KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

4. CORNELIS HOENS FORTUNA CRITICA
“Wij waren er eerder dan gij”, moet de remonstrantse voorman Johannes Wtenbogaert
zijn calvinistische tijdgenoten eens hebben voorgehouden (volgens zijn twintigsteeeuwse
geestverwant F. Pijper). Hij bedoelde daarmee dat de geest van de vroege
Hervorming in de Lage Landen zich in de Remonstranten had voortgezet en dat het
calvinistische gedachtengoed er in flagrante tegenspraak mee was.
Het is veelzeggend genoeg dat de eerste pogingen om de vroege Reformatie in de
Nederlanden te beschrijven uit de zeventiende eeuw dateren, toen het karakter van die
periode een heikel punt van debat tussen de remonstranten en de contra-remonstranten
werd. De controverse tussen deze stromingen spitste zich weliswaar toe op bepaalde
dogmatische thema‟s en op het gezag van belijdenisgeschriften, maar achter die
botsing ging een verschillende visie op de reformatie van de kerk schuil.
In de traditie van het irenisme beschouwden de remonstranten „reformatie‟ als een
hervorming van organisatorische en morele misstanden. De calvinisten daarentegen
ging het vooral om een vernieuwing van de leer, die de vorm van een gedetailleerd
uitgewerkte definitie van de nieuwe geloofsvoorstellingen aannam. De remonstranten
vonden de meeste kwesties slechts adiaphora, middelmatige zaken waarover je geen
ruzie moest maken en die zeker geen scheuring rechtvaardigden. De calvinisten
hechtten tevens aan een hechtekerkelijke organisatie en een strenge tucht; Arminius‟
volgelingen verwierpen die als een opnieuw invoeren van pauselijke tirannie.
Het conflict is zoals bekend op de Dordtse Synode in het voordeel van de calvinisten
beslecht. In het voorwoord op de Acta van die kerkvergadering vierden de
overwinnaars de uitkomst als de handhaving van het oorspronkelijke karakter van de
Nederlandse Hervorming. Die opmerking is een onschuldige prelude op een kakofonie
van stemmen die getuigen uit de vroege zestiende eeuw selecteerden om hun stelling
te bewijzen dat zij de ware erfgenamen van de vroege Hervorming waren. De
Amsterdamse burgemeester C.P. Hooft, Hugo de Groot en Wtenbogaert verdedigden
de remonstrantse aanspraken; de briljante Jacobus Trigland die van de calvinisten.
Ook Hoen werd als infanterist ten tonele gevoerd in deze degradatie van
kerkhistorische feiten tot polemisch wapenarsenaal. Deze historiserende theologen
ontleenden hun kennis van hem aan Hardenbergs Leven van Wessel, aan enkele
zestiende-eeuwse geschiedenissen van de avondmaalsstrijd (die van Ludovicus
Lavater en Rudolphus Hospinianus) en de opmerkelijke verhalen van de Franeker
hoogleraar Henricus Antonides Nerdenus (1611) en Martinus Schoockius (1651).
Wtenbogaert betoogde in zijn Kerckelicke historie uit 1646 dat de remonstrantse
predestinatieleer uit de vroege zestiende eeuw dateerde. Maar hij noemde slechts
weinig namen en deed ook geen poging om een autochtone Nederlandse Reformatie te
beschrijven. Hugo de Groot, als kerkhistoricus tegelijk advocaat, had zich daar in zijn
verdediging van de pietas van de Staten van Holland en West-Friesland (1613) juist
op toegelegd. Hij zette die stroming af tegen het uit buitenland geïmporteerde
calvinisme. Geraerdt Brandt zette de “remonstrantse geschiedenis” voort in een
vierdelig standaardwerk (1671-1704) dat door een elegante en irenische toon wordt
gekenmerkt. Hij noemt Hoen onder de eerste aanhangers van de Hervorming, die,
volgens Brandt, in het algemeen geen radicaal standpunt innamen, maar het gematigde
midden tussen twee extremen zochten.
Voor Trigland stond ondertussen vast “dat die vroome ende Godsalige Heere [Hoen]
niet en heeft gevoelt so nu de Remonstranten gevoelen”. In zijn Kerckelijcke
geschiedenissen (1650) gaf Trigland met behulp van Hardenbergs Leven van Wessel
44