KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

met de „lutheranen‟, dit maal in de persoon van Joachim Kükenbieter, aan de stok
kreeg. Ook nu dolf Rode het onderspit. Toen hij op last van de graaf opnieuw moest
vertrekken, is hij overleden. “Heel plotseling”, als een klaarblijkelijk bewijs van Gods
afkeuring over “de perverse leer van de sacramentariërs”, schreef Kükenbieter twintig
jaar later. De reformatorische predikant Martin Micron en Albert Hardenberg namen
het voor Rode op. Zij brachten in herinnering dat hij na een kort ziekbed “vol van de
christelijke hoop en gesteund door een zeker geloof” was overleden, nadat hij zijn
vrouw, zijn gemeenteleden en zijn collega Antonius Sleenbusz. woorden van troost
had toegesproken. Zijn begrafenis was eervol, voegde Hardenberg daar voor de
zekerheid nog aan toe.
Alhoewel Hoensverhandeling in Duitsland en Zwitserland een wijde verbreiding
vond, is de brief in de Nederlanden zelf gedurende de eerste decennia van de zestiende
eeuw waarschijnlijk zo goed als onbekend gebleven. Vast staat alleen dat Hoen zijn
opvattingen met de andere leden van de „Delfts-Haagse kring‟ en met Hinne Rode
moet hebben besproken en dat hij hun de schriftelijke neerslag van zijn lectuur en
overdenkingen moet hebben laten zien. Maar in contemporaine documenten,
bijvoorbeeld in processtukken, wordt de brief niet genoemd. De Index van paus Paulus
IV uit 1559 maakt er voor het eerst melding van.
Toch laat de invloed, en daarmee de bekendheid van Hoens tractaat zich in beperkte
mate wel vaststellen. De doorwerking van Hoens opvattingen is bijvoorbeeld
aanwijsbaar in het gedachtengoed van de notoire doper Melchior Hoffman. In zijn Die
Ordonnantie Godts uit 1530 zette Hoffman in navolging van Hoen uiteen dat de
bruidegom Christus bij het avondmaal tot Zijn bruid komt, het brood neemt - zoals
een bruidegom een ring of een goudstuk neemt - en Zichzelf aldus met het brood aan
de bruid geeft, zoals een bruidegom zichzelf met een ring aan zijn bruid geeft. In zijn
bestrijding van de lutherse uitleg van het avondmaal beriep hij zich evenals Hoen op
Matth. 24: 23.
Hoens ideeën zijn waarschijnlijk ook bekend geweest in Leuven, waar een uitgebreide
kring van „sacramentariërs‟ onder leiding van Paul de Rovere (kapelaan van de St.
Pieter) in de jaren veertig werd vervolgd. Toen één van hen, de later onthoofde Jean
Beyaerts, in mei 1543 werd verhoord, bekende hij De Rovere tijdens de vasten van het
voorafgaande jaar te hebben horen zeggen dat het heilig sacrament “slechts een teken”
was en dat Christus het “ons als een trouwring had achtergelaten”, zoals een man deed
die zijn vrouw trouwt.
Het symbool van de ring wordt op eenzelfde wijze gebruikt in een geschrift in de
volkstaal over het avondmaal, waarin bovendien Matth. 24: 23 als bewijs tegen de leer
van de praesentia realis wordt aangehaald. Van dit tractaat Dat Avontmael ons
Heeren is voorheen altijd aangenomen dat het zo rond 1540 binnen de kring van de
Leuvense dissidenten was ontstaan en de invloed van Hoen weerspiegelde. Recent
bibliografisch onderzoek heeft echter aan het licht gebracht dat het boekje
waarschijnlijk pas in de jaren vijftig in Kampen is gedrukt. Rond die tijd waren deze
en vergelijkbare argumenten waarschijnlijk al zo wijd verbreid dat de invloed van
Hoen niet meer direct of bewust hoeft te zijn geweest.
Pas in de tweede helft van de zestiende eeuw schreef Hardenberg in zijn Leven van
Wessel Gansfort zijn wat verwarde, maar in principe betrouwbare bericht over Hoen,
zijn vrienden, hun ontdekking van een oud geschrift en Rode‟s reizen. Daarmee betrad
Hoen de geschiedenis. Hardenbergs gegevens zouden in de daaropvolgende eeuwen,
tot aan het moderne tijdvak van onthecht historisch onderzoek, niet werkelijk worden
42