KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

en de vrijgemaakt-gereformeerde J. Kamphuis (1973).
De enige die zich in de achttiende eeuw met Hoen heeft bezig gehouden was de
erudiete kerkhistoricus Daniel Gerdes. Gedreven door zijn antiquarische passie
verzamelde hij talloze documenten die hij in de bijlagen van zijn vele werken p!acht
uit te geven. Ook op een apograaf van Hoens brief wist hij de hand te leggen. Die
verscheen in een appendix bij het eerste deel van zijn Introductio in historiam
Evangelii (1744). Kritische nauwkeurigheid is het kenmerk van Gerdes‟ historische
werk en daarom is het pijnlijk te moeten vaststellen dat twee details die hij in het
onderzoek naar Hoen introduceerde, juist incorrect waren en een lang leven hebben
geleid.
Gerdes meldde dat Zwingli Hoens brief in 1525 in Zürich had uitgegeven. Dit voor
die tijd nieuwe gegeven zei Gerdes te ontlenen aan de Autographa Lutheri et
coaetaneorum van Hermann von der Hardt (1623). Von der Hardt had Hoens
verhandeling inderdaad genoemd onder de boeken die in 1525 waren verschenen,
maar hij vermeldde geen uitgever, drukker of plaats van uitgave. Gerdes is dus alleen
verantwoordelijk voor deze foutieve toeschrijving die gedurende ruim twee eeuwen
geaccepteerd is geweest.
Zijn editie van de Latijnse tekst zou ook tot misverstanden aanleiding geven. Het zou
tot 1889 duren voor er een betere uitgave van de tekst verscheen. Die van Gerdes is
dus lange tijd standaard geweest. In de titel zijn in zijn uitgave echter de woorden per
Honnium Batavum toegevoegd (“door de Bataaf Hoen”). Die titel kon nu dus gelezen
worden als “brief die vier jaar geleden door de Bataaf Hoen was verstuurd”, wat
ruimte bood voor de ontkenning van Hoens auteurschap.
Vele mythen die het beeld van het vaderlands verleden jarenlang hebben bepaald, zijn
op ideologieën gebaseerde historische constructies uit de negentiende eeuw, de eeuw
van romantiek en nationalisme. Die behoefte van volken, samenlevingen en
bevolkingsgroepen aan de creatie van een eigen verleden en daarmee van een eigen
identiteit heeft ook zijn weerslag op het beeld van de Hervorming gehad. De
bezadigde heren van de “Groninger Richting” en hun voorlopers Annaeus Ypey en
Isaac Johannes Dermout wilden een brede, vaderlandse kerk, die niet langer door het
calvinisme zou worden gedomineerd. Zo gingen zij op zoek naar een autochtone
Nederlandse Reformatie, waarbij zij gedeeltelijk bij de vondsten en conclusies van de
remonstranten konden aansluiten.
Ypey en Dermout hadden in hun Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk
(1819-1827) de gehele Reformatie al toegeschreven aan “onze Nederlandsche natie”.
De argumenten lagen voor het opscheppen: de verbetering van het onderwijs was te
danken aan Geert Groote, de uitvinding van de boekdrukkunst aan Laurens Jansz.
Coster en de restauratie van de letteren en de theologie aan Erasmus en zijn Groningse
voorlopers Wessel Gansfort en Rudolf Agricola. Luther behoefde hun werk slechts te
populariseren. Woordvoerders van de Groninger Richting als P. Hofstede de Groot,
W. Muurling en C.P. Hofstede de Groot contrasteerden deze autochtoon-Nederlandse
hervorming met het on-Nederlandse calvinisme dat vanuit het buitenland in Nederland
was geïmporteerd en daar de inheemse hervormingsbeweging had verdrongen. Wat
gemakkelijk te voorspellen was gebeurde inderdaad in 1883 in een publicatie van
Hofstede de Groot jr. Hij voerde Hoen als het paradepaardje van de inheemse
Hervorming op. Had Hoen zijn ideeën niet aan de vijftiende-eeuwse Groninger
Wessel Gansfort ontleend? Had zijn denken zich zo niet onafhankelijk van de
Wittenbergse hervormer ontwikkeld? Liet de invloed van Hoens brief niet zien dat de
46