KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

EPILOOG
Het portret van Hoen dat ik hierboven heb proberen te schetsen, verkrijgt duidelijke
contouren wanneer wij het plaatsen in het landschap van zijn tijd en van de culturele
omwenteling die zich toen voltrok. Hoens levensloop en de inhoud van zijn tractaat
weerspiegelen de teloorgang van de religieuze idealen van de late Middeleeuwen en
de doorbraak van een nieuwe mentaliteit. Hoen was een zelfbewuste patriciër uit het
graafschap Holland die goed op de hoogte van de ontwikkelingen van zijn tijd was.
Zoals alle andere leden van het Hof van Holland was hij als jurist een aanhanger van
de mos italicus. Aan de andere kant was hij vertrouwd met de werken van Erasmus en
verwerkte hij als humanistisch christen één van zijn filologische annotaties in zijn
Epistola.
Hoens tractaat is een aanval op het dogma van de transsubstantiatie, maar keert zich
tegelijkertijd tegen andere kerkelijke instellingen, zoals de aflaat en het vagevuur.
Hoen vertolkte daarmee een stemming die in de Nederlanden van de vroege jaren
twintig van de zestiende eeuw wijd verbreid was. Recente publicaties hebben
bijvoorbeeld aan het licht gebracht dat de kerkelijke inkomsten rond 1520 onverwacht
en dramatisch daalden. Hoen heeft deze tendens geregistreerd en verwelkomd:
Christus moest zijns inziens naar de geest worden gediend en de naaste (en niet de
kerk) met materiële middelen.
Hoens vroege proces maakte hem één van de eerste slachtoffers van de repressie van
de Hervorming in de Nederlanden. Zijn zaak dwong het Hof van Holland er onder
druk van de Staten bovendien toe, om zijn politiek te veranderen en aan het privilege
de non euocando vast te houden tegenover hen die van mening waren dat een zaak als
die van Hoen onder de jurisdictie van een keizerlijke commissie viel die speciaal voor
de vervolging van ketters was opgericht. Nadat de Staten de regentes hadden
gedwongen om Vander Hulst te verwijderen, zou Karel V nooit meer proberen zo‟n
specifiek tribunaal te creëren.
In Hoens gedachtenwereld komen de drie stromingen binnen de vroege Hervorming
samen: het Bijbels humanisme, de invloed van Maarten Luther en het laatmiddeleeuwse
dissentisme. Niet alleen Erasmus maar ook Luther beïnvloedde Hoen.
Zijn afhankelijkheid van de grote Hervormer blijkt ook uit het feit dat Rode - naar alle
waarschijnlijkheid - eerst naar Wittenberg reisde om Hoens inzichten daar voor te
leggen.
Zijn meest karakteristieke opvattingen ontleende Heen aan middeleeuwse heretische
tradities. Een groot aantal van zijn argumenten was al geformuleerd door Berengarius,
de Katharen, en later door Wyclif, Hus en hun radicale volgelingen. Ook scholastieke
theologen gaven deze argumenten uitvoerig weer in hun verhandelingen, maar dan om
ze te weerleggen. Bij Hoen functioneerden deze argumenten in een totaal andere
context dan bij Wyclif en Hus. Zij hebben Christus‟ werkelijke aanwezigheid in het
avondmaal nooit ontkend en brachten de argumenten tegen bepaalde misstanden in.
Hoen gebruikte dezelfde redeneringen om zich te keren tegen de opvatting dat
Christus in het eucharistisch brood aanwezig was. Christus‟ waarschuwing om hen
niet te geloven die zouden komen en zeggen: “Christus is hier of daar” (Matth. 24: 23)
weerlegde deze interpretatie volgens Hoen afdoende.
Het verschillende gebruik van dezelfde argumenten weerspiegelt een belangrijke
transformatie in het laat-middeleeuwse geestelijk leven. Na de dood van Wyclif en
Hus raakten hun ideeën wijd verbreid en in dit proces van horizontale en verticale
verspreiding werden zij gepopulariseerd en geradicaliseerd. Deze verbreiding hangt
50