herhaald.
In het gedeelte over Helenenberg en de kruisheren, dat op p. 187 begint, neemt
de auteur, waarschijnlijk op gezag van R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden,
nog aan dat de orde als bedelorde gesticht werd. Ze zou zich door rijke
sohenkingen tot een kanunnikenorde ontwikkeld hebben. Volgens ons is dit een

KRONIEK 117
reeds lang overwonnen standpunt, vgl. ons artikel De Kruisherenorde als ,,Orda
Canonicus" in Kond inhoud en Beleving van de Spirhudheit der Orde van het
H. Kruis, Diest, 1955, p. 47-94. De stichter Ludolf van Enschringen had in
1485 de nodige grond in zijn bezit gekregen, terwijl de eerste kruisbroeders er
op 14 juli 1488 aankwamen. Jammer dat schrijver blijkbaar de definities van de
Generale Kapittels, uitgegeven in 1969 door dr. A. van de Pasch niet gekend heeft,
anders had bij bij de namen van de vier eerste priesters ook de namen van de
twee broeders kunnen noemen, Lambertus van Bocholt en Johannes Ruphf van
Marienfrede. Schrijver geeft dan enkele feiten over de gebouwen, de groei der
bezittingen (en lasten), waartoe o.a. de erg uitgebreide volmachten tot kollekteren
bijdroegen, een gesticht jaargetijde, wat meer bijzonderheden aver de overval van
1552 waarbij de prior werd opgehangen evenals een konfrater die echter door
toegesnelde boeren nog kon worden gered. In het begin van de 17e eeuw plunderen
doortrekkende Hollandse troepen ; weer bekomen van de moeilijkheden plunderden
in 1673 Franse troepen. In 1794 volgt dan de overval van de Fransen waarop in
1802 de opheffing van het klooster volgt. De waardevolle bibliotheek wordt naar
Parijs overgebracht.
Het apostolaat van de kruisheren bestond van het begin af, foier meer dan
elders, in zieken en armenverzorging, waarbij in 1633 nog het hospitaal en de
school (tot 1647) van Bitburg werd overgenomen. Toch schijnt het aantal
kloosterlingen nooit groot geweest te zijn ; de auteur meent een zestal, terwijl
er bij de opheffing 10 priesters en 3 broeders waren. We krijgen een lijst van
de prioren (die we met drie kunnen aanvullen, nl. 1489 Gisbertus die op het
generaal kapittel van 1494 als overleden en eerste prior van Helenenberg genoemd
wordt; Gerardus van s'Herenberg 1518-1519, overleden in 't jaar 1521 of 1522,
en Jacobus Holthausen (1683). Daarna volgt een lange lijst van de kloosterlingen
in alfabetische volgorde (p. 192-198) met praktisch bij elke naam de bron en
soms meerdere bijzonderheden, erg gedokumenteerd. Ook deze lijst kan aanzienlijk
worden aangevuld, vooreerst met enkele kruisheren die te Meckel pastoor waren
en als zodanig in de relikten van de generale kapittels vernoemd worden (tot
1512 Waltardus de Doenen, tot 1531-1532 Everhardus Hammonis en in 1537
Johannes Landouwe die op het generaal kapittel van 1537 als pastoor van Meckel
genoemd wordt). De andere bekende pastoors van Meckel, de parochie die de
kruisheren reeds vanaf het begin van hun stichting bediend hebben, worden in de
namenlijst als zodanig genoemd. We betreurden boven al dat schrijver de uitgave
van Dr. A. van de Pasch niet gekend heeft, Definities van de Generale Kapittels
van 1410 tot 1786, waar nog meerdere andere conventuales van Helenenberg
genoemd worden, en die ook voor levensdata als verplaatsingen en overlijden een
welkome aanvulling hadden kunnen zijn. In twee aparte hoofdstukken wordt de
geschiedenis beschreven van de St Valentinusverering, samen met de lotgevallen
van de bedevaartkerk en haar kunstschatten (p. 198-202) en die van de herberg
die aan het klooster verbonden was en waarvan een lijst van de herbergiers werd
samengesteld (p. 202-203).
Uitgebreid handelt S. over de familie Limbourg die reeds vanaf 1735 als pachter
van de kruisheren het gastenhuis in gebruik had en later in het bezit kwam van de
kloostergoederen. Aan die familie is het te danken dat de grote bedevaartskerk
van 1766, waarvan de oude gothische kapel van 1489 het koor vormde, niet
afgebroken werd. Wei werd heel de inventaris, behalve het prachtige sacraments-
torentje, over de omgeving verspreid (vgl. tot in detail p. 200-202). Later, in 1893
en 1902 werd het goed in gedeelten verkocht aan mevrouw Puricelli die er het

118 KRONIEK
Eduardstift, een weeshuis, van maakte. Later schonk zij het aan het bisdom Trier.
Eerst werd het bediend door de broeders franciskanen van Waldbreitbach, sinds
1925 door de Salezianen. Er werden vele aparte gebouwen bijgeplaatst, maar het
oude barokkarakter van het klooster bleef bewaard. Voor talloze bijzonderheden
raadplege men het boek zelf.
Verdere hoofdstukken gaan over de dorpsschool van W., de kunst, volkskunde,
plaatsnamen, zegels en wapens (waaronder p. 265 en foto's 120-121 die van het
klooster). Een zeer gevarieerd hoofdstuk Verschiedenes, een praktisch lijstje van
maten, munten en gewichten, literatuurlijst, nota's en een index besluiten dit boek.
We mogen de auteur gelukwensen met deze uitgave, al is ze heel anders dan
we ze verwacht hadden. In de aparte hoofdstukken wordt wel de chronologische
orde gevolgd, maar het is geen doorlopende geschiedenis geworden. Vaak geeft S.
ons lijsten, opsommingen en dokumenten, zodat het meer naslagwerk dan door
lopende geschiedenis is, waarin hij een massa vondsten van 25 jaar werken
verzameld heeft. Men vindt er nagenoeg al het denkbare in, van lijsten van
familienamen en beroepen, tot veldgewassen, veeteelt, volksgebruiken enz. enz.
Bovendien is het boek voorzien van 48 biz. nota's zodat alles tot in de details
kontroleerbaar is. We bewonderen de eruditie en het geduld van de auteur die
rijke en rijpe vruchten hebben voortgebracht. Naast zijn vroegere bijdragen over
het klooster Helenenberg (200 Jahre Wallfahrtskirche Helenenberg in Neues Trier,
Jahrbuch 1966, p. 90-101 en Vom Hospital Helenenberg zum Sozialstation Welschbillig,
ibidem, 1973, p. 85-91) is dit boek ook voor onze ordesgeschiedenis een
aanwinst waarvoor we de heer Lichter dankbaar zijn.
A. Ramaekers
Over het romaanse kerkje van Meckel, waar de kruisheren van Helenenberg
eeuwenlang de zielzorg uitoefenden, verscheen vroeger reeds een bijdrage in het
werk van P. Clemen, Die Kunstdenkmaler der Rheinprovinz, deel I, Denkmaler des
Kreises Bitburg, Diisseldorf, 1927, p. 178-182. De parochie was geinkorporeerd bij
het klooster. Onlangs wilde men het oude kerkje (er is sinds lang een nieuwe
parochiekerk) laten restaureren, daar het als kerkhofkapel dienst doet, en vond
onder een zes tot achttal verflagen een aantal muurschilderingen. Op het koor
werden 6 schilderingen van heiligen gevonden, nl. Barbara, Cecilia, Lucia, Catharina,
Margaretha en Helena (met kruis). Het is geen werk van een gewone dorpsschilder,
maar werkelijk hoge kunst, die voor een kleine dorpskerk alleen denkbaar
en mogelijk was door incorporate bij een klooster waar zowel kunstzin als geld
aanwezig was. De schilderingen dateren van de tijd tussen renaissance en barok.
Aan schilderingen op de zijmuren, die er blijkbaar zijn, is men nauwelijks begonnen.
Aldus Margot Rohl, Heilige aus Licht geholt in Paulinus (Bistumsblat
Trier) van 11-12-1977, nr. 50, p. 12-13. Schrijfster vergist zich waar ze inplaats
van Kreuzherren ,,Deutschherren" schrijft.
A. Ramaekers
INDONESIA. In 1977 was het vijftig jaar geleden dat de eerste kruisheren, de
latere bisschop Mgr. Goumans, Jan de Rooy en Marinus Nillesen, naar Indonesia
vertrokken. Het feest werd te Bandung plechtig gevierd. Ook werd er een boekje
uitgegeven in het Indonesisch : Kami yang ditandai Salib Suet, Bandung, 1977,
86 biz. en 16 foto's. Het is geen,,gedenkboek" geworden, zoals die bij dergelijke
gelegenheden vaak uitgegeven worden. Men kwam tot de heel originele gedachte
een goedkoop en handig boekje op de markt te brengen, waardoor de mensen de

KRONIEK 119
aard en het kloosterideaal van de kruisheren zouden kunnen leren kennen. Daartoe
gaf men, na een korte inleiding, de Regel van de H. Augustinus en de in 1967, na
het Concilie, nieuw ontworpen Constituties van de Orde van het H. Kruis (p. 1-39 ;
de nummering is niet doorlopend, daar de onbedrukte biz. niet mee worden
gerekend). Vanaf biz. 40 volgt dan een beknopte geschiedenis van de kruisheren-
orde vanaf de stichting in de dertiende eeuw tot nu toe. Het boekje besluit met
een schets van de Orde van het H. Kruis in Indonesia (p. 63-69) en een mooi
gedetailleerd kaartje van het werkgebied van de Kruisheren op Jawa, het diocees
Bandung.
In het mooie kaftje met eigenlandse tekening is dit een mooie herinnering, zowel
voor de kruisheren als voor de gelovigen van de aan hen toevertrouwde parochies,
aan een gedenkwaardige datum in een land waar de orde vaste voet kon krijgen
door een flink aantal Indonesische confraters. Het gebed, het werk en ook het
lijden en kruis van hen die ginds in al die jaren voorgingen moge een blijvende
zegen zijn voor de bevolking van dat mooie land.
A. Ramaekers
KEULEN. Dr. A. Ampe s.j. besprak in zijn artikel : Speculatieve achtergronden
van Grote*s gebedstheorie (in Ons Geestelijk Erf, dl. 51 (1977), p. 20-27) een
pas verschenen kritische uitgave van een tractaat van Geert Grote, namelijk:
Tractatus de quattuor generibus meditationum sive contemplationum ofwel : Sermo
de nativitate Domini. Deze uitgave is verzorgd door Ilario Tolomio, professor aan
de Universiteit van Padua (Gerardo Groote, // trattato ,,De quattuor generibus
meditabiliumf>'. Introduzione, edizione, traduzione e note a cura di Ilario Tolomio
(Universita di Padova, Pubblicazioni dell'istituto di storia delta Filosofia e del
Centro per ricerche di Filosofia medioevale, Nuova Serie, 18, Padova, 1975).
Voor het jaar 1924 kende men de tekst van de Sermo de nativitate uit het
handschrift 1585 der Universiteitsbibliotheek te Utrecht; van het Tractatus de
quattuor generibus meditationum kende men slechts de titel, totdat A. Hyma in het
genoemde jaar 1924 dit laatste werk in een handschrift van de stadsbibliotheek
te Keulen, thans Historisches Archiv der Stadt Koln, G B 4, nr. 249, fol. 5r-13v
ontdekte en aantonen kon, dat de tekst van het tractaat overeenkwam met die
van de Sermo de nativitate Domini. Hyma bezorgde tevens een tekstuitgave van
dit tractaat of deze sermo, waarbij hij vooral het Utrechtse handschrift volgde,
daar de tekst 'hier nauwkeuriger gekopieerd was dan in het Keulse handschrift
(Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht, dl. 49 (1924), p.
296-326). Daar deze uitgave niet voldeed, heeft Tolomio de tekst opnieuw
uitgegeven.
Het Keulse handschrift stamt uit het Kruisherenklooster aldaar en het Tractatus
werd in het jaar 1418 gekopieerd door Conradus Scheych de Groenenberg (Cronen-
berg, Grunenberg) in het Heer-Florenshuis te Deventer. Het is goed mogelijk, dat
Conradus Scheych reeds in het jaar 1418 Kruisheer te Keulen was en vandaaruit
naar Deventer is gereisd om het tractaat te kunnen overschrijven (zie P. F. J.
Obbema, Een Deventer Bibliotheekscatalogus van het einde der vijftiende eeuw,
Brussel 1973, p. 34; zie ook Clairlieu, jg. 32 (1974), p. 111). Het is echter
ook mogelijk, dat Conradus Scheych vanuit Deventer in het Kruisherenklooster te
Keulen ingetreden is en het gekopieerde tractaat meegenomen heeft. Tijdens zijn
leven in Keulen heeft hij nog meerdere boeken gekopieerd en jarenlang was hij
de bibliothecaris van het klooster. Tijdens het Generate Kapittel van het jaar
1466 werd zijn naam in de dodenlijst vermeld (A. van de Pasch, Definities der

120 KRONIEK
generate kapittels van de orde van het H. Kruis, 1400-1786, p. 128). Het tractaat
van Geert Grate is een verhandeling over vier meditatievormen (zie ook: Dr.
M. van Woerkum s.c.j. : Enige opmerkingen aangaande de methodische medhatie
bij de Moderne Devoten, in Ons Geestelijk Erf, jg. 28 (1955), p. 222-227).
P. van den Bosch
LUIK. Om de 55Oste verjaardag van de stichting van de katholieke universiteit
te Leuven te herdenken publiceerde E. J. M. van Eijl het huldeboek : Facultas
S. Theologiae Lovaniensis 1432-1797. Bijdragen tot haar geschiedenis, Leuven 1977.
Een van de bijdragen verzorgde Luc Barie : Proeve tot inventarisatie van de in
handschrift of in druk bewaarde werken van de Leuvense theologieprofessoren uit
de vijftiende eeuw (p. 215-272). Een van de professoren was Adriaan Florensz.
van Utrecht (Paus Adrianus VI). M. Haverals kon in Archief- en Bibliotheek-
wezen, XLIX, 1978, Nr. 3-4, p. 713, Nr. 1707, de lijst van handschriften, waarin
werken van Adriaan Florensz. bewaard bleven, aanvullen en verwees naar het
Kruisherenhandschrift in de Universiteitsbibliotheek te Luik: 46 C, fol. 97TO-
156: Adrianus Florensz : Quaestiones quodlibeticae, fol. 157ro-236vo Adrianus
Florenz : Tractatus de materia restitutionis ; zie ook J. P. Depaire, La Bibliotheque
des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur, II, Catalogue, Liittich, 1969-1970,
p. 18.
P. v. d. Bosch
LUIK. Het Kruisherenhandschrift Luik U.B. 127 E werd weer voor een iuridische
studie geraadpleegd (z. Clairlieu, 34, 1976, p. 108-109 ; 36, 1978, p. 165-166)/.
D. van den Auweele somt bij de bespreking van het boek : H. Mueller, Der
Anteil der Laien an der Bischofswahl. Ein Beitrag zur Geschichte der Kanonistik
von Gratian bis Gregor IX (Kanonistische Studien und Texte, dl. XXIX), Amster
dam 1977, een aantal werken op, die uit de Nederlanden stammen. Hieronder:
Glossae ad Decretum Gratiani en Glossa: Animal est substantia (Summa Bambergensis)
in Luik, U.B. 127 E (Kruisheren Hoei/Luik) en Summa Quid sit symonia
in Luik, Groot-Sem. 6 N 15 (Kruisheren Luik). Zie ook Archief- en Bibliotheek-
wezen in Belgie, XLIX, 1978, Nr. 3-4, p. 791. Nr. 1721.
P. v. d. Bosch
LUIK. De Kruisheren uit de vijftiende eeuw hadden een voorliefde voor de com-
mentaren van de H. Hieronymus op de H. Schrift. In him handschriften hebben
ze ons ongeveer 70 teksten overgeleverd. Hieronder o.a. een commentaar op het
Evangelie van Mattheus: Luik, U.B., 155 C, fol. lro-87ro (klooster Luik) ;
Diisseldorf, Heine-Instituut B 90 (klooster Diisseldorf) ; DUsseldorf, Heine-Insti-
tuut, A 11 (klooster Marienfrede). Wanneer men wil nagaan, of de Kniisheren
uit de vijftiende eeuw altijd geprobeerd hebben zoveel mogelijk de oorspronkelijke
tekst over te schrijven, zoals men zo dikwijls beweert, heeft men thans een goed
werk ter beschikking om te raadplegen : E. Bonnard, Saint Jerome. Commentaire
sur S. Matthieu (Livres I-II), (Sources chretiennes, CCXLII, dl. 1, Parijs, 1977).
Zie ook Archief- en Bibliotheekwezen in Belgie', XLIX (1978), Nr. 3-4, p. 721,
Nr. 1724.
P. v. d. Bosch

