(2006) Professor Henk van Os - Vereniging Rembrandt

More documents

Recommendations

Info

N o t e n L i t e r a t u u r 1. Zie guido Jansen en ger Xander van eck, Kunst, twist en luijten, Italianisanten en devotie. Goudse katholieke bamboccianten. Het italia - schuilkerken 1572-1795, ni serend landschap en genre z. pl. [gouda] 1994, pp. 91, door Nederlandse kunste- 169, 239 noot 33. naars uit de zeven tiende eeuw, cat. tent. rot terdam (Museum Boymans-van Beuningen) 1988, p. 66 met afb.; res pec tievelijk wilmers 1996, pp. 14, 252, 421 fig. 1. Xander van eck, ‘”Haar uitstekend huis, en hoge kerke.” enkele gegevens over de bouw, inrichting en aankleding van schuilkerken der jezuïeten in gouda en andere 2. wilmers 1996, p. 101 onder cat. noordnederlandse steden’, in: no. a38 en p. 282 noot 185. Paul Dirkse (samenstel ling), de H. Cecilia met een klein portatief orgel. Achter haar is de H. Dorothea te zien die bloemblaadjes in een mand vangt. De H. Margaretha knielt op de voorgrond, terwijl zij een draak aan een riem vasthoudt. Links in de compositie leunt de H. Catharina op een groot rad, de H. Agnes hoedt een lam en de H. Catharina van Siena draagt een doornenkroon. De traditionele kroning van Maria tot hemelkoningin heeft plaats door God de Vader of door Jezus Christus of door beide. In een tekening van Cornelis Schut in de National Gallery of Scotland, Edinburgh wordt de handeling eveneens verricht door engelen, al is de Madonna daar omgeven door een grotere groep, bestaande uit veelal mannelijke heiligen. Voor de Antwerpse Onze-Lieve-Vrouwekathedraal schilderde Schut een altaarstuk met de kroning van Maria, dat als wisselaltaarstuk voor het hoogaltaar werd gebruikt, alternerend met Rubens’ De wonderen van de H. Ignatius van Loyola en De kruisafneming van Gerard Seghers. Voor de koepel van de plaatselijke jezuïetenkerk H. Carolus Borromeus schilderde Schut eveneens de decoratie. Volgens biograaf Gertrude Wilmers wijst de techniek van het Goudse altaarstuk met zijn betrekkelijk brede penseelstreken, het rijke kleurenpalet en de zachte 8 Vereniging reMBranDt naJaar 2006 anite Haver kamp (red.), cat. tent. Jezuïeten in Nederland, utrecht (rijksmuseum Het Catharijneconvent) 1991, pp. 41-52, met name pp. 42, 50 noot 16. J.C. van der loos, ‘Bouwstoffen voor onze vaderlandsche kerkgeschiedenis. Viii’, Bijdragen voor de Geschie denis van het Bisdom Haarlem, 49 (1932), pp. 412-482, met name p. 463. J.C. overvoorde, ‘korte beschrij - ving der goudsche monumenten’, Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond, 2-iii, 1910, p. 98. gertrude wilmers, Cornelis Schut (1597-1655): A Flemish Painter of the High Baroque (=Pictura nova. Studies, 1) turnhout 1996, p. 100, cat. no. a38, p. 364 (afb.). vijfde tekening uit een reeks van vijf, met portretten van bentveughels. anoniem ca. 1623 uiterst links: Cornelius scut alias brootsaken. alle Bentveughels kregen een bijnaam: schut werd Brootsaken genoemd. belichting op een datering in de late jaren dertig van de zeventiende eeuw. Een eigenhandige en contemporaine herhaling van het schilderij bevindt zich in de kerk van de H. Nicolaas in Hemiksem bezuiden Antwerpen. Deze versie heeft evenwel kleinere afmetingen: 200 x 153 cm. Volgens Wilmers zou het Goudse schilderij echter duidelijk beter zijn uitgevoerd. Het modellé van de figuren is vakkundiger, de handen beter vormgegeven en de plooival van de kleding komt natuurlijker over en is minder stijf. Uit vergelijking blijkt al direct dat het schilderij te Hemiksen aan de boven- en vooral de onderzijde groter is. Het Goudse altaarstuk zal derhalve op enig moment zijn ingekort. Dit moet hebben plaatsgehad vóór 1884, toen de huidige afmetingen al werden vermeld. Daarbij is mogelijk een signatuur verloren gegaan, die bij een dergelijke belangrijke opdracht verwacht mag worden. Een veel kleinere variant van het Goudse stuk, waarschijnlijk een voorstudie in olieverf, werd in 1803 in Amsterdam geveild. 