KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

„bijbels‟ of „christelijk‟ humanisme sprake is, wordt daarmee bedoeld dat er humanistisch
gevormden waren die de grammaticale, filologische benadering op de studie van
de Bijbel toepasten. Zij wilden commentaren e.d. dus terzijde laten liggen en gewoon
lezen wat er „letterlijk‟ in de evangeliën en de brieven van Paulus stond. Erasmus is de
vader van deze belangrijke stroming, waartoe ook Luther en Calvijn, om slechts hen te
noemen, behoorden. Die benadering kon ertoe leiden dat deze bijbelse humanisten tot
bepaalde inzichten kwamen die van de traditionele leer afweken, waardoor zij met de
kerkelijke autoriteiten in conflict kond en geraken.
Alhoewel Hoen en Erasmus elkaar waarschijnlijk niet persoonlijk hebben gekend,
komt Hoens naam gedurende de jaren 1523-1525 een aantal malen in Erasmus‟
correspondentie voor. Erasmus kende Hoen al lang. Voor 1498 had hij Hoen in een
brief aan hun gemeenschappelijke kennis Cornelius Aurelius reeds geprezen om diens
verdiensten in de publieke dienst. In 1523 blijkt Erasmus te hebben gehoord dat de
“excellente” Hoen in conflict met de inquisitie is gekomen. Hij spreekt daarbij de
vrees uit dat de spanningen tussen hervormingsgezinden en traditionele katholieken in
een open conflict zouden eindigen. Nog in april 1533 zou Erasmus zich Hoens lot
herinneren. Erasmus was overigens niet volledig op de hoogte van Hoens doen en
laten. Wanneer Hoens tractaat over de eucharistie in 1525 anoniem in druk verschijnt,
weet Erasmus niet dat hij de auteur is. Hij verwerpt dan ook de interpretatie die daarin
wordt geboden. Die doet hem teveel denken aan de geschriften van Zwingli en
Oecolampadius waarin eveneens wordt betoogd dat in het Avondmaal slechts brood
en wijn en niet het lichaam en bloed van Christus aanwezig zijn. Uit het vervolg zal
nog duidelijk worden dat Hoen zijn opvattingen met behulp van een filologische
aantekening van Erasmus had verwoord.
Erasmus had in 1516 een kritische editie van de Griekse tekst van het Nieuwe
Testament het licht doen zien. Nieuwe uitgaven verschenen in 1519, 1522, 1527 en
1535. De Griekse tekst is overigens secundair aan de Latijnse vertaling: Erasmus heeft
zelf herhaaldelijk geschreven dat hij in eerste instantie een correctie of zuivering van
de gangbare Latijnse vertaling, de Vulgaat, wilde bieden. De Griekse tekst had hij
toegevoegd om zijn lezers in staat te stellen zijn nieuwe vertaling te verifiëren. In de
annotaties bij de tekst gaf hij een filologische rechtvaardiging van de keuzes die hij
daarbij had gemaakt. Hoen verwees één maal expliciet naar deze aantekeningen,
namelijk naar de opmerkingen van Erasmus bij 1 Korinthe 11: 24, die voer het eerst in
de editie van 1519 zijn opgenomen. Erasmus zette daar uiteen dat het preciese verloop
van de gebeurtenissen rond het Laatste Avondmaal niet bekend is en dat om die reden
ook de instellingswoorden van het Avonmaal niet nauwkeurig kunnen worden
bepaald. Die woorden kunnen daarom maar moeilijk als consecratieformule dienst
doen en daarom al helemaal geen transsubstantiatie teweeg brengen, concludeerde
Hoen, die daarmee verder ging dan Erasmus ooit durfde gaan.
Alleen al op grond van deze verwijzing naar Erasmus kunnen we Hoen dus
rangschikken onder de beweging van christelijke humanisten of humanistische
christenen, die een vernieuwing van kerk en theolgie door de filologische bestudering
van de Bijbel wilden bewerkstelligen.
Hoens reputatie op het gebied van de humanistische studies blijkt ten slotte ook uit de
wijze waarop Margaretha van Oostenrijk hem in 1523 typeerde. Zij noemde Hoen een
geleerde en vrome man met een onbesproken levenswandel, die bovendien bekend
stond om de vele aalmoezen die hij de armen schonk.
Dat Hoen de humanistische methode aanhing is niet van invloed op zijn werk als jurist
9