KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

instemming heeft verwerkt, nam Erasmus er direct afstand van. Na de publicatie van
dat werk was het conflict tussen Luther en „Rome‟ niet meer op te lossen, schreef
Erasmus. Rode was vroeg in de jaren twintig in Wittenberg, zoals uit het vervolg nog
zal blijken, en ook dat is een aanwijzing dat Hoen vooral in Luthers oordeel
geïnteresseerd was. Hoens kritiek op de vergelijking tussen Christus‟ aanwezigheid in
het eucharistisch brood met heet ijzer, kan tégen Luther gericht zijn (maar dat hoeft
niet want het beeld was al oud en kan Hoen dus langs een andere weg bereikt hebben).
Maar ook dan kan Hoen nieuwsgierig zijn geweest naar Luthers mening over zijn
argumenten tegen de vergelijking, waarvan de verwijzing naar Matth. 24: 23 zijns
inziens het sterkst was.
Van Hoens tekst verschenen niet alleen binnen korte tijd twee Latijnse edities, maar
ook twee Duitse vertalingen. De eerste verscheen in september 1525 bij de
Straatsburgse drukker Wolfgang Köpfel. Andreas Cratander uil Bazel herdrukte deze
vertaling in 1526. De tweede vertaling rolde in augustus 1526 van de persen van de
Augsburgse drukker Philipp Ulhart. Ulhart propageerde evenals Schöffer de
denkbeelden van spiritualistische kringen. Hij drukte bijvoorbeeld geschriften tegen
de Wittenbergse avondmaalsleer. Auteurs als Andreas Karlstadt, Michael Keller,
Johannes Oecolampadius, Martin Reinhart en Melchior Hoffman maakten deel uit van
zijn fonds.
Beide vertalingen zijn op de Straatsburgse Latijnse tekst gebaseerd en vrijwel
identiek. Over de identiteit van de vertalers kan slechts gespeculeerd worden.
Opmerkelijk zijn de belangrijke verschillen tussen de Latijnse tekst en de Duitse
vertaling. In het algemeen is de vertaling radicaler. Het woord eucharistia is
bijvoorbeeld consequent met Nachtmal of een ander equivalent vertaald. Voor de
vertaling van het woord ecclesia (kerk) is steeds voor gemain (gemeente) gekozen.
Hoen beschrijft in zijn openingszinnen de relatie tussen Christus de bruidegom en
Zijn bruid. Ook dan kiezen de vertalers voor gemain Gottes. Hoens opvallende
exegese van Matth. 16: 18 is in de vertaling enigszins afgezwakt. Zijn controversiële
toevoeging dat Christus de woorden “op deze rots” naar zichzelf wijzend heeft
uitgesproken, zijn in de vertaling weggelaten. Hoen schreef dat de paus misschien een
gedeelte van de straf vergaf in ruil voor geld, maar de vertaler is zekerder van diens
dubieuze motieven: “und das thut er umbs gelt”.
De Augsburgse druk bevat anders dan de Straatsburgse een lange voorrede, waarin de
anonieme auteur/vertaler uitlegt waarom het tractaat naamloos verschijnt. Anonimiteit,
betoogt hij, heft drie grote kwaden op. Wanneer theologische werken op naam
van de auteur verschijnen krijgen zij vaak de status van Gods Woord, wat die
schrijvers hoogmoedig maakt en tot het ontstaan van secten leidt. De lectuur van de
Bijbel raakt daardoor op de achtergrond. Dat is trouwens ook één van de redenen
waarom de leer van de transsubstantiatie zo populair heeft kunnen worden. Als de
mensen gewoon Paulus zouden lezen, zouden zij weten dat de apostel het brood
nergens het lichaam van Christus heeft genoemd.
Theologische tractaten worden maar al te vaak om geen andere reden verworpen dan
omdat zij door suspecte auteurs zijn geschreven. Ook daarmee wordt de Bijbel
gelasterd, want ook personen die niet het volledige vertrouwen genieten kunnen
boeken schrijven die op de Bijbel gegrond zijn. De publicatie van boeken op naam
van de auteur leidt er, ten derde, ook vaak toe dat zij al worden veroordeeld voordat
zij zijn gelezen.
Het is te opmerkelijk om hier niet nog eens expliciet te vermelden, dat dit uit de
34