KRONIEK 121
LUIK. D. van den Auweele bericht ons in Archief- en Bibliotheekwezen in
Belgie, XLIX (1978) Nr. 3-4, p. 722, Nr. 1728 over een artikel van J. T. Noonan
Jr. : Who was Rolandes ? in Law, Church and Society. Essays in Honor of Stephan
Kuttner. Edited by K. Pennington and R. Somerville, (The middle ages Series),
Pennsylvania, 1977, p. 21-48. In dit artikel wordt een tekst uit een handschrift,
afkomstig uit het Kruisherenklooster te Luik (Luik, Groot-Sem. 6 N 15) besproken,
namelijk het Stroma toegeschreven aan een zekere magister Rolandus (Summa
ad decretum Gratiani magistri Rolandi, fol. l47ro-178ro). De auteur kwam tot de
bevinding, dat deze Rolandus niets met Paus Alexander III (Roland Bandinelli),
met wie hij vaak vereenzelvigd werd, heeft uit te staan. Roland Bandinelli was
eerst professor in het recht te Bologna. Als Paus steunde hij Thomas Becket, de
aartsbisschop van Canterbury, in zijn strijd tegen koning Hendrik II van Engeland.
P. v. d. Bosch
MAASEIK EN KOLEN. L. Heere f, Prieure des Croisiers, a Maaseik: Monasticon
beige, tome VI, Liege 1976, p. 243-251 ; Idem, Prieure de Kolen, a Kerniel,
Ibidem, p. 253-259. Artikelen voor dictionnaires liggen dikwijls jarenlang gereed,
voordat ze worden uitgegeven ; daarom zouden ze altijd gedateerd moeten worden.
Dan zou men aan L. Heere b.v. niet mogen verwijten, dat in de uitgebreide
literatuurlijsten bij deze twee artikelen het boek ontbreekt van A. van de Pasch,
Definities van de Generate Kapittels van de Orde van het H. Kruis 1410-1786,
Brussel 1969 (verderop geciteerd : Def.).
Wat Maaseik betreft enkele aanvullingen : (p. 244-245) Het oude zegel van het
Maaseikse kruisherenklooster werd reeds beschreven door T. Gerits O.Praem. in
Analecta Praemonstratensia, 36, I960, 118.
(p. 246) In de priorenlijst dient men nog in te lassen : Theodericus van Eind
hoven, kruisheer van Schwarzenbroich, prior van Maaseik circa 1500-1507, gestorven
1518/1519 (L. Heere, in : De Kruisheren te Maaseik, Diest 1955, 66. *- Def. 269).
Dan bezitten we eindelijk een waarschijnlijk volledige lijst van de prioren van
Maaseik. Maar de datering van hun ambtsperiode moet dikwijls nog wat bijgeschaafd
worden.
L. Heere noemt Wilhelmus Welters als eerste prior (1476-1478). Men zou hem
beter rector of commissaris kunnen noemen. Het Obituarium van Maaseik noemt
zijn opvolger Winandus van Roermond (1478-1485) uitdrukkelijk primus prior
huius domus (f. 172 v).
Van Hermannus Goetworts (1507-1511) zegt het Obituarium (f. 149 r.), dat
hij de zesde prior was. Daartussen kan men aanwijzen Wilhelmus van Mosmalen
(1485-1493), Zeno Renger(s) (1493-circa 1496), Balthasar van Gruyninghen (circa
1496-circa 1500, - Is dit misschien Balthasar, conventuaal van Hoei : Def. 193,
200, 269 ?) en Theodericus van Eindhoven (circa 1500-1507).
(p. 247) Matthias van den Eertwech was een kruisheer van Maaseik, reeds op
10 december 1522 als priester vermeld (Analecta Praemonstratensia, 36, I960, 118).
Leonardus Mossis was een kruisheer van Roermond, circa 1559 en 1572 aldaar
procurator; hij stierf op 26 december 1579 (L. Heere, Het Obituarium der
Kruisheren van Roermond: Publications ... Limbourg, 90-91, 1954-1955, 110;
Idem, in : De Kruisheren te Maaseik, 25). Hermannus Pfingsten was ongetwijfeld
een kruisheer van Beyenburg ; na zijn prioraat in Maaseik werd hij weer pastoor
in Beyenburg en stierf als zodanig in 1604 (F. W. Oligschlager, in : Zeitschrift
des Bergischen Geschichtsvereins, 10, 1874, 39). Van 1583 tot 1589 was Ulrich
van Medebach prior en pastoor in Beyenburg (F. W. Oligschlager, t.a.p., 36 ;

122 KRONIEK
R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn 1932, 52). Mogelijk is
Hermannus Pfingsten hem in 1589 als pastoor opgevolgd.
Prior Gisbertus Deckers (1599-1600) werd definitor op het Generaal Kapittel
van 1600 (Def. 424), prior Jacobus van Wickrath (1600-1604) werd definitor in
1603 (Def. 426).
Lettend op dat van zijn voorganger en opvolger, moet men het prioraat van
Henricus Knocxen wel plaatsen in 1604 tot 1608.
(p. 248) Tiberius Helias was prior van 1608 tot 1613 (L. Heere, in: De
Maasgouw, 82, 1963, 16, 18). Hij werd in 1624 uit de Orde gezet (Def. 445).
De kruisheer Henri Lardomus, die bij het prioraat van Theodoricus Deckers
(1613-circa 1622: L. Heere, in: De Kruisberen te Maaseik, 28, 68; Idem, in:
Het Obituarium van Roermond, 63, 77) vermeld wordt, is Henrik Bachuys, con-
ventuaal van Venlo (vgl. L. Heere, in : De Kruisheren te Maaseik, 70).
Johannes Corselius (van Koersel) conventuaal van 's-Hertogenbosch, prior van
Maaseik circa 1622-1632 (De Kruisheren te Maaseik, 68, 85), heet eigenlijk
Johannes Valentijns (L. H. Ch. Schutjes, Geschiedenis van het Bisdom rS Hertogen-
bosch, IV, St. Michiels-Gestel 1873, 433). In 1637 is hij rector van de zusters in
Peer (H. P. A. van Hasselt, in: UAncien Pays de Looz, 5, 1901, 47).
Leonardos de la Haye was misschien prior van Maaseik van 1632 tot circa 1639.
In 1639 moest er onverwijld gevisiteerd worden (Def. 466). Misschien is toen
de opvolger van prior Leonardus de la Haye aangesteld. We weten er niet veel
van. Dit is wel de zwakke schakel in de rij der prioren.
An ton ius Herck, kruisheer van Keulen, was 1634 1641 pastoor van Heppeneert
en prior van Maaseik circa 1639-1644. Door het Provinciaal Kapittel van 1646
werd hij naar de Orde teruggeroepen. In 1648 was hij rector in het Agnetenklooster
te Maaseik. Hij was procurator van het klooster te Roermond vanaf 1649 tot zijn
dood op 16 januari 1672 (J. Coenen, De Pastoors van Heppeneert in Miscellanea
Gessleriana, Antwerpen 1948, 293 ; H. Douma, Inventaris van het archief van
het kruisherenklooster Sint-Agatha, I, 's-Hertogenbosch 1972 (Clairlieu 28, 1970),
Inv. 147; L. Heere, in: De Kruisheren te Maaseik, 35, 68). Schrap ,,vers 1639,
il fut designe par le Chapitre pour reformer le couvent" en de verwijzing naar
C. R. Hermans, Ann., Ill, 214 en naar R. Haass, o.c, 86 maar door; dat slaat
op Johannes Herck. Deze Johannes Herck, kruisheer van Keulen, werd in 1640 door
het Provinciaal Kapittel bestemd ,,in subsidium reformationis domus Masekensis" ;
1641-1647 was hij pastoor in Heppeneert, 1647 vicaris in Wegberg (nog in 1671 ?).
(Sint-Agatha, Kloosterarchief, Doos Rijn-Maas Prov., omslag : Cap. Prov ; J. Coenen,
t.a.p., 293 ; G. Evertz-H. Cohnen, Kirchengeschichte der Pfarre Wegberg, Wegberg
1976, 116, 120).
Gerardus Golt werd in 1609 te Venlo geboren als zoon van Jacob Golt en
Catharina Holters. In 1640 was hij slechts definitor assumptus (C. R. Hermans,
Annales, I (2), 79). Schrap: ,,et transforma l'eglise conventuelle en une ecole qui
comprenait cinq ou six classes" ; in het Memorandum van Gerardus Golt (sinds
1958 in het kloosterarchief van Maaseik : I B 3) staat niets daarover, ook niet
in : De Kruisheren te Maaseik, 85, 90. Van Laurentius Biel wordt gezegd, dat hij
ook toneelstukken zou geschreven hebben ; daarvoor wordt verwezen naar C. R.
Hermans, Ann., I (2), 64 w. Maar noch in de tekst noch in het schrift van de
twee Latijnse drama's die in Sint-Agatha bewaard worden (H. Douma, Inv. 106),
zijn aanwijzingen te vinden voor het auteurschap van L. Biel. Er wordt ook
verwezen naar J. Stiennon, Introduction a Vetude des scriptoria des croisiers ... 21,
note 24 ; daar is sprake van logica-cursussen van L. Biel, bewaard op de Universi-

KRONIEK 123
teitsbibliotheek te Luik. Maar deze cursussen zijn van Lambert Vincent (Nieuw
Nederlandsch Biograjisch Woordenboek V, Leiden 1921, kol. 1023; Clair-Lieu 9,
1951, 92). In 1648 was Laurentius Biel rector van de H. Kruisbroederschap te
Venlo; hij stierf op 2 September 1651 (L. Heere, in: Publications ... Limbourg
94-95, 1958-1959, 289; Sint-Agatha, Kloosterbibliotheek, hs. 31, f. 13r).
(p. 249) Theodorus Du Blanc: geboren te Hoei 1610/1611, geprofest te Sint-
Agatha in 1628, prior van Maaseik 1647-1669, prior van Sint-Agatha 1672-1677 ;
stierf 16 april 1692, 80 of 81 jaar oud.
Werken : Forme van Ontfanckenisse in het Aerts-Broederschap van de Alderheyligste
Dryvuldigheiydt ... Opgericht in de Kerke van 't H. Cruys ende S. Jacob
by de Cruysbroeders binnen Maseyck ... Ruremondt, 1661 ; Symbola Trinitatis,
Ruremundae, 1663; Alter Clavis Coeli Misericordia ..., Ruraemundae, 1676;
Clypeus metricus pro Immaculata Conceptione Deiparae Virginis, Leodii 1685.
(De ,,Ode in praetiosissimum Tapetum ..." is opgenoemen in Alter Clavis Coeli,
Ill-ISA, en in Clypeus metricus, 158-162). Vgl. Clair-Lieu 12, 1954, 49-54, H.
Douma, Inv. 165, De Kruisheren te Maaseik, 100-101, Clairlieu 17, 1959, 53-54.
Op het portret van Theodorus Du Blanc in Sint-Agatha stond : Aetatis 75, A° 1689.
Maar aan het getal 75 was geknoeid ; de 5 was veel groter geschr-eVen. Bij de
restauratie in 1951 is te voorschijn gekomen : Aetatis 78. Dit komt ook beter
overeen met zijn professiedatum (1628).
Walter Byl(l) (Beill) was conventuaal van Hohenbusch ; in 1651 werd hij
subdiaken gewijd. Vanaf 1671 was hij prior in Hohenbusch, vanaf 1677 eveneens
Provinciaal van de Maasprovincie. Hij stierf waarschijnlijk in 1705 ; toen nam
Jacobus Wanzon zijn functies over. (Clairlieu 33, 1975, 63. - C. R. Hermans,
Ann., Ill, 354. - Def. 504, 506, 511).
Arnoldus Her(t)zworm(s) werd gedoopt in Diiren op 28 juli 1629, als zoon van
Thomas Hertzworm en Catharina Noldens. Hij trad in bij de kruisheren te Hohen
busch en werd in 1651 subdiaken en diaken gewijd te Luik. Hij werd lector in
de moraaltheologie te Briiggen in 1655, vicaris te Wegberg in 1658, supprior te
Roermond circa 1660-circa 1664, prior van Schwarzenbroich circa 1664-1671. Op
7 maart 1670 werd hij prior gekozen te Bentlage, maar hij heeft dit klaarblijkelijk
niet aangenomen. Hij was prior van Maaseik van 1671 tot februari 1691, definitor
Ordinis 1669 en 1682, definitor Capituli Provincialis 1677. Tenslotte was hij van
februari 1691 tot zijn dood op 5 december 1693 prior te Venlo. Werken : Religio
Sanctissimae Crucis ..., Ruraemundae, 1661, 16862 ; Oeffeninghe van Devotie ter
eeren van de Alder H. Dryvuldigheyt ..., Ruremonde, 1663; Abbildung sampt
Ausslegung der Stiftung des Gottes-Hauss zu Schwartzenbroich des H. Creutz-
Ordenis ..., Colin, 1665 ; Alter she Novus Josephus accrescens ..., Coloniae Agrippinae,
1670; Vacantia, vel Vacatio sacra ..., Leodii, 1684. (Kreisarchiv Diiren,
KB Diiren 4, 87. •- Clairlieu 33, 1975, 64 ; A. Hertzworms, Religio Sanctissimae
Crucis, Ruraemundae, 1661, 3 ; 16862, 6 ; G. Evertz, Geschichte des Kreuzherren
Klosters zu Wegberg, Wegberg, 1952, 18 : H. V. Weiss, Die Keruzherren in
Westfalen (Clairlieu 20-21, 1962-1963), Diest 1963, 241 ; vgl. C. R. Hermans,
Ann., Ill, 327; L. Heere, in: De Kruisheren te Maaseik, 70 ; Idem, in:
Publications ... Limbourg 94-95, 1958-1959, 292; Maaseik, Archief Kruisherenklooster
I C 5, f. 17r ; H. Boermans, in : De Maasgouw 82, 1963, kol. 28 ;
Def. 481, 491, 505 ; C. R. Hermans, Ann., Ill, 354 ; Clairlieu 32, 1974, 106;
M. Vinken, Hertzworms (Arnould) : Dictionnaire de Spiritualite VII, Paris 1969,
col. 373).

124 KRONIEK
Jacobus Wanzon was na zijn prioraat te Maaseik (1691-1699) van 1699 tot 1705
prior te Diisseldorf en werd in 1705 prior van Hohenbusch en Provinciaal van
de Maasprovincie (G. Casteel, Selecta ex Historia Ecclesiastica. Dusseldorpii 1760,
XVII; Uden, Archief Kruisherenklooster, ongenummerde bundel: kwestie Hermes).
Nicolaus Wilekens, conventuaal van Briiggen, werd in 1682 op het Generaal
Kapittel benoemd tot supprior te Aken; van 1683 tot 1699 was hij prior in
Diilken ; zijn voorganger te Diilken, Joachim Fischer, stierf in 1683 (Def. 508 ;
L. Heere, in : De Kruisheren te Maaseik, 72 ; F. Dohr, Aus dem alien Diilken,
Viersen 1976, 171).
(p. 250) Deodatus Lecaen (Dieudonne Lacaen) studeerde in 1693 te Leuven
en was 18 jaar lang theologieprofessor in Hohenbusch (Sint-Agatha, Kloosterbibliotheek,
Theologia quam praeside P. Deo-dato Le Caen theologiae hectare
defendet P. Henricus Stephens ..., in conventu Alti-nemoris anno 1709. Leodii
[1709] en daarna in Hoei. Werd vervolgens supprior in Kolen ; in 1721 filosofieprofessor
in Kolen (Def. 520, 521 aanm. 2. •- A. van Asseldonk, in : Clair-Lieu
8, 1950, 76. L. Heere, in : De Kruisheren te Maaseik, 72, gooit de zaken door
elkaar).
Johannes Reynders werd op 5 maart 1718 geboren te Ophoven ; hij trad in 1737
in bij de kruisheren te Hohenbusch ; hij stierf op 8 december 1786, 68 jaar oud
(D. Snijders - H. J. Geerkens, Ophoven en Geistingen door de eeuwen heen,
Ophoven 1966, 213).
Johannes Wilhelmus Zimmer werd rond Kerstmis 1786 prior van Maaseik (M.
Colson, in : De Kruisheren te Maaseik, 146).
(p. 251) L. Heere had zijn vermelding van het herboren kruisherenklooster te
Maaseik gerust mogen eindigen met een korte opsomming van de prioren vanaf 1855,
Wat Kolen betreft:
(p. 253) Er zijn negen registers van Kolen bewaard gebleven ; drie daarvan zijn
het werk van prior Franciscus Vaes (1529-1545), het Registrum bonorum van
Kerniel uit 1492 werd bovendien in 1540 door hem voortgezet (A. van Asseldonk,
Franciscus Vaes ..., 9-11, 25-33). Hs. 458 van de Abdij van Bornem is gedeeltelijk
gepubliceerd door C. R. Hermans, Annales en door /. Daris (in Franse vertaling),
n.l. de ,,historia fundationis", f. 113r-124v.
(p. 254) In het boek van A. van Asseldonk over Franciscus Vaes zijn schilderingen
afgebeeld, die M. Aubee op last van prior Jac. Dubois (1763-1778) heeft
vervaardigd. In de literatuurlijst over het oude reliekschrijn van St. Odilia te
Kolen zijn nog niet vermeld: A. Dusar, Het Sint-Odiliaschrijn, Klooster Kolen
(Kerniel), Hasselt 1965 (daarin geeft H. Colson op p. 58-59 een bibliografie van
45 nummers) ; Idem, Oude schilderkunst in Limburg, in : Album Dr. H. Bussels,
Hasselt 1967, 207-211.
(p. 255) Noot 5 zou moeten luiden : A. van Asseldonk, Franciscus Vaes ...,
22-24; E. Vandeplas, De Luikse schilder Martin Aubee in ballingschap te
Borgloon, in Album Dr. H. Bussels, Hasselt, 1967, 565-569.
Emundus van Dinter was een kruisheer van Sint-Agatha; hij wordt als prior van
Sint-Agatha vermeld 2 juli 1413 - 13 mei 1417 ; daarna was hij prior van Schwarzenbroich
1421-circa 1426, procurator van Schwarzenbroich circa 1426-circa 1432, weer
prior van Schwarzenbroich circa 1432-1434 ; hij was definitor in 1413, 1416, 1421,
1423, 1431 en 1433. In 1438 werd hij aangesteld als eerste rector van Kolen;
hij bleef er tot 1440. Dat hij daarna prior van Sint-Agatha zou zijn geworden, is
onmogelijk: toen was Ludolphus van Kernevem (of: Tweesteden) daar prior

