KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

ender der swaerster plaetsen korte, mer goede verklaring, dat op Adam Petri‟s uitgave
van Luthers vertaling is gebaseerd.
Al spoedig werd de Nederlandse grond te heet onder Rode‟s voeten. Hij wordt in 1526
genoemd als rondtrekkend prediker die in verschillende regio‟s in de Nederlanden
actief was. In september van dat jaar dook hij echter in Oost-Friesland op, waar hij
ook in het huwelijk trad. Rode werd predikant in het plaatsje Norden en in Emden. Hij
bleef met Martin Bucer in contact staan en koos in het conflict tussen (Luthers
medestander) Johannes Bugenhagen enerzijds en Andreas Karlstadt en de doper
Melchior Hoffman anderzijds voor laatstgenoemden. Toen zij na de samenspraak in
Flensburg (april 1529) uit Holstein werden verdreven, vluchtten ook zij naar Oost-
Friesland, Zij vonden bij Rode onderdak.
Rode raakte in Oost-Friesland actief betrokken bij de herhaaldelijk oplaaiende
conflicten daar tussen een „lutherse‟ en „zwingliaanse‟ stroming. De laatste richting
leek dominant te worden. De Oostfriese belijdenis van 1528 ademt een „Zwitserse‟
geest. De Oostfriese predikanten definieerden het avondmaal bijvoorbeeld als een
herinneringsmaaltijd aan Christus‟ lijden, een geloofsbelijdenis van de deelnemers en
een oefening in broederlijke liefde. Dit spiritualisme heeft met Hoens opvattingen
weinig meer te maken. Toch hebben vele kerkhistorici in het (recente) verleden
betoogd dat Hoens ideeën een van de bronnen van de Oostfriese leer is geweest. J.
Trapman heeft dat in 1983 al weerlegd. In een maatgevend artikel over de
zogenaamde sacramentariërs concludeerde hij: “A vrai dire, le spiritualisme qui
régnait làbas (nl. in Oost-Friesland - bjs) allait plus loin que Hoen ne l‟aurait approuvé”.
Met het aantreden van Enno (1505-1540) als graaf van Oost-Friesland in 1528 voltrok
zich echter een wending in de Oostfriese reformatiegeschiedenis. Hij wilde een
lutherse kerkorde in zijn graafschap opleggen die door de Nederlandse predikers
Johan Timan en Johannes Pelt (beiden uit Amsterdam afkomstig, maar nu in Bremen
werkzaam) was opgesteld. Om die door te voeren riep Enno in december 1530 alle
predikanten uit zijn graafschap naar Emden. De Zwitsers georiënteerde predikanten
onder leiding van Rode dienden een verdedigingsgeschrift in waarin zij zich tegenover
Enno beriepen op een afspraak die een jaar eerder op het beroemde godsdienstgesprek
van Marburg was gemaakt. Luther en Zwingli waren daar, onder meer in het bijzijn
van Rode, overeengekomen dat tradities en menselijke instellingen vrij konden blijven
voortbestaan zolang zij niet direct in tegenspraak met de Bijbel waren. Zolang beide
partijen het over de essentiële geloofsartikelen eens waren, moesten zij elkaar op
bijkomstige kwesties niet als ketters veroordelen.
Hun leer was met de Bijbel allerminst in strijd, zetten Rode en de zijnen uiteen. Zij
schatten de sacramenten hoog als instellingen van God voor het welzijn van de
gemeente. Maar zij hadden wel tegen een vals vertrouwen in de uitwendige tekenen
zelf gewaarschuwd, alsof brood en wijn de genade zo maar zouden mededelen. De
uitwendige deelname aan het avondmaal diende vergezeld te gaan met het innerlijke,
geestelijke nuttigen van Christus‟ vlees en bloed, zoals de uitwendige doop van
Johannes met de inwendige van Christus en de bediening van het Woord met de
inwendige bediening van de Geest vergezeld moesten gaan. Die visie op het
avondmaal was nooit als ketters veroordeeld.
Het „zwingliaanse‟ kamp hoopte dat dat zo zou blijven en dat Enno niet in hun
consciënties zou woelen. Maar hun hoop bleek ijdel. Enno hield vast aan de lutherse
kerkorde en ontsloeg alle predikanten die zich daaraan weigerden te conformeren.
Rode was één van hen. Hij vestigde zich in het plaatsje Wolthusen bij Emden. Later is
hij toch weer in Norden actief geworden, waar hij het in de jaren 1537-1539 opnieuw
41