KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

WOORD VOORAF
Cornelis Hoen en zijn zogeheten Avondmaalsbrief uit 1525 genieten nog altijd
bekendheid onder (kerk-)historici. Hoen geldt immers als één van de eerste
representanten van de Hervorming in de Nederlanden, terwijl zijn bezwaren tegen de
rooms-katholieke transsubstantiatieleer niemand minder dan de Zwitserse hervormer
Ulrich Zwingli hebben beïnvloed. Zijn ideeën, zo valt uit vrijwel alle
kerkgeschiedenissen op te maken, vormen één van de belangrijkste bronnen van de
reformatorische avondmaalsleer.
Er is de eeuwen door dan ook veel over Hoen geschreven. Daarbij valt echter op dat
theologen en kerkhistorici zich vaak tevreden hebben gesteld met het herhalen van het
handjevol feiten dat al aan het begin van de zeventiende eeuw bekend was. Zij zagen
het alleen als hun taak om die gegevens in een ander kader te plaatsen, afhankelijk van
de kerkelijke denominatie waartoe zij zelf behoorden.
Met mijn proefschrift over Hoen, dat ik in februari 1996 in Leiden heb verdedigd, heb
ik in deze lacune willen voorzien, zoals S.P. Wolfs O.P. dat had gedaan voor de
Disputatio Groningae habita en J. Trapman voor de Summa der goelijker scrifturen.
Zij hadden het bewijs geleverd dat het heel goed mogelijk is om een heel boek over
één korte zestiende-eeuwse tekst te schrijven (al bleef het woekeren met de feiten).
Ook de wijze waarop zij dat hebben gedaan is voor mij een leidraad geweest.
In dienst van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek heb ik
mijn proefschrift in de jaren 1991-1994 aan de theologische faculteit van Leiden
geschreven. Een bijzonder woord van dank wil ik richten tot dr. J. Trapman (Leiden),
die mij de jaren door het profijt van zijn eruditie, kritiek en belangstelling heeft
gegund.
De opzet van dit boekje spreekt haast voor zich. Eerst beschrijf ik Hoens levensloop,
vervolgens de inhoud en historische achtergrond van zijn Avondmaalsbrief en de
invloed ervan. Tot slot schets ik hoe theologen en kerkhistorici Hoen de eeuwen door
hebben beoordeeld.
Het aanbod om een populair-wetenschappelijke samenvatting van de hoofdlijn van
mijn dissertatie in de „Transparantreeks‟ te publiceren, heb ik met beide handen
aangegrepen. In de eerste plaats, eerlijk gezegd, omdat de boekjes uit deze serie
dankzij Steven van der Gaauw zo' n fraaie vormgeving hebben. Maar ook wegens de
doelstelling van de Vereniging van Christen-Historici.
In principe moet het niets uitmaken of een boekje als dit door een atheïst, een roomskatholiek
of een protestant wordt geschreven. Zij allen moeten, “naïef-realistisch”,
feiten opsporen en die in een aannemelijk verband met elkaar plaatsen, liefst in een
helder gecomponeerd, goed leesbaar betoog. Historici die tevens het christelijk geloof
belijden, hebben zich tot nog toe vooral onderscheiden door de keuze van hun
onderwerpen. Zij zouden daarnaast ook een nuttige bijdrage aan het vak kunnen
leveren door het beeld van veel beschreven onderwerpen vanuit een zekere
congenialiteit met bepaalde aspecten aan te vullen of te corrigeren.
Vanuit het besef dat het putten uit de bronnen van de traditie een belangrijke
regeneratieve kracht kan zijn en dat wij ons eraan moeten wennen de “frisse zeebries
der eeuwen door onze geest te laten waaien” (C.S. Lewis), zouden zij het ook als hun
taak kunnen zien om te herinneren aan elementen uit de katholieke traditie die in
vergetelheid dreigen te raken. Die geëngageerde herinnering vraagt om een
afstandelijke methode, omdat eerst de „vreemde‟ feiten en dan pas de vragen aan de
orde moeten komen. De omgekeerde volgorde getuigt van gemakzucht. “Tradition
4