KRONIEK 125
(vanaf minstens 29 augustus 1419 tot zijn dood op 12 februari 1444) ; deze werd
opgevolgd door Gerardus inden Bonghert van Arnhem (1444-1468) (C. R.
Hermans, Ann., II, 126; III, 696-697; J. Daris, Notices ..., I, 401; Idem,
Histoire de Looz ..., II, 42-45; Def. 31, 34, 42, 43, 45, 61, 64; H. Douma,
Inventaris II, Reg. Ill, 112, 135, 136; A. van Asseldonk, Franciscus Vaes ..., 20 ;
P. v. D. Bosch, Studien over de observantie der kruisbroeders in de vijftiende eeuw
(Clairlieu 26, 1968), Diest 1968, 61).
Johannes Hoitmans (Hovetman), conventuaal van Venlo, was de 2e rector van
Kolen. In 1444 en 1446 was hij rector van de nieuwe stichting Marienfrede. Hij
stierf 1468/1469 (A. van Asseldonk, Franciscus Vaes ..., 20, aant. 10; R. Haass,
o.c, 133 ; Def. 134).
Henricus van Empden werd in 1441 aangesteld als eerste prior van Kolen. Hij
stierf 1482/1483 als supprior van Hoei (C. R. Hermans, Ann., Ill, 700 ; Def. 163).
Hermann us Venlo was prior van Kolen van 1453 tot 1455. In 1453 was hij nog
procurator in Luik. Hij stierf 1471/1472 (C. R. Hermans, Ann., Ill, 700 ; Les
manuscrits des croisiers de Huy, Liege et Cuyk au XV6 siecle, Liege 1951, 35 ;
Def. 140).
(p. 256) Prior Matbias van Moll werd in 1465 afgezet en daarna naar Dinant
en diverse andere kloosters gezonden ; hij stierf 1483/1484 (Def. 127, 137, 140,
142, 144, 162, 166). Volgens Franciscus Vaes was er daarna van 1465 tot 1468
geen prior in Kolen (C. R. Hermans, Ann. Ill, 701).
Jacobus Heerinxs werd in 1488 aangesteld als eerste prior van Ehrenstein ; hij
stierf als zodanig in 1494/1495 (C. R. Hermans, Ann., Ill, 704; J. Daris,
Notices ..., I, 406. *- Def. 201).
Henricus Geystert was 1493-1494/1495 supprior en procurator in Kolen, 1494-
1495/1496 pastoor van Kerniel, 1495/1496-1503 pastoor in Wickrath (A. van
Asseldonk, Franciscus Vaes ..., 50 ; C. R. Hermans, Ann., Ill, 706 ; J. Husmann -
Th. Trippel, Geschichte der ehemaligen Herrlichkeit bezw. Reichsgrafschaft und
der Pfarre Wickrath, II, Giesenkirchen 1911, 77-78; Vgl. Def. 197, 205).
Lambertus van Xanten heet eigenlijk Lambertus van Magelsen (Def. 242, aanm.
5 ; vgl. R. Haass, o.c, 1-35).
Wilhelmus van den Oever, conventuaal van Hoei, was reeds supprior in Kolen,
toen -hij in 1497 tot prior werd gekozen. In 1502 werd hij prior van Luik ; hij
was definitor in 1503, 1505 en 1507. Hij deed 1507/1508 afstand van zijn prioraat
en werd daarna supprior in Dinant (C. R. Hermans, Ann., I (2), 5 ; III, 705 ;
J, Daris, Notices ..., I, 407; Def. 228, 234, 239, 242: in 1508 is Lambertus
van Xanten prior in Luik).
(p. 257) Thomas van Gouda, conventuaal van Le Vergers bij Angers (Frankrijk),
was lang prior van dat klooster ; van 1515 tot 1518 was hij tegelijk Provinciaal
van de Franse kloosters. In 1518 verplaatste Mag. Gen. Wilhelmus van den Oever
hem naar Kolen, waar hij in 1519 supprior werd en in 1520 tot prior werd
gekozen. Hij was definitor in 1520, 1522, 1524, 1526 en 1528, visitator in 1522,
1524, 1526 en 1527. Hij hield streng vast aan de observantie. In 1529 deed hij
afstand van het prioraat van Kolen, werd opnieuw aangesteld tot Provinciaal van
Frankrijk en tot prior gekozen in Caen. Nog in hetzelfde jaar 1529 werd hij
Magister Generaal. (C. R. Hermans, Ann. I (2), 13-14 ; III, 709-710 ; J. Daris,
Notices ..., I, 408; Clair-Lieu 18, I960, 30; Def. 262, 263, 268, 270, 274, 276,
279, 281, 284, 286, 289, 293, 294). Hier blijkt weer, welk een invloed Kolen in
deze tijd had op de gehele Orde.

126 KRONIEK
Franciscus Vaes stierf op 1 sept. 1549 (vgl. A. van Asseldonk, Franciscus
Vaes ..., 36 met Def. 349). Vanaf 1530 vervaardigde hij een inventaris van de
goederen van het klooster (Bornem, hs. 459) ; in 1540 begon hij aan een ander
register van de goederen en inkomsten, waarin hij op f. 113r-123r een geschiedenis
van het huis tot 1535 opnam (Bornem, hs. 458) ; ook zette hij toen een in 1492
begonnen register verder voort (Brussel KB, hs II 1928 ; volgens L. Heere,
p. 253, thans : Archives de rfitat, Hasselt). (A. van Asseldonk, Franciscus Vaes \
28-29, 31-33).
Gilbertus van Gelmen en Godefridus van Landen waren conventualen van Kolen
(C. R. Hermans, Ann., Ill, 712, 713). Gilbertus van Gelmen werd 1559 ontslagen
als supprior en naar Maastricht verplaatst (Def. 369) ; hij stierf tussen 1578 en
1583 als supprior van Kolen (Def. 405).
Tussen 1578 en 1583 stierven tien inwoners van Kolen, waarschijnlijk ten
gevolge van een epidemie (C. R. Hermans, Ann., Ill, 90; J. Daris, Notices
I, 409-410, Def. 405-406).
Lambertus Moens, conventuaal van Kolen, was voor de eerste keer prior van
1582 tot 1591 ; in 1586 en 1590 was hij definitor (C. R. Hermans, Ann., Ill,
713 ; J. Daris, Notices ..., I, 410; Def. 410, 419). In 1589 vond geen canonieke
visitatie plaats, maar werd Johannes Ercklens van het klooster van Keulen simpliciter
verplaatst naar Kolen (Def. 419). Hier moet worden ingelast: Nicolaus Gualteri
(Walteri), conventual van Hoei, prior van Kolen van 1591 tot zijn dood op
16 augustus 1593 (Clairlieu 34, 1976, 94. Vgl. X. de Wayaux, Necrologe de
I'abbaye de Marche-les-Dames: AHEB 8, 1871, 307).
Vervolgens werd Lambertus Moens weer prior van 1593 tot circa 1595 ; hij was
definitor in 1594. Vanaf augustus 1598 tot 10 mei 1600 was hij prior van Maastricht
(Clairlieu 34, 1976, 94; H. P. A. van Hasselt, Geschiedenis van het Klooster
der Kruisheeren te Maastricht (Publications ... Limbourg 39, 1903), Maastricht
1903, 47).
Egidius Bysmans (Bosman), conventuaal van Luik, was prior van Kolen van
circa 1595-1596 (Vgl. C. R. Hermans, Ann., Ill, 713). Hij stierf tussen 1631 en
1634 in het klooster van Luik (Def. 461).
(p. 258) Martinus Pauli (of: van Weeze) was conventuaal van Maastricht;
vanaf 1619 tot zijn dood in 1645 was hij prior en procurator te Maastricht (H. P.
A. van Hasselt, a.w., 37-39, 48, 54, 80, 115).
Schrap weg, dat Kolen in 1630 op de lijst van de Maasprovincie stond ; want
op de lijst der Rijn- en Maasprovincies van het Generaal Kapittel van 1631 komt
het niet meer voor (Def. 454).
Lambertus Feron, geprofest te Hoei in 1638, behaalde in Leuven het baccalaureaat
in de theologie en verbleef daarna vanaf minstens 1648 tot 1654 in Parijs (als
theologieprofessor ?). Vgl. A. Hertzworms, Religio SS. Crucis, Ruraemundae 16862,
achterin, f. 6V). In 1655 was hij lector in de moraaltheologie te Hoei. Hij was
supprior in Kolen, toen hij daar in 1658 tot prior gekozen werd (C. R. Hermans,
Ann. I (2), 79, 109-110; III, 713; J. Daris, Notices ..., I, 410; Clair-Lieu 18*
1960, 44).
Franciscus Wilhelmus Lefort was prior te Kolen van 1710 tot 1738 (J. Daris}
Notices ..., I, 410; vgl. H. P. A. van Hasselt, a.w., 49, 55).
In 1724 werd de filosofiecursus te Kolen niet meer gegeven door Dieudonne
Lecaen ; deze was vanaf eind oktober 1723 tot zijn dood op 11 januari 1730 prior
van Maaseik (L. Heere, in : De Kruisheren te Maaseik, Diest 1955, 72).

KRONIEK 127
Michael Jorissen, geprofest te Maastricht in 1737, was van 1738 tot 1745 prior
van Kolen (H. P. A. van Hasselt, a.w., 49).
Matbias Francken werd in 1747 tot prior benoemd (C. R. Hermans, Ann., Ill,
714).
(p. 259) Franciscus Elemans was ingetreden te Sint-Agatha in 1729. Na zijn
priorkeuze te Kolen in 1760, bleef hij nog tot 1761 vicaris te Kerniel; toen
kwam daar een nieuwe pastoor. Prior Fr. Elemans stierf in 1763, 57 jaar oud
(C. R. Hermans, Ann. Ill, 444; J. Daris, Notices ..., I, 388).
Schrap hier de passage over de beschildering van kerk en sacristie door M.
Aubee; deze vond plaats onder de volgende prior.
Jacobus Gisbertus Josephus Dubois was geprofest te Luik in 1751 ; hij doceerde
in Luik vanaf 1755 filosofie en theologie. In Kolen zette hij de restauratie van
kerk en sacristie krachtig voort, vooral met behulp van de Luikse schilder M. Aube"e
(E. Fontaine, Mgr. Jacques Dubois (Clair-Lieu 4-5, 1946-1947), Diest 1947,
10-11).
Andreas Vlasseloir deed zijn professie te Kolen, in 1760 ; in 1765 werd hij
priester gewijd. Hij was prior in Kolen van 1778 tot zijn dood in 1787 (Diest,
Bibliotheek Kruisherenklooster, Handgeschreven gedichten van Gerard Bours, beggard
te Zepperen, 160-168, 172 ; Clairlieu 33, 1975, 76 ; C. R. Hermans, Ann.,
Ill, 576).
Johannes Josephus Anciaux was conventuaal van Hoei, priester gewijd in 1768,
theologieprofessor in Hoei, procurator in Hoei tot 1785. Op 3 mei 1787 werd
hij tot prior van Kolen gekozen. Hij stierf in zijn geboorteplaats Neerheilissem op
26 juli 1803 (Clairlieu 33, 1975, 65 ; G. Bours, a.w., 173 ; E. Fontaine, a.w., 27).
In noot 7 is bedoeld : H. van Lieshout, in : Verzamelde Opstellen, uitgegeven
door den Geschied- en Oudheidkundigen Studiekring te Hasselt, XI, 1, Hasselt
1935, 78, 150-159. Men kan hierbij aanvullen : J.-M. Canivez, Colen : DHGE XIII,
Paris 1956, col. 236; J. Daris, Notices ..., I, 414-415.
Deze opmerkingen nemen de waardering niet weg voor het vele werk van
confrater L. Heere, die na zijn illustere voorganger Sybrand Drost vooral de
geschiedenis van ons klooster te Maaseik zoveel verhelderd heeft. De typografische
verzorging van deze artikelen is uitstekend, maar men krijgt wel de indruk, dat de
drukproeven niet zijn nagezien.
Th. v. d. Elsen
MAASEIK. In het begin van de eerste wereldoorlog verspreidde professor Emiel
Vliebergh, voorzitter van het Davidsfonds, in de afdelingen het plan om door de
secretaris van het D.F. een verslag te laten opmaken van de oorlogsgebeurtenissen.
Na de oorlog werd en de verslagen van 53 afdelingen, waaronder dat van Maaseik,
uitgegeven. Het was gemaakt door de secretaris, de kruisheer Cornelius Friedeman
(1868-1933) en nagezien door pastoor Overman van Geistingen, dokter Moors en
advokaat Croonenberghs van Maaseik. Dit verslag, aangevuld met nota's van F.
Bollen en met bijzonderheden uit De Oorlogskroniek der Kruisheeren, handschrift
van E. H. S. Drost die van 31 juli 1914 tot 3 december 1918 aantekeningen
maakte, verscheen onder de titel Maaseik onder W.O. I in de Maaslandse Sprokkelingen,
Nova Series nr. 9, jaargang I, Maaseik, 1978, p. 3-29. Hier en daar treffen
we enkele bijzonderheden over de kruisheren aan, terwijl uit het geheel zeer
goed de sfeer spreekt waarin de Maaseikenaren, en dus ook de kruisheren met
him kollege, die jaren doorbrachten. Van p. 30 tot 35 volgen nog allerlei nota's

128 KRONIEK
over de oorlog, speciaal een lijst van de 21 nu nog overlevende soldaten en van
de 187 eerste leden van de Maaseikse Oudstrijdersbond.
A. Ramaekers
MAASEIK. R. Janssen en W. Sangers maken in nun boekje Gids voor de stad
Maaseik binnen de wallen, z.pl., z.d. (1978), 20 biz., met ons een wandeling
door de oude stad, vanaf de Nootstal op de hoek van de markt tot en met de
terugkeer tot dit uitgangspunt door Pelserstraat en Lekkerstraatje. Het boekje
begint met een mooi kaartje van 1672 waarop de oude kruisherenkerk en kloostergebouwen
duidelijk getekend staan. Het is een prettig boekje en rijk met tekeningen
gei'llustreerd van de begin 1978 overleden architekt G. Daniels (die echter
bij de auteursnamen niet genoemd wordt !). Op p. 8 wordt de laatste aanwinst
van het Maaseikermuseum gesignaleerd, nl. gotische koorbanken van 1500 uit de
kruisherenkerk en uniek in Limburg. (Volgens inlichtingen van R. Janssens, leraar
geschiedenis te Maaseik, hebben deze banken, tot dat ze in het museum terecht
kwamen, op zolder gestaan bij de kruisheren. Waarschijnlijk, en naar we hopen,
zijn ze aan het museum in bruikleen gegeven.)
Op p. 13-15 staan enkele (geen nieuwe) gegevens over de kruisherenkerk van
1767 met ,,het mooiste rococo-interieur van Limburg" en over de kloostergebouwen,
al wordt hier wellicht een aanwijzing gegeven voor het apostolaat der oude
kruisbroeders: ,,De Maas voerde talrijke pelgrims op him weg naar Rome en
Compostella naar Maaseik, waar hen door de Sint Jacobsbroederschap onderdak
werd verschaft". Hebben zij, eenmaal daar gevestigd, zoals zoveel ordesbroeders op
andere plaatsen, ook pelgrims en noodlijdenden opgenomen ?
Mit dit boekje leert men de schoonheid van het oude Maaseik zien en waarderen.
A. Ramaekers
SINT-AGATHA. Onder de titel Prior Henricus Waltheri Verheijen (1584-1647)
schreef de op 7 januari 1978 overleden Dr. Ant. van de Pasch O.S.C. in
Clairlieu, XXXII (1974), biz. 3-74 een uitvoerig en interessant artikel. Hij
benutte daarvoor de waardevolle publicaties van L. Emond, het kloosterarchief van
S. Agatha en de definities van provinciale en generale kapittels.
Voor de familierelaties van prior Verheyen steunde hij op hetgeen pater Emond
aan gegevens naliet. Door nadere bestudering van deze familiegegevens en inzage
in het zgn. ,,Familieboek" der Verheyens kan het artikel van Dr. A. van de Pasch
worden aangevuld. (Dit Familieboek was in 1938 in het bezit van S. Verheyen
te Bandung en werd door mij gecopieerd).
De stamboom welke Van de Pasch opstelde naar gegevens van Emond steunt
terecht op gegevens der Schepenprotocollen uit het Oud-rechterlijk Archief te
Nijmegen. De door hem genoemde ,,stamvader" Jan Verheyen, komt daarin voor
in 1531 (protocol no. 73), waarin Derick van Kerckhof bekent 50 Philipsguldens
schuldig te zijn aan Jan V.; en in 1537 (prot. 76) wanneer Jan V. en Neza en
Sophia Prijens hunne twee-derde gedeelten in land, gelegen ,,in het Heesche veld"
verkopen. In een overdrachtsbrief van 1538 (Oud Burgerlijk Gasthuis, Nijmegen)
wordt hij genoemd Jan Verheyen Wolterszoon. Hij had drie zonen bij Neza
Prijens: Gosuinus, Johan en HENDRIK. Hij is vermoedelijk een broer van
Hendrik V., die in 1528 burger wordt van Nijmegen en afkomstig was uit Gendt
(Betuwe), en van Peter, die in 1534 burger van Nijmegen wordt.
Hendrik Verheyen (Janzn) was gehuwd met Hilda, dochter van Dirck Pels en
Jutta zijne huisvrouw. (Protocol 84, 1562). In 1563 was hij overleden, want zijn