2 Het schilderij van Schut is een belangrijke aanvulling op de Goudse collectie. Niet alleen is het altaarstuk afkomstig uit een Goudse kerk en verdient het alleen al op grond daarvan een plaats in de collectie, het laat ook zien dat men in Gouda op een meer internationaal netwerk wist terug te vallen indien noodzakelijk. Blijkbaar wilde of kon men Wouter Crabeth, op dat moment de enige historieschilder van naam in Gouda, geen opdracht verlenen. Mogelijk vond dit zijn oorzaak in diens werkzaamheid voor de ‘concurrent’, de kerk van Petrus Purmerent met wie de Goudse jezuïeten regelmatig in conflict geraakten. Bovendien vielen de jezuïeten voor de aankleding van hun kerken in het missiegebied dat de Republiek toentertijd was regelmatig terug op Antwerpse ateliers. Werk van Cornelis Schut is vertegenwoordigd in musea over de gehele wereld. In Nederlandse musea ontbreekt het veelal, al bezit het Noordbrabants Museum in Den Bosch een grisaille, een Allegorie op Filips IV, die diende als voorontwerp van een prent. Voor het overige bevinden zich enkele tekeningen in de collecties van het Rijksprentenkabinet en Museum Boijmans Van Beuningen. De collectie van het laatstgenoemde museum telde ooit tevens een schilderij van Schut. Het stelde een gezelschap van Spelende kinderen in een landschap voor. Het is echter verloren gegaan bij de brand van 1864 s ewoud Mijnlieff Conservator oude kunst en kunstnijverheid, museumgoudA
koninklijk kabinet van schilderijen Mauritshuis, Den Haag Oude vrouw en jongen met kaarsen kon worden aangekocht met steun van de Bankgiro loterij, de stichting Vrienden van het Mauritshuis, de Mondriaan stichting, de Vereniging rembrandt (mede dankzij het Prins Bernhard Cultuur fonds) en het legaat van mejuffrouw a.a.w. schröder. nachtstuK Het schilderen van nachtstukken vormde voor schilders van oudsher een uitdaging. Reeds de antieke schrijver Plinius prees in zijn Naturalis historia kunstenaars die in staat waren de effecten van een brandende toorts of kaars op nachtstukken weer te geven. Zijn beschrijving van een werk met een jongen die in het vuur blaast, waarbij de weerkaatsing van het licht op zijn gezicht treffend was weergegeven, heeft heel wat kunstenaars in de zestiende en zeventiende eeuw geïnspireerd tot het evenaren van die prestatie. Een meer directe inspiratiebron voor Rubens zal zijn verblijf in Italië zijn geweest (1600-1608). In Italië leerde hij het werk van Caravaggio kennen, dat wordt gekenmerkt door een sterk contrast tussen licht en donker, krap in het beeldvlak geplaatste figuren en een sterk realisme. Het gebruik van een kaars als lichtbron is overigens niet een vinding van Caravaggio, maar werd vermoedelijk al eerder toegepast door Adam Elsheimer (1578-1610) die vanaf 1600 in Rome werkzaam was. Rubens, een vriend van de Duitse schilder, was zeer onder de indruk van zijn werk en wist later in Antwerpen vier van diens schilderijen voor zijn eigen collectie te verwerven. Een daarvan was De bespotting van Ceres (Madrid, Museo Nacional del Prado), waarvan de eigenhandigheid tegenwoordig overigens wordt betwijfeld. Dit schilderij komt op verscheidene punten overeen met het hier besproken schilderij van Rubens: het is een nachtstuk en 9 Vereniging reMBranDt naJaar 2006 Oude vrouw en jongen met kaarsen Peter Paul rubens (siegen 1577- 1640 antwerpen) Ca. 1616-1617. olieverf op paneel, 79 x 61 cm Herkomst: kunsthandel otto naumann ltd., new York; 2005 Het Mauritshuis bezit een klein maar indrukwekkend ensemble Vlaamse zeventiende-eeuwse meesters. Onlangs kon een zeldzaam nachtstuk, dat Rubens omstreeks 1616-1617 schilderde, aan de collectie worden toegevoegd. Het schilderij toont een oude vrouw met naast haar een jongen. Terwijl hij over haar schouder leunt, probeert hij zijn kaars aan de bijna opgebrande kaars van de vrouw aan te steken. De vrouw schermt met haar linkerhand het kaarslicht af, waardoor het heldere