KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

zogeheten Zwitserse avondmaalsleer “van Nederlandschen bodem afkomstig” was?
Een auteur die eveneens pogingen deed om een Camera Obscura-theologie in de
zestiende eeuw te projecteren was N.C. Kist, redacteur van het (nog altijd florerende)
Nederlands archief voor kerkelijke geschiedenis. Met behulp van de gegevens die Carl
Ullmann in zijn monografie over Wessel Gansfort (1834) en zijn invloedrijke
Reformatoren vor der Reformation (1841-1842), en Carl Ludwig Gieseler in zijn
Lehrbuch der Kirchengeschichte (1840) hadden aangedragen, wijdde Kist in 1842 en
1843 twee artikelen speciaal aan “de Nederlandsche oorsprong der Zwingliaansche
Avondmaalsleer”. De vraag of Wessel Gansfort en Hoen de bronnen van de
Zwingliaanse, gereformeerde avondmaalsleer waren geweest, behoefde al geen betoog
meer. Van belang in verband met Hoens fortuna critica is alleen nog dat Kist van
mening was dat de brief over het avondmaal niet door Hoen was geschreven, maar een
uitwerking door Wessel zelf van zijn. De sacramento eucharistiae was. Hardenberg,
zo redeneerde Kist, zegt immers nergens met zoveel woorden dat Hoen zelf een
verhandeling schreef en de titel vermeldt slechts dat Hoen de tekst naar Luther had
gezonden. Contemporaine passages zijn interpolaties van de uitgever, Zwingli, aldus
Kist. Evenmin als aan Triglands scherpzinnige opmerkingen is aan deze kritische
overwegingen van Kist in het latere onderzoek een vervolg gegeven, ondanks het feit
dat er in de negentiende eeuw een school ontstond die de historisch-kritische methode
in de kerkgeschiedschrijving, ook die over de vroege Hervorming, zou introduceren.
De vader van deze “Nederlandsche historische school” - zoals één van haar
belangrijkste vertegenwoordigers, F. Pijper, haar zou dopen - was de Amsterdamse
hoogleraar Willem Moll. Hij was een leerling van Kist, maar brak met diens Van
Heusdiaanse vooronderstellingen. In plaats daarvan verbreidde hij onder zijn
leerlingen de historisch-kritische methode. Strikt neutraal wilde hij de bronnen
bestuderen, de beekjes van de indirecte bronnen vermijden en zijn boeken op de aldus
verkregen gegevens baseren. Zijn meest begaafde student was J.G.R. Acquoy, die van
1878 tot 1896 prof in Leiden was. Diens opvolger Pijper zou zich diepgaand met de
vroege Hervorming in de Nederlanden bezighouden.
Een prachtig voorbeeld van de richting die het onderzoek moest gaan nemen, leverde
de doopsgezinde historicus J.G. de Hoop Scheffer. Zijn 600 pagina‟s tellende
Geschiedenis der kerkhervorming in Nederland van haar ontstaan tot 1531 uit 1873 is
nog altijd onovertroffen. Zijn bespreking van de Delfts-Haagse kring was uitgebreid
en heel precies op een aantal volledig nieuwe bronnen gebaseerd, zoals de
correspondentie van Hoen met Aurelius, brieven van Erasmus en archivalische
documenten als het Memoriaelboek van Sandelijn en de Protocollen van Andries
Jacobsz. Op grond daarvan kon hij een uitvoerige beschrijving van Hoens proces
geven.
De Duitse vertaling uit 1886 van dit meesterwerk gaf overigens aanleiding tot
discussie. Een kritische bespreking door Theodor Kolde noopte een jeugdig
kerkhistoricus, Otto Clemen, tot een nauwkeurig onderzoek naar de drukgeschiedenis
van Wessel Gansforts werken en Hoens avondmaalsbrief. Alhoewel Clemen dit artikel
uit 1898 later als een “Erstlingsaufsatz” zou verwerpen, heeft recent onderzoek van C.
Augustijn de juistheid van de hoofdlijn van Clemens betoog slechts bevestigd.
Pijper legde zich ondertussen toe op het opsporen en uitgeven van vroeg-zestiendeeeuwse
bronnen. Samen met zijn doopsgezinde collega Cramer publiceerde hij in de
jaren 1903-1914 de monumentale, tiendelige Bibliotheca Reformatoria Neerlandica
47