KRONIEK 129
kinderen Dirck, Claes, Aletta verkopen in dat jaar een jaarrente gaande uit een
huis in de Broerstraat te Nijmegen aan Agneta, weduwe Gerard van Beinhem
(Protocol 84, 1563). Ze maken ook een onderlinge verdeling van goederen, die
ze verwierven van hun ,,beste moeder" (= grootmoeder) Jutta, weduwe Dirck Pels.
Ze waren gegoede burgers, want volgens hetzelfde protocol, verkopen ze een huis
op de Logemarkt aan Coenraad van Haaften, en nog een huis en erf op de Logemarkt
aan Herfel van Ravestein. Later komen deze Verheyens in Nijmegen niet
meer voor : ze zijn elders gaan wonen.
Dirck Verheyen trok naar Grave ,,omdat hij het wegens de toestand in Nijmegen
geraden achtte vandaar te vertrekken" (Familieboek V, 2). Tussen 1560 en 1566
was het Calvinisme in Gelderland doorgedrongen. In 1564 trad kapelaan Jan van
Venray te Nijmegen op als calvinistisch predikant, ook anderen preekten er de
reformatie. In September 1564 maakten de Calvinisten zich meester van de
Sint-Janskerk en de Raad van de stad nam een zeer weifelende houding aan.
(Rogier, Gesch. van het Kath. in N. Ned. in de I6e en 17e eeuw, I, 19472,
biz. 535). Als het waar is, dat Dirck een broer Daniel had, die roomskatholiek
priester was (Familieboek, fol. 21) zouden deze godsdienstige troebelen de reden
kunnen zijn geweest waarom Dirck ,,het geraden achtte te vertrekken". Hij verhuisde
in elk geval met zijn familie naar Grave. De naam van zijn vrouw is niet
bekend, wel dat hij twee zonen had Walter en Dirck, en een dochter Elisabeth.
Het moeten gegoede burgers geweest zijn, want Dirck trok met zijn zuster Elisabeth
naar Maastricht, waar hij is aangesteld tot Secretaris der stad en ,,comte de
Vroenhoven" door de Hertog van Parma in 1579. In 1632 werd hij afgezet. Hij
was gehuwd met Lucia Arts van Bardewijk, en na haar overlijden met Maria
Wijnants.
Walter Verheyen (Dirckzn) blijft te Grave wonen. Hij was daar geboren
(datum ? ) en is er overleden 26 September (anno ? ). Hij huwde Elisabeth
van Densen, die overleed op 27 aug. 1604. Zij hadden twee zonen : HENDRIK^
geboren 1584, overleden na 29-jarig prioraat te Sint-Agatha. Tijdens een ballingschap
der Kruisheren binnen de veilige muren der stad Grave, werd hij daar
geprofest ,,op het clooster St. Agatha" op Ste Agnietendag (21 januari) 1601. Ook
het Familieboek vermeldt, dat hij te St.-Agatha ,,circa 1628" opgericht heeft:
,,Litterarum en musearum palaestra schola pro juventute batava, unde prodierunt
in utroque foro celebres convictores, aliquando 30, et quidem ex primioribus
familiis. St Agatha 1628". De tekst was te lezen op het Epithaphium, dat in de
buurt van zijn graf was opgehangen.
Johan Verheyen, zijn broer, werd te Grave geboren in 1587, en is er overleden
op 25 november 1688. Kloppen deze jaartallen, dan is hij zeer oud geworden. Hij
wordt vermeld als ,,Oudt-deken van O.L.Vrouw en St Catharina", en een der
belangrijkste weldoeners-medeeigenaar van Huize Emmaus, het Capucijnenklooster
te Velp.
Johan was gehuwd met Maria Heijmans (f Grave 8 sept. 1640). Van hen zijn
drie kinderen bekend, nl. Wolter, Anna (gehuwd met notaris Ludolph de Haen) en
Arnold Verheyen, geboren te Grave (datum ? ) en daar overleden op 27 augus-
tus 1696. Hij huwde Geertruyd Coebergh (f 25 sept. 1667). Hij was advocaatr
Juris Utriusque Licentiatus van Leuven, waar op 10 oktober 1652 Henricus Loyens
zijn promotor was. Zijn scriptie : ,,Disputatio de Usufructu". Later was hij o.a.
,,Stadhouder van den Cuyckschen Leenhove". Zijn oudste dochter Maria Elisabeth
werd religieuze. Zijn tweede dochter Cornelis Judith huwde op 1 febr. 1694 te
Grave met Pieter Schott. Door huwelijken is de familie Verheyen langs deze tak

130 KRONIEK
verwant met de families Van der Gheest, Borret, de la Court, de Stuers, van
Dalen. De zoon van Arnold Verheyen
Johan Hendrik Verheyen (f Boxmeer 30 okt. 1737) was rentmeester van het
Grafelijk Huis Bergh en Drossaard der Heerlijkheid Boxmeer-Sint Anthonis. Diens
tweede zoon, Arnold Hendrik, was kanunnik van het Archidiaconaal Kapittel van
St. Victor te Nantes. Hij overleed te Boxmeer op 16 sept. 1767. Via deze tak
is de familie Verheyen door huwelijken verwant met de families Canis, van
Wevelinchoven, van der Veecken, Sasbout-Vosmeer, Verbunt, Van Estvelt. Enkele
van de genoemde familienamen vindt men terug in de lijst, die Wijnantz samenstelde
(Van de Pasch, t.a.pl. biz. 20, noot 11). Wat het leerlingschap van de
,,illustre school" te St.-Agatha betreft kunnen we Wolter en Arnold (f Grave
1696) noemen. Met de gegevens uit het Familieboek is het probleem van Van de
Pasch (biz. 8, noot 37) opgelost. Arnold was inderdaad een zoon van Johan
Verheyen en Maria Heymans, en dus een oom-zegger van Prior Verheyen.
Het familiewapen dat de Verheyens voeren is een gouden schild, dwars doormidden
gedeeld door een zwarte balk. In de bovenste helft treft men naast elkander
drie ijzeren blokhamers ; in de beneden helft een heidebloem, uit een stam komend
en uitlopend in drie bloemen. Sommige voeren op dit wapen een zilveren helm
met hetzelfde heidebloempje. Daarmee lijkt mij verklaard hetgeen Van de Pasch
(biz. 72) schrijft. Of Prior Verheyen een soort priorswapen voerde is mij niet
bekend, mar degene die het wapen op het reeds genoemde Epithaphium aanbracht,
benutte eenvoudig het Ordewapen (bovenste helft) en het familiewapen der
Verheyens in de overlangs gedeelde onderste helft van het aangebrachte wapen.
Naar mijn mening vergiste Van de Pasch zich en gaat het niet om drie ,,jachthooms",
maar om de drie blokhamers uit Verheyens-familiewapen. Dit te meer
omdat het drievoudige heidebloempje ook uit het familiewapen stamt.
C. van Dal, osc

Starn boom Verheyen
KRONIEK 131
Wolter Verheyen (Gendt-Betuwe)
+
ignota
I
Jan (Wolterzn) Herman (1528) Peter (1534)
+
Neza Prijens
Gosuinus Johan Hendrik
H-
Hilda Pels
Dirck Niclaes Aletta Johan Gerard Daniel (?)
+
ignota
Wolter Elisabeth Dirck -f (1) Lucia Arts van Bardewyk
+ (2) Maria Wijnands
Elisabeth van Densen
HENDRIK OSC Johan
+
Maria Heijmans
Walter Anna Arnold (J.U.L.)
+ +
Ludolph de Haen Geertruijd Coebergh
SINT-AGATHA. Drs. H. Douma geeft ons onder de titel: De hoeve ,,De
Laarakker" onder Haps in Merlet (Uitgave van de Archiefdienst ,,Land van
Cuijk") jg. 14, nrs. 2-3, p. 57-59 een korte geschiedenis van een hoeve, die van
1487 tot 1888 onafgebroken aan het Kruisherenklooster te Sint-Agatha behoorde.
Op pag. 58 schrijft Drs. H. Douma: ,,We nemen de kleine gegevens van opbrengsten
en pachters niet over en bepalen ons tot de hoofdzaken". Elk Kruisheren
klooster bezat een aantal hoeven. De procurator had aan het beheer van de hoeven
zijn handen vol. Toch is dit beheer van hoeven een nog totaal onontgonnen gebied
in de geschiedvorsing der Kruisherenorde. Uit dit beheer zou men een en ander
kunnen concluderen, b.v. hoe was in tijden, dat de Kruisheren naar hervorming
van hun kloosterleven streefden, hun houding ten aanzien van de pachters en
ondergeschikten. Anders geformuleerd : hervormden zij zich ook ten aanzien van
deze medemensen ? Het is zeer moeilijk daarover gegevens te vinden. Het archief
van het Kruisherenklooster Sint-Agatha is een van die archieven, waarin waarschijnlijk
een groot aantal gegevens over het beheer van de hoeven te vinden is.
Misschien heeft Drs. H. Douma nog eens de tijd en de moed voor ons het beheer

132 KRONIEK
van de hoeven door de procurator van Sint-Agatha uit de doeken te doen. Hij
brengt ons dan zeker een stuk verder in de bestudering van de geschiedenis van de
Kruisherenkloosters.
P. v. d. Bosch
SUXY. In het jaar 1975 verscheen tome V van het Monasticon Beige, Liege,
1975, gewijd aan de kloosters, die vroeger in een gebied lagen, dat thans de
Province de Luxembourg genoemd wordt. In dit gebied bevonden zich twee
Kruisherenkloosters, namelijk te Suxy en te Virton. Vandaar dat we in dit deel
twee ,,Inleidingen" tot de geschiedenis van deze beide kloosters aantroffen. Ze zijn
door P. Hannick geschreven.
We zijn de auteur dankbaar voor zijn ijverig speuren naar historische documenten,
die eens tot de archieven van deze kloosters behoorden of deze kloosters betroffen.
Dergelijke documenten zijn nu eenmaal voor de beschrijving van een kloostergeschiedenis
absoluut nodig. Het zal de auteur teleurgesteld hebben, dat hij zo
weinig heeft kunnen terugvinden. Daarvoor zijn natuurlijk diverse oorzaken aan
te geven. De voornaamste oorzaak is wel, dat men na de opheffing van de
kloosters een groot aantal van deze documenten niet meer nodig had. Men zorgde
daarom ook niet voor een goede en veilige bewaarplaats voor de documenten,
zodat ze b.v. bij een eventuele brand een gemakkelijke prooi van de vlammen
konden worden. Juist omdat de auteur zoveel tijd en zorg besteedde aan het
samenstellen van een gedegen inleiding, willen wij wat uitvoeriger op zijn arbeid
ingaan, ook al omdat in het jaar 1975 een groep mensen uit Suxy een tentoonstelling
aan de geschiedenis van hun plaats wijdden en wij daarop willen terugblikken.
Het dorp Suxy behoort sinds het jaar 1839 tot de Belgische provincie Luxemburg
en tot de canton de Florenville. Het ligt ten noord-oosten van de stad Chiny.
Kerkelijk behoort het dorp thans tot het bisdom Namen. Vroeger, in de tijd dat
de Kruisheren nog te Suxy woonden en werkten, behoorde het kerkelijk tot het
bisdom Trier en daarna, van het jaar 1802 tot het jaar 1823, tot het bisdom Metz.
Het dorp Suxy was in die tijd geen zelfstandige parochie, maar was een deel van
de parochie Chiny. De inwoners van het dorp hoefden niet naar Chiny te gaan,
maar konden in de kerk van het Kruisherenklooster aan de godsdienstoefeningen
deelnemen. De prior van het klooster voerde de titel vicaris van Chiny, sinds
wanneer is onbekend. Later, na de opheffing van het klooster, in het jaar 1796,
heeft een kapelaan uit Chiny de zielzorg te Suxy waargenomen. Eerst in het jaar
1868 werd Suxy tot zelfstandige parochie verheven.
P. Hannick heeft zich eerst als taak gesteld, naar bronnen te zoeken. Bij het
onderzoek in de literatuur bleek, dat in de vorige eeuw een aantal archiefstukken
nog voorhanden waren, o.a. een manuscript van prior Henricus Russelius (ca.
1635), getiteld : Brief recueil de la gSnealogie et succession des Comtes de Chiny
(zie ook Clairlieu, jg. 27, 1969, p. 70), een cartularium, door prior Henricus
de Melart (ca. 1733-ca. 1748) samengesteld, en een aantal documenten, die de
laatste prior van Suxy, Martinus Germeau, (1781-1797) nagelaten had : 1. een
beschrijving van de goederen, die aan het klooster toebehoord hadden ; 2. een
copie van de fundatieoorkonde; 3. twee registers van de inkomsten en uitgaven
van het klooster. Het is P. Hannick niet gelukt, al de genoemde documenten terug
te vinden.' Alleen de copie van de fundatieoorkonde en het manuscript van
Russelius zijn bewaard gebleven. Het manuscript van Russelius berust in het
Rijksarchief van Arlon, terwijl de copie van de fundatieoorkonde in verschillende