licht wordt afgezwakt tot een rossige gloed die slechts de gezichten en een deel van de kleding van beide figuren verlicht. De rest van de voorstelling blijft halfduister. Het schilderij ontleent een groot deel van zijn aantrekkelijkheid aan de fraai geschilderde lichteffecten. Het plezier waarmee Rubens de weerschijn van het kaarslicht op het doorgroefde gelaat van de oude vrouw suggereert, is van de uitstekend bewaard gebleven verflaag af te lezen. Het contrast tussen haar vaalbleke, ietwat gelige gezicht enerzijds en de meer doorbloede, rode huid van de jongen anderzijds wordt door de belichting versterkt. de enige lichtbron is een kaars, die het gezicht van een oude vrouw belicht. Rubens begon kort na zijn terugkeer naar Antwerpen in 1608 ook nachtstukken te schilderen. Een van de vroegste voorbeelden is het monumentale werk Simson en Delila (Londen, National Gallery) dat Rubens omstreeks 1609 vervaardigde voor de Antwerpse verzamelaar en latere burgemeester Nicolaas Rockox. Ongeveer acht jaar later ontstond het even dramatische schilderij Judith met het hoofd van Holofernes (Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum). In beide nachtelijke taferelen vallen niet alleen de sterke tegenstellingen tussen de lichte en donkere partijen op, maar ook het contrast tussen de zachte, voluptueuze vormen van de jonge vrouwen (Delila en Judith) en de uitgedroogde, rimpelige huid van de oude vrouwen. Die laatste tegenstelling is vergelijkbaar met die tussen de jongen en de oude vrouw op de aanwinst. herKOmst De oude vrouw en de jongen in ons schilderij komen meerdere keren voor op schilderijen die Rubens omstreeks 1620 vervaardigde. Dit doet vermoeden dat Rubens dit werk mogelijk als een soort van prototype behield om het later als uitgangspunt voor andere voorstellingen te kunnen gebruiken. De vroegste herkomst van het schilderij lijkt deze gedachte te ondersteunen. Toen Rubens namelijk op 30 mei 1640 overleed, werd een inventaris opgesteld van alle schilderijen die zich op dat moment in zijn huis aan de Wapper in Antwerpen bevonden. De indrukwekkende lijst bevat maar liefst 314 schilderijen. Onder nummer 125 vinden we Vne pourtrait d’vne vieille auec vn garçon à la nuict, oftewel een Portret van een oude vrouw met een jongen, een nachtstuk. Het is vrijwel zeker dat het hier het zojuist door het Mauritshuis verworven schilderij betreft. cOmPlexe drager Rubens’ Oude vrouw en jongen met kaarsen bestaat voor een paneel van vrij bescheiden afmetingen uit opmerkelijk veel planken: drie verticale en een horizontale, plus vier smalle latten aan alle zijden. Het is onduidelijk wat de functie is van de vier smalle latten rondom. Ook ongebruikelijk is dat bij het samenstellen van het paneel geen rekening is gehouden met de nerfrichting van de verschillende planken. Gewoonlijk zou een dergelijk zeventiende-eeuws paneel uit hoogstens twee planken bestaan, en zou bij de samenstelling ervan getracht worden de meest
Page 1 and 2: ulletin van de vereniging rembrandt
Page 3 and 4: De Vereniging rembrandt is een part
Page 5 and 6: aanvulling bij het artikel uit het
Page 7: 7 Vereniging reMBranDt naJaar 2006
Page 11 and 12: evenwichtige combinatie van planken
Page 13 and 14: legermuseum Delft Koppel ivoren pis
Page 15 and 16: gorcums Museum Gorinchem vier gezic
Page 17 and 18: amoenus, een lieflijk oord met wate
Page 19 and 20: ijksmuseum Amsterdam Portret van ma
Page 21 and 22: Foto van het atelier van Philippe Z
Page 23 and 24: Het Gemeentemuseum Den Haag heeft e
Page 25 and 26: Het schilderij Fauna van Constant i
Page 27 and 28: genomen door deze expressieve en fa
Page 29 and 30: maecenas wordt komt de overheid, me
Page 31 and 32: het poppenhuis van sara rothé, ca,
Page 33 and 34: v a n d e v e r e n i g i n g bestu
Page 35 and 36: de leden van de vereniging rembrand

(2006) Professor Henk van Os - Vereniging Rembrandt

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?