KRONIEK 133
bronnenuitgaven te vinden is, o.a. in A. Miraeus-J. F. Foppens, Opera diplomatica,
IV, p. 258 (Bmssel 1748) en C. R. Hermans, Annales ... Ordinis S. Cruets, II,
p. 85, ('s-Hertogenbosch 1858). In deze uitgaven vindt men de Franse tekst. Er
bestaat ook een Latijnse tekst, die uit het jaar 1567 dateert en uitgegeven werd
door A. Verkooren, Inventaire des chartes et cartulaires du Luxembourg, I, p. 239
(Brussel 1914) en door C. Wampach, Urkunden- und Quellenbuch zur Geschichte
der altluxemburgischen Territorien bis zur Burgundischen Zeit, V, Luxembourg
1948, p. 173-174. A. Hannick vermeldt niet de uitgave in : Analecta pour servir
a Vhistoire ecclesiastique de la Belgique, Leuven, T. 4, 1867, p. 332-334, n.l. een
Latijnse tekst uit het jaar 1583, 4 mei, die berust in het Algemeen Rijksarchief
te Brussel. Boven de uitgegeven tekst staat echter een foutieve datering (23 mai
1306) ; de datering op het einde van de oorkonde is : 1286, 23 juni.
Hannick heeft ook nog in een aantal archieven een verder onderzoek naar
documenten van Suxy ingesteld. Noch in de archieven van de stad Hoei noch
in het bisdomsarchief van Trier, noch in de parochiearchieven van Suxy en Chiny
was iets te vinden. Alleen in de Rijksarchieven van Arlon en Luxembourg en
in het Algemeen Rijksarchief te Brussel spoorde hij enkele documenten betreffende
het klooster te Suxy op. Hierin vond hij o.a. namen van enkele tot nu toe onber
kende prioren van Suxy. De gevonden gegevens verwerkte Hannick in het derde
deel van zijn inleiding, waar hij de prioren van Suxy achtereenvolgens opsomd|0
en toelichting gaf met hetgeen hij over deze prioren in de documenten gevonden
had.
P. Hannick had de taak slechts de uitgaven van de stichtingsoorkonde op te
sporen en te vermelden. We willen proberen, wat dieper op de inhoud van de
oorkonde in te gaan. De oorkonde is gedateerd : 23 juni 1286. De oorkonders
waren: Louis V, graaf van Chiny (1258-1299) en zijn gemalin, gravin Jeanne
de Blamont. Graaf Louis V was de tweede zoon van Arnold IV, de graaf van Loon.
Deze Arnold IV had door zijn huwelijk met Jeanne, een dochter van Louis IV,
graaf van Chiny, na diens dood in het jaar 1226, ook het graafschap Chiny
verworven, zodat hij aan het hoofd stond van twee graafsohappen : Loon en
Chiny. In het jaar 1258 schonk hij echter het graafschap Chiny aan zijn tweede
zoon, de bovengenoemde graaf Louis V, zodat dit graafschap weer onafhankeiijk
van het graafschap Loon werd (J. Baerten, Het graafschap Loon, Assen, 1969,
p. 87-88).
De oorkonders verklaarden allereerst, dat zij in Suxy een Kruisherenklooster
gesticht hadden en dit klooster aan frater Johannes, de prior van Hoei (Johannes
Ryck van Cuijk, 1277-1298) en aan de Kruisheren, die reeds in Suxy verbleven,
overgedragen hadden.
De contekst van de stichtingsoorkonde kunnen we in drieen verdelen.
In het eerste deel regelden de stichters allereerst de materiele aangelegenheden.
Zij zorgden ervoor, dat de te Suxy wonende Kruisheren in de toekomst een
redelijk bestaan kregen en in eigen behoeften voorzien konden. Zo gaven zij een
stuk grond om op te wonen en om in cultuur te brengen. Dit stuk grond lag
tussen de riviertjes La Vierre en De la Chapelle en was 80 morgen (of ongeveer
25 ha) groot; aa&rbij kwam nog een weiland, 12 morgen (?) groot. De Kruis
heren konden verder in de bossen van de graaf hout sprokkelen voor hun ovens
en hun haarden. Ze onrvingen hout om een huis te bouwen. Tien stuks vee en
twintig varkens mochten ze in de weiden en bossen van de graaf laten grazen. Het
werd hun ook toegestaan een molen op hun gebied te bouwen en het daarvoor
benodigde hout wederom uit de bossen van de graaf te halen. Wanneer andere

134 KRONIEK
mensen ook van de molen gebruik wensten te maken, dan kwam een deel van
het gemalene aan het klooster. De Kruisheren mochten in de rivieren van de graaf
vissen voor eigen gebruik vangen, echter alleen met hengel en visnetje.
In het tweede deel van de contekst werd zeer kort de taak van de Kruisheren
te Suxy samengevat: zij zullen in dit klooster God dienen.
In het derde deel werd voorgeschreven, dat de Kruisheren van Suxy in wereldse
zaken geheel en al onder de voogdij van de graven van Chiny bleven, in geestelijke
zaken waren zij echter aan de prior van Hoei ondergeschikt.
Het is zeker, dat van de opbrengst van de landerijen, die de graaf van Chiny
geschonken had, een aantal Kruisheren leven konden. Een boerderij met meer dan
twintig ha land is wel geen groot bedrijf, maar klein kan men het ook niet noemen.
Merkwaardig is, dat in de stichtingsoorkonde van een kerk of kapel geen sprake
is. Er bevond zich te Suxy sinds twee eeuwen een kapel, toegewijd aan de
H. Theobaldus. Graaf Louis III van Chiny heeft deze kapel enkele jaren na de
dood van de H. Theobaldus (1066) laten bouwen. De heilige Theobaldus zou
te Suxy gewoond hebben en daar een hut opgetrokken hebben, ongeveer 400 meter
ten oosten van de plaats, waar nu nog de kerk staat. Daar de Kruisherenkerk te
Suxy de Heilige Theobaldus toegewijd was, kunnen we aannemen, dat graaf
Louis V in het jaar 1286 deze kapel aan de zorgen van de Kruisheren van Suxy
toevertrouwd had. Het klooster heeft bovendien immer op een afstand van ongeveer
tien meter van deze kerk gestaan.
Na de vermelding van de uitgaven van de stichtingsoorkonde noemt Hannick
slechts twee boeken, waarin over de Kruisheren van Suxy geschreven is: E.
Tandel, Les Communes luxembourgeoises, Via, p. 219-226, Arlon, 1893, en
J. Bion, Suxy, une clairiere dans la foret. Notes historiques, Virton, 1972. In
deze boeken zijn de berichten over het Kruisherenklooster echter zeer summier
gehouden. Hieraan had Hannick met even veel recht kunnen toevoegen: Abbe
Rossignon, Notice sur Suxy, Suxy, 1888, en L. Honhon, Theodorus de Celles,
Diest, 1936. Diverse courantenartikelen schreef nog de heer R. Collignon, die de
oude molen der Kruisheren bewoonde {Rue de Prieure 61).
Ook te Suxy zelf, aldus Hannick, zijn haast geen sporen van het Kruisheren
klooster te vinden. Het klooster, zo schrijft hij, was tot het jaar 1884 als pastorie
in gebruik. De heer Collignon vertelde ons tien jaar geleden, waar dit klooster
gestaan had, namelijk ten noorden van de huidige kerk, aan het riviertje La Vierre.
Het gebouw was achttien meter lang en 8 meter breed. Op de tentoonstelling in
het jaar 1975 te Suxy, die aan de geschiedenis van het dorp Suxy gewijd was, kon
men een foto van dit kloostertje zien. Thans herinnert de weg, die langs het
riviertje La Vierre ligt, nog aan het klooster. Hij draagt de naam : Rue de Prieure.
Wellicht kan men aan deze naam ooit: Les Croisiers toevoegen. De nieuwe
pastorie heeft men in het jaar 1884 aan de andere zijde van de kerk, de zuidzijde,
gebouwd. Vroeger bevond zich daar het kerkhof. Deze pastorie brandde in het
jaar 1929 af. Tengevolge van deze brand moet een aantal archiefstukken, afkomstig
van het vroegere Kruisherenklooster, verloren zijn gegaan. Na het jaar 1929 heeft
men op dezelfde plaats de huidige pastorie gebouwd.
Na de afbraak van het klooster zou zich nog, in de buurt van de kerk en de
plaats waar het klooster gestaan heeft, een grote stal bevonden hebben. Volgens
L. Honhon was er plaats voor 15 tot 20 paarden, 50 tot 60 stuks rundvee, 400
tot 500 schapen en een groot aantal varkens. Ook deze stal werd na verloop van
tijd afgebroken. Voor tien jaar woonde de heer R. Collignon in de oude molen,
die de Kruisheren in de jaren 1623-1626 hadden laten bouwen.

KRONIEK 135
Hannick heeft eigenlijk te Suxy maar twee herinneringen aan de Kruisheren
gevonden, n.l. het jaartal 1774 en de doopvont in de kerk. Het jaartal 1774 bevindt
zich in de bovendrempel van een thans dichtgemetselde toegang tot het priesterkoor
van de kerk. Door deze ingang kon men vroeger vanuit het klooster in de
kerk komen. De kerk blijkt inderdaad in het jaar 1774 verbouwd te zijn. Hannick
heeft namelijk in het archief van Arlon een document opgespoord, waarin men
kan lezen, dat de Kruisheer Johannes Franciscus Waltery, die toen prior z>an
Suxy was, zich tot de Conseil des finances te Luxemburg richtte en om hout vroeg
voor de hernieuwing van zijn kerk. Later, in het jaar 1847, heeft men de keirk
verlengd.
De mooiste herinnering aan de Kruisheren is wel de uit steen gehouwen doopvont.
Deze doopvont bestaat uit een rond doopbekken, dat op een rond onderstuk
steunt. Het bekken heeft aan de buitenzijde vier kleine schilden. Het eerste schil'd
draagt het jaartal 1674. We mogen hieruit besluiten, dat de Kruisheren in hun
kerk het sacrament van het doopsel toedienden. Zij moesten daarvoor wel het
verlof van de pastoor van Ghiny hebben. In de wintertijd, wanneer het voor de
mensen bezwaarlijk was naar Chiny te gaan, gaf de pastoor dit verlof. Toch blijktr
dat de prior zich niet altijd aan deze afspraak gehouden heeft. Er zijn tussen hem
en de pastoor einde 17e eeuw en begin 18e eeuw een aantal moeilijkheden ge-
rezen. Tijdens het prioraat van Augustinus Jamart (ca. 1673-ca. 1675) werd voor
de Conseil de Luxembourg een proces tegen de inwoners van Suxy aangaande de
eredienst te Suxy gevoerd. Ook tijdens het prioraat van Henricus de Melart (ca.
1733-ca. 1748) ontstond een conflict over het toedienen van het doopsel te Suxy
(Hannick, p. 343).
Het tweede schild draagt het devies : Inspice aeterna. Het derde schild vertoont
een symbolische voorstelling. Boven, in het midden van het schild, staat een ster
of een zon met zeven pun ten. Zeven is een heilig getal. Men kan denken o.a.
aan de zeven sacramenten, zeven gaven van de H. Geest of de zeven hoofddeugden.
Onder de ster of de zon zijn twee bloemen aangebracht. Hannick meende, dat
deze twee bloemen wellicht twee margrieten voorstellen. Ze lijken echter veel
meer op de bloemen van een granaatappel, het symbool van de vruchtbaarheid,
maar ook van de nederigheid, goedheid, vurigheid en eensgezindheid. Onder de
bloemen zijn twee gelijke voorwerpen afgebeeld. Beide voorwerpen lopen uit in
drie punten, de middelste punt is langer als de twee buitenste punten. Hannick
dacht, dat deze figuren misschien bergen voorstellen. We menen, dat ze evengoed
vlammen of bladeren kunnen weergeven.
We houden het er voor, dat we hier te doen hebben met een symbolische
voorstelling van het doopsel. Een stralende zon, symbool van Christus, doet
bloemen uit de aarde opbloeien. De zon brengt nieuw leven. Zijn de voorgestelde
bloemen die van een granaatappel, dan zijn ze wellicht een symbool van de kerk
als gemeenschap, waarin de gedoopte opgenomen wordt. Uit de bloem van een
granaatappel ontstaat een groot aantal opeengepakte zaden, die een samenhorende
gemeenschap symboliseren kunnen. Wanneer de twee onderste figuren vlammen
uitbeelden, dan zijn het symbolen van de duivel of van het kwaad. Ondanks het
yuur, het kwaad, brengt de Zon (Christus) leven.
Het vierde schild draagt een Christusmonogram, namelijk de letters I.H.S., de
eerste drie letters van het woord IHSOUS. De letter H is versierd : de beide
benen lopen aan de bovenzijde uit in een Kruisherenkruis. Op de verbindingsstreep
van de H staat nog een been, dat boven de twee benen van de H uitsteekt en
eveneens uitloopt tot een Kruisherenkruis. Dit monogram is niet alleen, zo menen

136 KRONIEK
we, een symbool van Christus, de drie kruisen stellen de H. Drieeenheid voor. In
naam van de H. Drieeenheid wordt een mens gedoopt.
Tenslotte menen we nog een spoor van de vroegere bewoners gevonden te
hebben, namelijk het kruis op de kerk, boven het priesterkoor. We zien daarin
een beschadigd Kruisherenkruis. De verticale balk is boven de horizon tale balk
afgebroken. Op de tentoonstelling in het jaar 1975 was een foto van een oude
afbeelding van de kerk te bewonderen. In de tijd, dat de afbeelding vervaardigd
werd, stond een Kruisherenkruis op het dak van de kerk, boven het priesterkoor.
In het tweede deel van zijn inleiding schrijft Hannick, dat het klooster te Suxy
in de loop der tijden slechts door een Kruisheer bewoond werd en dat het beheer
van de landerijen zijn belangrijkste taak was. In de kerk diende hij nog de jaargetijden
voor de gestorven weldoeners en voor de gestorven inwoners van Suxy
te vieren. Een pastorale taak had hij slechts bij tijd en wijle. Uit het feit, dat de
prior het sacrament van het doopsel toediende en ook uit de gevoerde processen
valt, zo menen we, te concluderen, dat hij voor de mensen van Suxy toch iets
meer betekende dan een priester, die alleen de H. Mis voor hun gestorven
familieleden celebreerde.
De Kruisheer E. Fontaine schreef in 2ijn artikel: Mgr. Jacques Dubois et la
fin du prieure de Carignan (in Clairlieu, jg. 8 (1950), p. 49, noot 2), dat de drie
priorijen, die de graven van Chiny in hun gebied gesticht hadden, namelijk te
Suxy, te Carignan en te Virton, alle drie gastvrijheid aan voorbijtrekkende religieuzen
en voorbijtrekkende armen en pelgrims gaven. Dit houdt in, dat aan
ieder van deze drie kloosters een hospitaal of een gastenhuis verbonden was.
Voor de kloosters te Carignan en te Virton was dat in ieder geval 20. Voor het
klooster te Suxy was echter tot nu toe geen enkele bron aanwijsbaar, waarin van
een hospitaal of gastenhuis bij het Kruisherenklooster sprake is. Ook Fontaine
noemde geen bron. We menen, dat er toch een bron aan te geven is. waar indirekt
het verzorgen van voorbijgaande en behoeftige medemensen te Suxy aan de dag
treedt, namelijk de stichtingsoorkonde van het klooster te Virton. De leidinggevende
burgers van deze stad droegen in het jaar 1341 aan de Kruisheren, zowel
die van Suxy als die van Carignan, de verzorging van het hospitaal in hun stad
over. Hieruit zou men kunnen besluiten, dat niet alleen de Kruisheren te Carignan,
maar ook die te Suxy een hospitaal verzorgden en wel zo goed, dat de burgers
van Virton daarvan op de hoogte waren en de Kruisheren van deze twee kloosters
gevraagd hebben, ook de 2org voor hun hospitaal, waarvoor blijkbaar niemand
2orgen kon, over te nemen.
We kunnen hieraan nog toevoegen, dat het klooster te Suxy gebouwd was in
de nabijheid van een kapel, die reeds lang voor de komst van de Kruisheren
gesticht en ter ere van de heilige Theobaldus gewijd was. Die kapel werd in het
jaar 1286 aan de Kruisheren toevertrouwd. De heilige Theobaldus was zelf een
rondtrekkende pelgrim geweest en hij 2ou zelfs enige tijd te Suxy gewoond hebben.
Het is daarom goed mogelijk, dat de graaf van Chiny ter nagedachtenis aan de
H. Theobaldus bij diens kapel ook een hospitaal of gastenhuis voor voorbijtrek
kende pelgrims gebouwd heeft en bij gebrek aan personeel daarvoor in het jaar
1286 de Kruisheren van Hoei aanzocht. Zij woonden immers eveneens bij een
kapel ter ere van de heilige Theobaldus, propageerden de verering voor deze heilige
en bedienden daar ook een hospitaal of gastenhuis. Te Suxy zouden ze de zorg
voor zijn kapel en gastenhuis overnemen. In de stichtingsoorkonde werd echter
deze opdracht in het geheel niet vermeld. Praktisch werden daarin alleen de
landerijen en een aantal voorrechten, die de graaf van Chiny de Kruisheren

KRONIEK 137
geschonken had, opgesomd. Men kan zich wel afvragen, voor wie de opbrengst
van deze landerijen eigenlijk bedoeld was; toch niet voor die een of enkele
Kruisheren, die te Suxy woonden en ook niet voor de Kruisheren van Hoei. Deze
plaats lag te ver weg van Suxy. We zijn daarom geneigd te veronderstellen, dat de
opbrengst slechts gedeeltelijk voor de te Suxy wonende en werkende Kruisheren
bestemd was; een groot deel moest de armen en de voorbijtrekkende pelgrims
ten goede komen. Het was heel gewoon, dat Kruisherenkloosters in de loop der
eeuwen landerijen geschonken kregen, waarbij de schenkers uitdrukkelijk bepaalden,
dat een groot deel de armen en pelgrims ten goede moest komen. Dat er mensen,
onder wie ook pelgrims, voorbijkwamen, is zeker. Suxy lag, evenals Carignan, aan
de weg Keulen-Reims, in de middeleeuwen twee druk bezochte bedevaartsplaatsen.
In latere tijden, toen de grote trek van pelgrims voorbij was, zal het verzorgen
van voorbijtrekkende pelgrims zeker afgenomen zijn. Reizende priesters en armen
zijn er echter altijd geweest. Dat de Kruisheer, die te Suxy woonde, als hoofdtaak
had, de bezittingen van het klooster te beheren, kunnen we moeilijk aannemen.
We hopen nog immer wat meer gegevens over het werk van de Kruisheren te
Suxy te vinden.
In het derde deel van zijn inleiding geeft Hannick de namen van de prioren
van Suxy, die hij in de bronnen heeft kunnen terugvinden en voegt daarbij een
aantal gegevens, die deze prioren betreffen. Hannick heeft geen gebruik gemaakt
van het Nicrologe de I'abbaye de Marche-les-Dames, prbs de Namur uitgegeven in
de Analecta pour servir d I'htstoire ecclesiasttque de la Belgique, Leuven, T. VIII,
1871, p. 152-195, 278-325. In dit necrologium worden een aantal namen van
prioren van Suxy of van Kruisheren, die te Suxy gewoond hebben, genoemd.
Tevens blijkt uit dit necrologium, dat de prioren van Suxy gedurende de 17e en
18e eeuw bijna alle conventualen van Hoei geweest zijn. In dit klooster behielden
zij dan ook hun stemrecht en namen, wanneer zij te Hoei terugkeerden, weer hun
eigen plaats onder de medebroeders in.
De eerste prior, die Hannick bij name noemt, is Henricus van Oldenkerken,
ca. 1432. In de stichtingsoorkonde van Virton uit het jaar 1341 echter werd
waarschijnlijk toch ook een prior bij name genoemd, namelijk frater Germains
of Hermanus. De prior, die Henricus Russelius in zijn Brief recueil als schrijver
van een genealogie van de graven van Chiny, namelijk Johannes van Sittard,
noemde, durven we niet met Johannes van Sittard, de prior, die aan het einde
van de 15e eeuw aan het hoofd van het klooster te Namen stond, vereenzelvigen,
daar Russelius schreef, dat deze Johannes van Sittard rond het jaar 1400 prior van
Suxy was. Vervolgens, onder de namen van de vele Kruisheren, die door het
generale kapittel verplaatst of als gestorvenen herdacht werden, vinden we slechts
tweemaal een Kruisheer, waarbij Suxy als domus nattva opgegeven werd. Het
klooster te Suxy was in de loop der eeuwen zeer zeker dun bevolkt. Johannes
Stochemius noteerde, dat in het jaar 1552 slechts £en Kruisheer te Suxy woonde.
Daar was geen noviciaat noch een filosofische of theologische opleiding. Daarom
denken we, dat de Kruisheer Ludovicus, die voor straf in het jaar 1430 naar
Hoei verplaatst werd, te Suxy prior was. Dit was eveneens het geval, menen we,
met Hugo van Suxy, die in het jaar 1454 als gestorvene herdacht werd.
We noemen hier de namen van de prioren van Suxy en voegen er gegevens
aan toe, die Hannick niet heeft.
Hermanus, ca. 1341.
Johannes van Sittard, ca. 1400.

138 KRONIEK
Ludovicus, in het jaar 1430 naar Hoei verplaatst.
Henricus van Oldenkerken, ca. 1431, gestorven in 1451.
Johannes Ferutier, gestorven in 1452. Deze Kruisheer, conventuaal van Luik, was
circa 1442 aldaar procurator. In dit jaar kocht hij een huis in de Rue des
Croisiers, naast het Kruisherenklooster (J. Cuvelier, Inventaire des archives
de I'abbaye du Val-Benoit-lez-Liege, de I'ordre de Citeaux, in Bulletin de
I'lnstitut archeologique liegeois, 1902, T. XXX, p. 1-706, zie nr. 500 (1442).
We mogen deze prior van Suxy niet vereenzelvigen met frater Johannes,
conventuaal van Doornik, die in het jaar 1430 naar Suxy verplaatst werd.
Hugo, gest. in 1454.
Johannes Remacke, ca. 1502-ca. 1506.
Michael, ca. 1507-ca. 1510.
Nicolaes Flament alias Hineam, ca. 1511-1517.
Quirinus, ca. 1518-ca. 1525.
Andreas van Dinant, ca. 1546 (?).
Jacobus, gest. 1555.
Jacobus Bouchery, ca. 156l-ca. 1570 (zie J. van den Bosch, he couvent des
Croisiers de lannoy, 1474-1792 in Clairlieu, jg. 13 (1955), p. 1-43, zie p. 28).
Johannes Clichet, ca. 1575-ca. 1583.
Johannes Tardoit, ca. 1602-ca. 1627.
Henricus Russelius, ca. 1635 (Necrologe, p. 316, conventuaal van Hoei).
Augustinus Jamart, ca. 1673-1675 (Necrologe, p. 299, conventuaal van Hoei,
gest. 18° cal. Julii 1675).
Michael Lambert, v66r 1686. In dit jaar werd hij tot prior van Hoei gekozen.
Henricus de Melart, ca. 1687-1720 (Necrologe, p. 172: conventuaal van Hoei).
Henricus Martial, ca. 1733-ca. 1748 (Necrologe, p. 321, conventuaal van Hoei,
gest. Pridie cal. dec. 1767).
Benignus Feron, ca. 1752-1772 (Necrologe, p. 284, conventuaal van Hoei, gest.
1772).
Johannes Franciscus Walthery, ca. 1772-ca. 1779 (Necrologe, p. 157 : conventuaal
van Hoei; zie E. Fontaine, Mgr. Jacques Dubois, General des PP. Croisiers
a Huy, 1778-1796, Diest, 1947, p. 27).
Martinus Germeau, 1781-1796 (zie E. Fontaine, o.c, p. 32).
P. van den Bosch
VENLO. In Arcbief- en Bibliotheekwezen, XLIX, 1978, nr. 3-4, p. 776 publiceerde
men een lijst van handschriften en teksten uit de Nederlanden, die in 1977
te koop aangeboden worden. Onder nummer 1858 troffen we aan: Sotheby,
London 1. Catalogue of western manuscripts and miniatures, Wednesday 13th July
1977, nr. 63 ; 2. Kloosterbijbel in twee delen ; 3. Nederlanden, 1314 of 1414;
256 + 170 ff ; 418X298 mm ; grote initialen met randversieringen ; in 1789 bezit
van Milchior Essen, ordinis Sancte Crucis subprior.
Melchior Esser was van 1789 tot 1797 subprior van het Kruisherenklooster te
Venlo. Hij stierf 6 december 1797 en werd na zijn dood op 11 april 1798 tot
deportatie veroordeeld (L. Heere, Het Kruisherenklooster te Venlo in Publ. de la
soc. hist, et arch, dans le Limbourg, XCIV-XCV, 1958-1959, p. 296; M. Colson,
De Kruisheren van Venlo tijdens de Franse revolutie in Clairlieu, XIII, 1955,
p. 53).
Van de bibliotheek te Venlo zijn tot nu toe slechts vijf handschriften bekend
(P. van den Bosch, De bibliotheken van de Kruisherenkloosters in de Nederlanden

KRONIEK 139
voor 1350 in Studies over het boekenbezit en boekengebruik in de Nederlanden
voor 1600, p. 626). Ook in de cataloog van de bibliotheek van Venlo komt deze
bijbel in handschrift niet voor (z. A. Ceyssens, De Bibliotheek van het Kruisherenklooster
te Venlo in Publi. de la soc. hist, et arch, dans le Limbourg, XCIV-
XCV, 1958-1959, p. 268-288). Wie de handschriften gekocht heeft is ons niet
bekend.
P. v. d. Bosch
VIRTON. P. Hannick schreef een ,,Inleiding" tot de geschiedenis van het
vroegere Kruisherenklooster te Virton: Prieure des Croisiers a Virton in Mon.
Beige, T. V : Province de Luxembourg, Liege, 1975, p. 345-350. Naar aanleiding
hiervan willen we over dit klooster wat meer uitgebreide opmerkingen plaatsen.
In de eerste honderd bladzijden van zijn boek : Notices historiques sur Virton,
Virton, 1932, beschreef Paul Roger, van welke wereldlijke en steeds machtiger
heren zijn stad sinds haar ontstaan in de loop der eeuwen afhankelijk geweest
was ; eerst de graven van Chiny, dan de hertogen van Luxemburg, dan achtereenvolgens
de hertogen van Bourgondie, de koningen van Spanje, de keizers van
Oostenrijk, tenslotte de koning der Nederlanden. Sinds het jaar 1839 behoort de
stad Virton tot de Belgische Provincie Luxemburg, Kanton van Virton.
Die machtswisselingen en de daarmee gepaard gaande strijd beschreef ook
Stephane Gaber in zijn boek : Histoire de Carignan et du Pays d'Yvois (Les
Cahiers dfetudes Ardennaises, 9, Charleville-Mezieres, 1976). Deze voortdurende
machtswisselingen brachten de stad Virton en haar bewoners bijna zelden grotere
welvaart. Veeleer veroorzaakten zij ellende en armoede. Bijzonder in de drie eeuwen,
in welke de Franse koning en de Habsburger keizer of koning voortdurend tegen-
over elkaar stonden (1500-1800), was een stad als Virton (en van zelf ook de
stad Carignan) een weerloze pi on in het lugubere schaakspel van deze heren. In
zo'n stad was het moeilijk rustig te leven. Het is derhalve begrijpelijk, dat het
Kruisherenklooster in Virton (en ook dat te Carignan) niet tot bloei en wasdom
gekomen is. Rust en vrede zijn nu eenmaal onontbeerlijke voorwaarden voor het
kloosterleven.
Het verwondert ons dan ook, dat het de Kruisheren van Virton ondanks oorlogen
en plunderingen toch gelukt is hun belangrijkste dokumenten steeds veilig te stellen
en ze tot aan de opheffing van het klooster in hun bezit te houden. Dit blijkt uit
de ,,Inleiding", die P. Hannick voor het Monasticon Beige schreef.
Hij heeft niet veel dokumenten teruggevonden, maar diegene, die hij in diverse
archieven aantrof, zijn toch, zo menen wij, zeer belangrijk voor de geschiedenis
van het Kruisherenklooster te Virton : een authentieke copie van de stichtings-
oorkonde uit het jaar 1341, diverse akten betreffende het beheer van het stadshospitaal
en van de goederen, die aan het klooster en hospitaal behoorden.
Het merendeel van deze dokumenten worden in het Rijksarchief te Arlon be-
waard. Het zijn de dokumenten, die de laatste prior van Virton, Jean-Joseph
Lacroix in het jaar 1796 aan de ,,commissaire du Directoire executif" overgedragen
had. In het archief van de ,,Conseil de Luxembourg (serie des Biens ecclesiasti-
ques)" bevindt zich verder een lijst van onroerende en roerende goederen en
een lijst van een aantal verplichtingen en lasten van het klooster uit het jaar 1787,
alsook een aantal processtukken uit de jaren 1621-1632.
In het Rijksarchief van Hoei vond Hannick geen dokumenten afkomstig van
het klooster te Virton. In het Algemeen Rijksarchief te Brussel trof hij echter
wederom lijsten van goederen uit de jaren 1768 en 1787. Tenslotte vermeldt hij,

140 KRONIEK
dat in de „Archives Nationales" in Parijs een verslag over het gedrag van prior
Lacroix in de tijd van de eerste Franse Republiek bewaard wordt.
Hannick voegt hier niet bij, zoals hij voor het klooster te Suxy wel deed, of
hij geprobeerd heeft in de kerkelijke archieven dokumenten te vinden, b.v. in de
bisdomsarchieven van Trier en Metz, waartoe Virton resp. tot de jaren 1802 en
1823 behoorde, en in het parochiearchief van Virton.
De dokumenten, die zich in het Rijksarchief van Arlon bevinden, zijn reeds
door Paul Roger in zijn eerder genoemd boek uitgegeven. Hij is ook de enige
auteur, aldus Hannick, die uitvoeriger over het Kruisherenklooster van Virton
geschreven heeft (p. 377-406). Het eerste dokument, dat hij uitgaf, was natuurlijk
de stichtingsoorkonde (zie ook Hermans, Anndes, II, p. 112-114), gedateerd:
1341, 23 maart. De oorkonders waren : de ridders (chevaliers), de burgemeesters
(escuiers), de schepenen (eschevins) en heel de gemeenschap (communaute) van
de stad Virton. Zij richtten zich tot de broeders van Suxy en van Ivoix (Carignan)
van de Orde van het heilig Kruis en droegen hun ,,la Maison Dieu" van Virton
en alles wat daartoe behoorde, voor de tijd, waarin zij leefden en voor de
toekomst als erfgoed over.
De contekst van de oorkonde bestaat uit vijf delen.
1. De Kruisheren moesten voor de stad Virton een stier houden, de arme mensen
onderdak verschaffen en te eten geven, zoals het tot dan toe gebruikelijk was.
2. De Kruisheren hadden de plicht voor de overledenen en de levenden (waarschijnlijk
van de stad Virton) het goddelijk officie (koorgebed) te bidden. Ze
dienden dit in het ,,Maison-Dieu" te doen. Er zouden daar altijd minstens twee
Kruisheren moeten wonen ; een van hen moest priester zijn.
3. De Stad Virton beloofde het huis en de Kruisheren tegen onrecht en geweld
te beschermen, uitgezonderd in geval de bisschop, hun rechten aanviel.
4. Broeder Emeris, prior van het huis te Carignan, en broeder Germains, prior
van het huis te Suxy, ontvingen deze schenking en beloofden voor zich zelf en
voor alle broeders in de toekomst, dat zij de overeenkomsten, zoals die omschreven
werden, zouden nakomen en niet zouden herroepen.
5. Het stadsbestuur gaf deze schenking over in gehoorzaamheid en onderwerping
aan de gravin van Chiny. Het stadsbestuur noemde haar naam niet. Zeer zeker werd
bedoeld : Marguerite de Lorraine, weduwe van graaf Louis VI van Chiny (Louis III
van Looz). Hun huwelijk was kinderloos gebleven en na de dood van Louis VI
in het jaar 1336 was een neef van hen, Thierry (Diederik) van Heinsberg, een
zoon van Mathilde van Vogelsang, de zuster van graaf Louis VI, graaf van Chiny
geworden. Marguerite de Lorraine kreeg als ,,douairiere" het levenslange vruchtgebruik
van de ,,Prevotes" van Carignan en Virton. Thierry van Heinsberg verkocht
echter het graafschap Chiny in het jaar 1340 aan Jan de Blinde, graaf van
Luxemburg en koning van Bohemen.
Uit deze stichtingsoorkonde blijkt allereerst, dat de Kruisheren naar Virton
kwamen om de burgers van deze stad diensten te verlenen. Ze dienden een stier
te houden. Uit het boek van P. Roger hebben we de indruk meegekregen, dat de
burgers van Virton zich vooral op een aantal kleine ambachten toelegden. In de
stad zelf zal in ieder geval geen groot veeteeltbedrijf geweest zijn. De meeste
burgers van Virton zullen in het midden van de veertiende eeuw zelf voor hun
voedsel gezorgd hebben en daarom wat vee, zoals een of twee koeien, een paar
varkens en wat pluimvee gehouden hebben. Voor de verdere teelt van koeien was
natuurlijk een stier nodig. Uit middeleeuwse statistieken betreffende het aantal
stuks vee in bepaalde streken blijkt, dat stieren over het algemeen maar zeer

KRONIEK 141
beperkt gehouden werden. De burgers van Virton zullen niet in staat geweest
zijn zo'n dier te houden. Misschien zouden we hieruit reeds mogen besluiten, dat
aan het hospitaal na het jaar 1341 een wat grotere boerderij verbonden was. In de
stichtingsoorkonde werd niet, zoals b.v. in de stichtingsoorkonde van Suxy,
weergegeven, hoeveel en wat voor grond aan het hospitaal verbonden was. De
Kruisheren van Suxy hadden, aldus de stichtingsoorkonde, op zijn minst 10 stuks
vee en 20 varkens. Ze mochten de koeien en varkens in de weiden en de bossen
van de graaf van Chiny laten grazen. De Kruisheren van Suxy hadden ook een
molen. De materiele aangelegenheden werden voor de Kruisheren van Virton in
de stichtingsoorkonde niet zo exact geregeld als voor die van Suxy. P. Roger
beschreef de goederen, die aan het hospitaal en aan het klooster behoorden op
p. 386-393. De verplichting een stier te houden duurde tot het jaar 1714. Toen
werd de verplichting opgeheven (Roger, p. 380).
De tweede dienstverlening was de arme mensen onderdak te verlenen en hun
te eten geven. Gezien het stadsbestuur van Virton de Kruisheren het ,,Maison-Dieu"
schonk, namelijk het huis, waar het stadsbestuur de arme mensen steeds ondergebracht
had, in de Middeleeuwen dikwijls ,,Maison- Dieu" genoemd, is het niet
zo verwonderlijk, dat het van de toekomstige bewoners verlangde, dat dezen die
dienstverlening zouden voortzetten. Het is ook duidelijk, dat het stadsbestuur van
dergelijke dienstverleningen der Kruisheren te Carignan en Suxy op de hoogte
was. Het ,,Maison-Dieu" bestond dus reeds voor de komst van de Kruisheren naar
Virton. Het lag ten noorden van de stad, buiten het bewoonde gedeelte, in de
,,Faubourg de la Roche" (zie ook Clairlieu, jg. 30 (1972), p. 84). We veronderstellen
daarom, dat de arme mensen, die er onderdak kregen, niet alleen uit de
stad Virton kwamen, maar dat er onder hen waren, die van elders op doortocht
waren, m.a.w. het huis zal zeker voor voorbijtrekkende pelgrims bedoeld zijn. De
stad Virton lag aan de weg Reims-Carignan-Arlon-Longwy-Luxemburg-Trier, een
weg die uit de Romeinse tijd dateerde. Wanneer pelgrims na het sluiten van de
poorten der stad aankwamen, konden ze altijd in het hospitaal, dat buiten de
stadspoorten lag, onderdak vinden. ,
Bij dit ,,Maison-Dieu" blijkt in het jaar 1341 ook een kapel gestaan te hebben.
De Kruisheren verplichtten zich, in dit huis hun officie te bidden. Aan welke
heilige was deze kapel toegewijd ? E. Tandel : Les Communes luxembourgeoises,
T. Ill, Arlon, 1890, p. 335, schreef, dat de kapel ,,Sainte Gobergues" toegewijd
was. Roger (p. 381) nam dit niet aan, omdat hij de naam van deze heilige
nergens aangetroffen had. Hij meende, dat de kapel aan de H. Helena toegewijd
was, omdat de laatste prior Lacroix in het jaar 1789 de titel : ,,prieur de Sainte-
Helene, a Virton" voerde. Prior Nicolas Noel noemde zich in het jaar 1575
(Roger, p. 386) : ,,prieur de la maison Ste. Croix a Virton" en prior Jean
Lambert Preudhomme noemde zich in het jaar 1730 eveneens : ,,prieur de la
Prieure de Ste. Croix" (Roger, p. 383). Hier is duidelijk, dat het klooster te
Virton aan het H. Kruis toegewijd was, zoals meerdere kloosters der Kruisheren.
Het is wel mogelijk, dat in de 18e eeuw de H. Helena de patrones van deze
kapel was. De Kruisheren hebben dan, zo menen we, het patrocinium veranderd.
We kunnen niet aannemen, dat de kapel reeds in het jaar 1341 aan de H. Helena
toegewijd was. Misschien aan de H. Dagobertus, een volksheilige in Noordoost-
Frankrijk ?
Kapel noch klooster zijn behouden gebleven. Daar in de jaren 1796 en 1797
de bezittingen der Kruisheren op last van het Franse regime beschreven werden
(Roger, p. 395), weten we toch iets over de grootte van de gebouwen. De kapel

142 KRONIEK
was 18 meter lang en 9 meter breed, ongeveer zoals de kerk in Suxy (18X8 m.).
Daarin bevonden zich twee stenen altaren en een houten altaar. Het klooster, aan
de zuidkant van de kapel, had twee verdiepingen. Beneden waren vijf vertrekken
en boven vier. Achter het huis bevond zich een stal, waar voor tien koeien plaats
was. Hieruit blijkt dus, dat aan het hospitaal een wat grotere boerderij verbonden
was. Bovendien waren er achter het huis nog een tuin, een boomgaard en opslagplaatsen
voor hop en hennep. De bezittingen van de Kruisheren werden in de
jaren 1796-1797 op 14.700 francs (Hannick, p. 350) geschat. In het jaar 1802
werden de bezittingen van het Kruisherenklooster te Keulen op 263.364 Frs. en
van het klooster te Aachen op 54.670 Frs. geschat (z. Clairlieu, jg. 36, 1978,
p. 168). Hannick schrijft, dat het huis, waarin de Kruisheren gewoond hebben,
er weliswaar nog staat, maar aanzienlijk verbouwd werd. Overblijfsels van de kapel
en de Kruisherenkruisen op de bovendrempels van de staldeuren, waarover Roger
in 1932 (p. 377) schreef, zijn verdwenen. Deze inwoner van Virton berichtte
(p. 572), dat men hem verteld had, dat een staande gebeeldhouwde grafsteen,
1.40 cm hoog en 85 cm breed, die zich in zijn tijd op het kerkhof bevond, van
de Kruisherenkapel afkomstig was. Dit kerkhof lag naast deze kapel. De centrale
figuur op deze steen was de Moeder van smarten (in demi-relief), in zittende
houding afgebeeld, met het lichaam van haar gestorven zoon, in horizontale
houding, op haar schoot. Onder deze beeltenis was een voorstelling van de
kruisdragende Christus (in bas-relief).
Hannick vermeldt in zijn ,,Inleiding" niet de oorkonde, waarmee de aartsbisschop
van Trier, Baldewinus (Boudewijn) van Luxemburg zijn goedkeuring voor
de stichting van een Kruisherenklooster te Virton gaf. Deze oorkonde werd eerst
door Miraeus-Foppens (Dipl. IV, p. 597) en daarna door Hermans (Annales, II,
p. 114) uitgegeven. Zij werd uitgevaardigd op 10 mei 1341. De aartsbisschop
richtte zich hierin alleen tot de Kruisheren van Carignan en gaf zijn goedkeuring,
opdat de Kruisheren allereerst het goddelijk officie konden bidden. Op de tweede
plaats sprak hij van het ontvangen van de armen en het verrichten van werken
van barmhartigheid. Eveneens in tegenstelling met de stichtingsoorkonde van 31 maart
1341, noemde de aartsbisschop als stichteres eerst de gravin Marguerite van Chiny
en dan pas als medestichter het stadsbestuur van Virton. De gravin duidde de
aartsbisschop zelfs aan als zijn bloedverwante. De aartsbisschop Baldewinus van
Luxemburg was de broer van keizer Heinrich VII en had een grote invloed in
het Duitse rijk. Aan zijn neef en oomzegger, namelijk de zoon van Heinrich VII,
Jan van Luxemburg en tevens koning van Bohemen, had Thierry van Heinsberg
de stad Virton verkocht. Echte bloedverwantschap tussen de aartsbisschop en de
gravin van Chiny hebben wij niet kunnen achterhalen. Waarschijnlijk zal hij
bedoeld hebben, dat hij en de gravin tot die families behoorden, die met elkaar
een bondgenootschap gesloten hadden (zie J. Baerten, Het graafschap Loon, Assen
1969, p. 141-144).
Hannick bespreekt na de korte inhoud van de stichtingsoorkonde in het
bijzonder de kwestie van het beheer van het stadshospitaal van Virton. In het
jaar 1547 sloten de prior van Virton, Gerard de Mousa, en de magistraat van
de stad Virton een verdrag. De prior schonk een huis, dat voor de kerk van
het hospitaal lag, aan de stadsoverheid. Zij kon dit huis als hospitaal inrichten.
Het oude hospitaal bleef dan voor de prior en zijn medebroeders gereserveerd.
De Kruisheren kregen dus een geheel eigen woning. Volgens Roger betekende
deze ruil, dat de prior der Kruisheren voortaan niet meer voor het hospitaal zorgde
en dit aan andere mensen overdroeg. Hannick vermoedt, dat het hospitaalwerk

KRONIEK 143
voor de prior niet meer doenlijk was, daar uit verschillende dokumenten blijkt, dat
slechts een Kruisheer in Virton woonde o.a. in 1530, 1766, 1779 en 1787. We
weten niet, of dat altijd zo geweest is. Uit de definities van de generale kapittels
blijkt, dat er toch soms meer Kruisheren in Virton gewoond moeten hebben. Er
blijft toch een moeilijkheid, die zowel Roger als Hannick gezien hebben. De
prior werd zeker tot 1620 als prior van het ,,Maison-Dieu" of prior van het
hospitaal genoemd. Tot aan het jaar 1779 had de prior de voorrechten en de
inkomsten, verbonden aan het hospitaal. In dat jaar wilde de stadsmagistraat deze
inkomsten overnemen, daar de Kruisheren niet meer aan de voorwaarden van de
stichtingsoorkonde voldeden. Voor Roger was het duidelijk, dat de prior zeker in
het jaar 1676 met het hospitaal niets meer te doen had. Hij publiceerde op
p. 398-399 het testament van de pastoor te Remoiville, Jean Cuny. Hannick
vermeldt dit testament niet en misschien terecht. In dit testament werd een hospitaal
van Virton genoemd en het beheer hiervan blijkt in handen te zijn van een
commissie van drie leden en een direkteur. We hebben echter de indruk, dat het
hospitaal, waarvan in dit testament sprake is, een geheel ander hospitaal is, dat
intussen ergens anders in Virton gesticht is. Daar de pastoor van Virton ,,ipso
iure" in de commissie zitting had, was het genoemde hospitaal, zo menen we,
niet het stadshospitaal, maar hoogst waarschijnlijk een parochie-hospitaal.
Als de Kruisheren in het jaar 1547 niet meer voor de arme mensen konden
zorgen, - het aantal pelgrims zal in die tijd zeker zeer klein geweest zijn •- waarom
werd een huis, vlak bij het klooster als hospitaal ingericht ? Waarom heeft het
generale kapittel te Hoei dit klooster en ook die van Suxy en Carignan niet
opgeheven ? Ze lagen ver van de andere kloosters verwijderd. De drie kloosters
waren niet rijk met landerijen begiftigd. De prioren van Virton klaagden immer,
dat hun inkomsten gering waren. Er moeten toch gewichtige redenen geweest zijn
om de kloosters te Virton, Suxy en Carignan te handhaven. Men kan natuurlijk
zeggen, dat de Kruisheren bij de stichting de verplichting op zich genomen hebben
daar tot in de verre toekomst te blijven, maar niemand zou het hun kwalijk
genomen hebben, als ze die kloosters opgeheven zouden hebben. We menen, dat
de Kruisheren in deze drie plaatsen wilden blijven, omdat zij daar een oorspronkelijk
werk van de Kruisheren, namelijk het verzorgen van armen- en gasthuizen, ver-
richtten. We geloven dan ook, dat de Kruisheren van Virton tot aan de opheffing
van hun klooster in het jaar 1797, dit oorspronkelijk werk hebben voortgezet,
hoewel niet altijd in dezelfde vorm.
In het derde deel van zijn ,,Inleiding" geeft Hannick de namen van de
prioren van Virton, die hij in de bronnen heeft kunnen terugvinden en voegt
hierbij een aantal gegevens, die deze prioren betreffen. We geven deze namen
hier nogmaals weer en voegen er gegevens aan toe, die Hannick niet heeft en
waarvan we menen, dat het goed is, dat ze gepubliceerd word en.
Johannes van Delft: werd in 1473 naar Maastricht (niet naar Utrecht) ver-
plaatst; hij stierf in 1493 als rector van Virton.
Johannes Pur werd in 1500 rector van Virton. Samen met Wilhelmus van
Mechelen, evenals Johannes Pur conventuaal van Namen, ging hij naar Virton.
Wilhelmus zal Johannes Pur als rector opgevolgd zijn. Hij stierf in 1507-1508 ;
Johannes Pur zal waarschijnlijk in 1501 gestorven zijn. In dit jaar werd Ludovicus
de Martiniaco uit Carignan naar Virton verplaatst (van de Pasch, Definities,
p. 221).
Johannes van Tongerloo, waarschijnlijk conventuaal van Hoei, gestorven in
1514-1515 met de titel : oud-rector van Virton.

144 KRONIEK
Andreas van Dinant. Hij was prior van Virton in 1520 en 1524. Hij stierf in
1545-1546 met de titel: eens prior van Virton en Suxy. Het is mogelijk, dat hij
eerst prior van Suxy is geweest. Hij is in 1511 daarheen verplaatst. Was hij oak
prior van Dinant in 1437-1438 (Hermans, Annales, I (2), p. 17) ?
Cornelius (van Leuven). Hij stierf in 1529-1530 als rector van Virton. Daarvoor
was hij prior van Namen, ca. 1524.
Rutgerus, conventuaal van Maaseik, werd in 1533 naar Virton verplaatst. Was
hij ook prior of rector van Virton ? Hanninck noemt hem niet (Heere, Het
Kruisherenklooster te Maaseik, in De Kruisheren te Maaseik, Diest, 1955, p. 66).
In 1531 werd een andere conventuaal van Maaseik naar Virton verplaatst, namelijk
de donatus Henricus met de opdracht daar te koken. In 1534 werd weer een
conventuaal uit Maaseik naar Virton verplaatst, namelijk Johannes van Maaseik.
Hij kreeg de taak om te koken en bier te brouwen, waarschijnlijk voor de
kruisheren, die daar woonden en voor de gasten in het hospitaal.
Gerardus de Mousa. Hij was zeker van 1545 tot 1551 prior van Virton.
Quintinus van Lannoy. Hij was tegelijk met Gerardus de Mousa in Virton
(1545). Hij werd in 1549 in het klooster geincorporeerd. In 1554-1555 stierf hij
en zal dus van 1551 tot 1555 in Virton prior geweest zijn.
Johannes Faber, prior ca. 1560.
Laurentius van Bree. Hij was in 1561 nog prior van Virton. In dat jaar was
Jacobus Faneur procurator van het klooster te Virton. Laurentius stierf in 1567-
1568 met de titel: oud-prior van Virton. In 1557 was een conventuaal van
Namen in Virton, namelijk Jacobus Lynselt en in 1560 Henricus Trudonis, conven
tuaal van Luik (v. d. Pasch, Definities, p. 364 en 371).
Aegidius Royaulz (van Dinant), prior ca. 1561-1565.
Johannes Spinoy, prior ca. 1576-1578.
Boland Gingeling, prior ca. 1578.
Hieronymus Laurentii, prior ca. 1606. Hij was waarschijnlijk van ca. 1585-1589
prior van Namen.
Theodor Pilslicker, in 1619-1620 gestorven met de titel: oud-prior van Virton.
Was hij de prior, die in het jaar 1612 door het generale kapittel wegens ziekte
en ouderdom niet in staat werd geacht de kerkelijke diensten te verzorgen en de
goederen te beheren en daarom afgezet werd ?
Jacobus Garitte, prior ca. 1614-1632. Hij werd waarschijnlijk in 1612 door het
generaal kapittel tot prior van Virton benoemd en belast zich speciaal aan het
beheer van de goederen van het klooster te wijden. Hannick vermeldt, dat juist
van deze prior een aantal dokumenten betreffend het beheer van de goederen
bewaard zijn gebleven.
Henricus Loneux, prior ca. 1647.
Servatius Dans, gestorven in 1652 als prior van Virton (z. Necrologe de I'Abbaye
de Marche-les Dames, pres de Namur in Analecta pour servir a I'histoire ecclesiastique
de la Belgique, Leuven, T. VIII, 18871, p. 447). Hij was Kruisheer van Hoei.
Nicolaus Cocqremont, prior 1666-1679, gestorven 13 april 1679 als prior van
Virton en aldaar in de kloosterkerk begraven (Roger, p. 396; Necrologe, p. 290).
Hij was Kruisheer van Hoei.
Petrus Rampenne, prior ca. 1688-1689, gestorven 3 april 1691. Zijn naam komt
niet voor in het Necrologium. Misschien was hij conventuaal van het Kruisheren
klooster te Lannoy. In het jaar 1673 is daar Pierre Rampeur prior (J. van den
Bosch, he couvent des croisiers de Lannoy, 1474-1792 in Clairlieu, 13, 1955, p. 18).

KRONIEK 145
Nicolaus Noel. Hij was prior in de jaren 1692, 1704, 1714 (Roger, p. 382, 386,
380) en in 1726 (Hannick, p. 344). Hij was Kruisheer van Hoei (Necrologe,
p. 161).
Johannes Lambertus Preudhomme, prior van Virton in 1730. Hij was Kruisheer
van Hoei (Necrologe, p. 173).
Petrus-Josephus Baleine, prior in 1738, 1754, 1758, 1766 (Roger, p. 292,
Hannick, p. 319). Hannick schrijft, dat deze prior van de Kruisheren van
Carignan geld leende om het huis en de schuren in Virton te restaureren. In 1758
kwam de kapel aan de beurt. Hij was Kruisheer van Hoei en stierf in 1770
(Necrologe, p. 179).
Philippus van der Kam, was prior in de jaren 1770 en 1787. In het laatste
jaar stelde hij, uit gehoorzaamheid en trouw aan de keizer (Joseph II), een lijst
van in- en uitgaven samen. De inkomsten van de ,,Prieure", ook toen nog ,,Maison-
Dieu" genoemd, bedroegen 307 Flor. 5 sol. Zijn uitgaven 35 Flor. Zijn batig
saldo 272 Flor. We menen, dat de prior van Virton in die tijd ieder jaar een
aardig bedrag overhield. Hannick schrijft, dat de stadsmagistraat in 1779 probeerde
het klooster en de inkomsten terug te krijgen, omdat de Kruisheren de
voorwaarden, vastgelegd in de stichtingsoorkonde, niet meer vervulden. Hieruit
blijkt toch, dat de magistraat meende, dat de Kruisheren nog de plicht hadden
de armen te onderhouden. Philippus van der Kam was Kruisheer van Hoei en
stierf in het jaar 1795 (NScrologe, p. 180).
Johannes-Josephus Lacroix, prior van 1789 tot 1797. Wil men deze Kruisheer
wat beter leren kennen, dan moet men niet alleen E. Fontaine o.s.c, La Fin de
Clairlieu in Clairlieu, 9, 1951, p. 6-42, lezen, maar ook E. Fontaine o.s.c, Mgr.
Jacques Dubois, General des PP. Croisiers a Huy, 1778-1796, Diest 1947, p. 28,
54, 57, 59, 112, noot 2. In 1797 was er nog steeds sprake van de zorg van de
Kruisheren van Virton voor de armen en zieken in hun hospitaal (Roger, p. 394).
P. van den Bosch
WEGBERG. De in 1963 overleden Gerhard Evertz had, naast andere Heimatuitgaven,
reeds in 1952 een boekje gepubliceerd : Geschichte des Kreuzherrenklosters
zu Wegberg, Wegberg, 24 biz. (zie bespreking van L. H. in Clairlieu, XI,
1953, p. 94-95). Meerdere gegevens over het klooster zijn ook te vinden in zijn:
Die Zeit der Franzosische Fremdberrschaft (1794-1814) in der Gemeinde Wegberg,
Wegberg, I960 (bespreking van A. v. d. P. in Clairlieu, XVIII, I960, p. 102),
terwijl hij voor Clairlieu, XVII, 1959, p. 18-25, een artikel schreef over Pastor
Sibenius, een van de voorname figuren uit het Wegbergse klooster. Toen de dood
hem verraste liet hij een omvangrijk handschrift na over de geschiedenis van de
parochie Wegberg, meer materiaal en verwijzingen dan een afgewerkt geheel. Voor
Heinz Cohnen, die hieruit het in 1977 te Wegberg verschenen boek samenstelde :
Kirchengeschichte der Pfarre Wegberg, waren soms de bedoelingen en plannen van
Evertz moeilijk te raden, zodat hij zijn eigen weg moest zoeken in de massa
bijeengebrachte gegevens. Het resultaat is een lijvig boek geworden van 351 biz.,
rijk geillustreerd, dat ondanks nogal wat vergissingen en tekortkomingen toch
een welkome bijdrage is voor de geschiedenis van het Wegbergse klooster. Daar
dit klooster pas in de XVIIe eeuw gesticht werd, interesseert ons voor dit tijdschrift
het meest de tijd van 1639-1802, hoewel van in het begin van het boek
de kruisheren volop ter sprake komen. De parochie moet al voor 1100 bestaan
•hebben en behoorde tot 1802 tot het bisdom Luik en het dekenaat Wassenberg,
terwijl de heer van Tuschenbroich het patronaatsrecht bezat. Bij de aan zijn

146 KRONIEK
initiatief te danken stichting van het kruisherenklooster in 1639 gaf hij dit recht
onder verschillende voorwaarden over aan de kruisheren en werd de parochie in
het klooster geinkorporeerd. Hier, zoals op verschillende andere plaatsen last de
auteur de oorkonden, soms omgezet in het tegenwoordige Duits, in de tekst in.
Het maakt de lezing moeilijker al is het een aanwinst voor de wetenschappelijkheid
van het boek, waar we toch al de noten met juiste verwijzingen missen. Een
onvolledige literatuurlijst op het einde van het boek kan dit niet goedmaken.
Bij de lijst van pastoors (op p. 27-28) sinds i486 vinden we vanaf 1636 de
kruisheren vermeld met hier en daar een enkele bijzonderheid. Als de bewerker
het boek had gekend van dr. A. van de Pasch, Definities der Generate Kapittels
van de Orde van het H. Kruis van 1410 tot 1786, uitgegeven in 1969 door de
Kon. Kommissie voor Geschiedenis te Brussel, had hij hier en elders de enkele
bijzonderheid met vele andere kunnen aanvullen. Na de pastoorslijst volgen aparte
artikels over enkele van de bekendste persoonlijkheden uit het klooster. Dat over
Pastor und Prior Sibenius (op p. 27 wordt zijn opvolger als eerste prior genoemd)
is het artikel dat in 1959 in Clairlieu verscheen, maar aangevuld met vier oorspronkelijke
akten die het verhaal van Evertz vervolledigen en hier en daar
verbeteren (de sterfdatum hier komt niet overeen met die op p. 27 ; de passage
van het dokument op p. 41 onderaan niet met die in het verhaal p. 33 over de
drankzuchtige kapelaan). Maar alles samen is het, van p. 29 tot 57, een goed
gedokumenteerd geheel.
Van p. 58-72 komt pastoor Hubertus Reynders aan de beurt, v66r Neessen,
alhoewel die hem chronologisch voorafgaat. Men krijgt, ook vanwege herhalingen,
de indruk, dat Evertz losse artikels heeft willen schrijven die hij later in een
geheel bij elkaar wilde brengen. De jaartallen kunnen niet juist zijn : op p. 28
staat Reynders als pastoor vanaf 1735 ; op p. 58 vanaf 1736 ; geboren in 1704
zou hij op 34-jarige leeftijd in Wegberg pastoor worden ! Blijkbaar is Reynders,
na dertig jaar pastoraat van onbesproken gedrag, ontspoord in allerlei oneerlijkheden
en bedrog, terwijl hij zijn plichten erg verwaarloosde. In 1771 werd hij afgezet,
maar hij deed de orde een proces aan dat hij na drie jaar won, zodat hem de
goederen van de parochie werden toegewezen die op Gelders grondgebied lagen
en zijn opvolger Hoogen met zijn kommuniteit van vier personen nauwelijks leven
kon. Twee pastoors in een parochie bracht veel onenigheid, zodat Hoogen hem in
1774 een proces aandeed dat aansleepte tot 1776. De zeventigjarige Reynders
verloor, maar kreeg met invloedrijke hulp klaar de uitvoering van het vonnis
tegen te houden. De verdere uitslag is niet bekend. Reynders stierf in 1783 (hier
wordt voor het eerst Clairlieu aangehaald, en dan nog onder de verkeerde naam
van Lichtland Diesi).
Prior Hoogen, die van 1771 tot 1802 prior en pastoor was (op p. 28 staat:
1772) was een grote tegenstelling met zijn voorganger: ,,Sein Leben war rein wie
seine Lehre". Achter dit artikel (p. 73-86) wordt de literatuurlijst gegeven en ook
het artikel over Hoogen geciteerd van Haass, doch weer zonder het tijdschrift
Clairlieu te vernoemen waarin het in 1952 verscheen. Deze prior was zijn tijd ver
vooruit door zijn sociale bewogenheid, zijn tolerantie die men tegenwoordig oekumenische
geest zou noemen en door zijn pedagogische kwaliteiten; dit alles
blijkt uit de negen werken die hij uitgaf en uit zijn daden. Hij wilde de
,,Verlichting" (Aufklarung) verzoenen met de christelijke leer waarbij hij uitging
van het liefdegebod van het evangelic Hij had vertrouwen in de mensen en kende
geen onderscheid van standen, zowel in de bestrijding van bijgeloof en alles wat
ermee samenhing, als in het onderricht van zijn mensen. Hij kon er trots op

KRONIEK 147
gaan dat hij in zijn parochie de catechismus algemeen verspreid had en dat zijn
mensen het best onderricht waren van heel de streek. Toch was hij een voorstander
van de staatsschool, waar dan door de pastoor de elementen van de natuurlijke
en de christelijke godsdienst moesten onderwezen worden. De christelijke scholen
waren te zeer uitsluitend op het godsdienstonderricht gericht. Dat hij hierdoor
tegenstanders kreeg, was normaal, maar zelfs zij moesten erkennen dat hij zijn
plichten als zielzorger voorbeeldig vervulde. Zijn meningen worden met citaten
uit zijn boeken weergegeven. Onder het Franse bewind gaf Hoogen een Katholisches
Gesangbuch uit, om de sterke Franse invloed tegen te gaan. Spoedig verboden,
werd het zo niet in de kerk dan toch in huiselijke kring gebruikt. Dat zulk een
vooruitstrevend en hoogstaand man nog in een jachtproces verwikkeld werd, kan
zijn goede naam niet sohenden. In 1802 trad hij af en ging op rust bij zijn broer
in Aldekerk waar hij in 1805 stierf.
Pastoor en prior Neessen (p. 88-99) ; ook hier wijken de jaartallen van p. 28
weer af) was blijkbaar de administrator die de boeken bijhield en klooster en
kerk een degelijke onderhoudsbeurt gaf, zowel wat gebouwen als wat paramenten
en gebruiksvoorwerpen aangaat. Onder hem vermeerderden de jaarlijkse inkomsten.
Na de tekst van zijn gedachtenisplaatje dat nog in de sakristie hangt, volgen
uittreksels uit zijn rekeningenboeken waaruit zijn zorgzaamheid voor kerk en
klooster blijkt. Ook vernemen we een en ander over de strijd om het onderhoud
van de kerk en over de tienden die aan de pastoor verschuldigd waren.
Als slot van dit nog steeds eerste hoofdstuk, waarvan de titel: Kirchliche Verhaltnissen
im Mittelalter de inhoud niet dekt, krijgen we nog twee artikels over
de inkomsten en plichten van de geestelijkheid (p. 99-109) en over de kosters
en hun inkomsten (p. 109-113). Ook hier zijn de gegevens meestal uit de
kruisherentijd.
Het minder uitgebreide tweede hoofdstuk over de kerk (p. 115-165) geeft uit
visitatierelikten uit het bisschoppelijk archief van Luik allerlei bijzonderheden over
de inkorporatie van de parochie bij Hohenbusch (S. T. L. bij Sibenius zal wel
niet lektor maar licentiaat in theologie betekenen, vgl. p. 118), het vermogen
van de kerk, de kapelaans van de verschillende altaren en hun inkomsten, gebruik
van de inkomsten, de broederschappen en de liturgische gebruiksvoorwerpen. De
ene parochiaan die zijn Pasen niet hield, werd door de aartsdiaken geexkommuniceerd.
De kruisheren die hier vernoemd zijn, zijn pastoor Sibenius, Joannes Herck
en Joannes Gellarius (verder Selarius en Cellarius : is het de naam of de funktie ?).
Op p. 27 staat dat Sibenius werd opgevolgd door Lotharius Schorn in 1659, terwijl
hier in de tekst van de visitatie gezegd wordt dat Joannes Herck tijdelijk als
rektor fungeerde totdat in 1661 L. Schorn benoemd werd. Ook voor het begevingsrecht
van de altaren blijken deze relikten belangrijk. Van p. 124-133 volgt
een opsomming van de ,,Kurmudgiiter" van de parochie, vooral in de kruisherentijd,
waarvan de bewerkers ,,laten" waren en de pastoor de ,,Latherr". Bij het over-
nemen van zulke goederen zwoeren de laten een eed van trouw aan hun heer en
moesten hem jaarlijks bepaalde goederen in natura betalen. Een tweede en derde
artikel van dit hoofdstuk geeft de stichtingen van de vier altaren met enkele
akten (p. 136-143) en de bouwgeschiedenis van de kerk. Van de oude kerk
van de I4e of 15e eeuw is niets overgebleven. De toen gebouwde nieuwe kerk
werd herhaaldelijk veranderd of gedeeltelijk vernieuwd, tot de laatste restauratie
na de oorlog in 1951. De voornaamste kunstschatten en boeken worden vernoemd,
waarvan zelfs sinds 1956 veel vernield, verkocht of verdwenen is. Van de oude
werken der bibliotheek zijn er meerdere afkomstig van de kruisheren van Wickrath

148 KRONIEK
uit de jaren 1525, 1554, 1590, 1609, 1619 en 1691 (p. 143-165). De afbeelding
waarbij Hi. Agatha staat, is zeker die van de H. Lucia ,gedood door een dolk of
zwaard dat door haar keel gestoken werd.
Het derde hoofdstuk (p. 167-251) bevat de geschiedenis van de parochie vanaf
de reformatie (vooral over de wederdopers) over de Spaanse inquisitie en Nederlandse
vrijheidsstrijd heen naar de tijd van de kruisheren die duurt tot de Franse
tijd en het Pruisische bewind (v. 181-212) ; daarna volgen drie artikels over de
Kulturkampf, de Hitlertijd en de Karmelieten, opvolgers van de kruisheren in
1956. Dit derde hoofdstuk is een goed geschreven stuk geschiedenis waarvan ons
speciaal het gedeelte over de kruisheren intereseert. Toen het klooster in 1639
gesticht werd, was de kruisheer van Wickradt, Tilmanus Brewer (niet Brower) er
sinds 1636 pastoor (niet twee jaar, zoals hier staat, daar hij pas in 1639 door het
generaal kapittel werd benoemd vanuit Wegberg tot subprior van Helenenberg.
Definities, p. 466). Hij had het er erg moeilijk gehad na de zware tijden, zowel
geestelijk als wat tijdelijk goed betrof (tiendenproces). Met het patronaatsrecht
kregen de kruisheren de opdracht tot zielzorg en onderwijs, en tot het bouwen
van een klooster. Vanwege de lang aanslepende onduidelijke toestand sloten
kruisheren en gemeente in 1683 een kontrakt over goederen en benoemingen
waaraan de gemeente haar goedkeuring moest geven. Het was pastoor Johan Reynders
die het klooster liet bouwen, drie vleugels, terwijl onder zijn broer Hubertus de
goederen werden uitgebreid. Hier wordt alleen een en ander gezegd van prior en
pastoor Johan en Huberus Reynders en van Hoogen. In 1802 werd het klooster in
naam opgeheven, maar de Akense kruisheer Leonardus Matheus Ploum werd en
bleef pastoor tot na 1845.
Van p. 184-196 volgen oorkonden uit het Wegbergse archief van 1639 tot 1755
over patronaatsrecht en beneficies alsmede de taak der kruisheren ; over de strijd
om het patronaatsrecht die ten gunste van de kruisheren in 1660 beslist werd ;
over prioraat en inkorporatie in de orde ; over het begevingsrecht van de altaren
en de begiftiging met tienden (1663 en 1734) en over de goederen die, onder de
wet der dode hand, in 1755 werden teruggegeven tegen betaling van 3000 gulden.
De Franse tijd heeft ook daar de streek getroffen zoals al eerder in onze streken:
eerst de drukkende lasten van geld en diensten, de plunderingen, verbranding van
de kruisen, verbod van processies en bedevaarten, afschaffig van zon- en feestdagen,
verbod van het dragen van het habijt, en tenslotte de kontrole over de goederen
met het maken van inventaris (lijst op p. 202-207). De kerk kwam aan het bisdom
tot later de Karmelieten kerk en klooster konden overnemen en voor de zielzorg
instaan, terwijl er tevens een studiehuis voor filosofie kwam.
De twee laatste hoofdstukken over die Randorte von Wegberg (p. 253-286) en
Bemerkenswerte Einzelheiten (p. 287-344), al spelen er zich gebeurtenissen in af
uit de kruisherentijd, spreken nog slechts even over de kruisheren (p. 292 over de
St Antoniusschutterij, p. 318 over de verordening gegen "Pressen und Saufen bij
huwelijken en begrafenissen en p. 323 w. over de bevolkingsgetallen).
Dit boek gaat, alhoewel de kruisheren nog geen 200 jaar in Wegberg waren
grotendeels over de kruisheren. Zoals we herhaaldelijk aantoonden zijn de jaartallen
vaak onjuist, de gegevens onvolledig naar de aanwezige literatuur en bron-
nen. In zijn grote lijnen is dit boek zeker betrouwbaar maar vele details zijn
onvolledig of onjuist; definitor van Wassenberg klinkt al heel eigenaardig in de
oren van historici die de Constituties van de oude kruisheren kennen. Op p. 25
moet Waltherus Byl staan i.p.v. Ryl, Deghens was S.T.D., dus doctor in Theologie
en niet S.F.D., Joes Putigen moet Putgers zijn. Het systeem om oorkonden en

KRONIEK 149
archiefgegevens letterlijk in de tekst op te nemen kan zijn voordeel hebben voor
de zekerheid van de gegevens maar maakt de leesbaarheid van het boek moeilijk
en soms vervelend. Waar Evertz (of Cohnen) zelf aan het woord zijn en hun
verhaal vertellen is dit boek het beste. Ze hadden dat met de gegevens uit de
oorkonden (en een verwijzing naar het archief) op veel andere plaatsen ook zo
kunnen doen. Toch zijn we dankbaar voor het vele materiaal en het vijftigtal goede
foto's die ons Wegberg leren kennen en ons de onvolmaaktheden van dit boek doen
vergeten.
A. Ramaekers

DRUK N.V. VONKSTEEN
MARKTPLEIN 33
8920 LANGEMARK

Artihels en in
>,CLAiRLI]
Tijdschi .. . . . .:
■jwel in eenimd >-' »■'',
ofivel ais diihbele , ■ Jen.
Dr. A. !.s.c, (.,
BELGTE :
ADRESSEr )E AfEDEWERKERS :
QQO 01.
.AND :
J. SCHEERDER, -Daam FockemaJaar, iOrt.
A. RAMAEKERS, Catiiarinadal
P. VAN DEN BOSCH, Kreu?Jierrens(rassc I Bonn-Beuel 3.
Th. VAN DEN ELSEN, Kloosleriaan 26, 5435 XD St.-Agatha.
C. VAN DAL, Daam Foci KG An-