KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

Kort daarop verscheen er al een tweede uitgave van de brief. Die verscheen in
Straatsburg bij de drukker Johann Knobloch. De tekst is cursief gedrukt. Terwijl
Schöffers uitgave wel het jaar 1525 als jaar van verschijnen op de titelpagina
vermeldt, heeft Knobloch dit nagelaten. De Straatsburger was een notoire piraat die de
ene roofdruk na de andere het licht deed zien.
De vraag welke van de twee edities de eerste was, heeft tot heel wat discussie
aanleiding gegeven. Een nauwkeurige vergelijking van beide teksten - die slechts op
een klein aantal ondergeschikte punten van elkaar verschillen - leeft dat zij beide
afhankelijk zijn van een onbekende getuige, een manuscript dat Hoens autograaf kan
zijn geweest. Zoals we nog zullen zien heeft Hoens vriend Hinne Rode de tekst op zijn
rondreis langs verschillende centra van de Reformatie in Duitsland en Zwitserland
meegenomen en aan de aldaar werkzame hervormers ter beoordeling voorgelegd. Het
is het meest aannemelijk dat er verschillende afschriften van die tekst zijn gemaakt en
dat twee van hen aan de Wormse en Straatsburgse drukken ten grondslag hebben
gelegen.
De titel van de uiteindelijke tekst blijft raadselachtig. Die onthult dat de brief door de
één of andere Bataaf is geschreven, dat die Bataaf een visie op het avondmaal had
ontwikkeld die van de gangbare afweek en dat hij zijn tekst vervolgens had gezonden
aan iemand “bij wie alle oordeel over de Heilige Schrift berustte”. Die man had Hoens
ideeën echter verworpen. Aan het slot van de tekst, zo meldt het titelblad, waren
enkele passages toegevoegd die “vooral in deze gevaarlijke tijden voor een christen
zeer nodig zijn”. Wie de auteur van die toevoegingen is wordt in het midden gelaten.
Wie die “Bataaf” was, is duidelijk. Maar wie was de uitgever van Hoens brief en wie
de oorspronkelijke geadresseerde? En waar eindigde de oorspronkelijke brief en
begonnen de toevoegingen? Ook deze vragen hebben al heel wat pennen in beweging
gebracht. Een weergave van de gedetailleerde discussies tussen geleerden als J.G. de
Hoop Scheffer en E.L. Enders, Walther Köhler en A. Eekhof zou geen boeiende
lectuur opleveren en bovendien vrij zinloos zijn omdat alle gegeven antwoorden op de
foutieve veronderstelling gebaseerd waren dat Froschauer de drukker en Zwingli de
uitgever van Hoens brief was.
Het antwoord hoeft ook niet zo ingewikkeld te zijn, als we uitgaan van de juistheid
van de inhoudelijke en filologische conclusies uit het voorafgaande. Als we namelijk
inderdaad mogen aannemen dat Hoen een “oud geschrift” heeft gevonden, dat hij aan
die tekst verschillende passages heeft toegevoegd (zoals de verwijzing naar Erasmus
en enkele juridische beelden en de verborgen referentie aan Luther) en dat Hinne
Rode Hoens autograaf (het “oude geschrift” met de interpolaties) naar verschillende
centra van de Reformatie heeft gebracht waar het aan onderling onafhankelijke
transcripties ten grondslag heeft gelegen, dan moet de conclusie luiden dat ook de
toevoegingen aan het slot - die in beide edities identiek zijn - onderdeel van het
oorspronkelijke manuscript zijn geweest. Dan is Hoen ook van die extrapolaties de
auteur.
Luther is de meest waarschijnlijke adressaat van de brief. Erasmus verdient ook
overweging, al was het maar omdat Hoen instemmend naar zijn Annotaties op het
Nieuwe Testament verwees. De kring waartoe Hoen behoorde, nam echter in
toenemende mate een kritische positie ten opzichte van Erasmus in, zoals duidelijk
wordt uit de brief van Canirivus (zie hoofdstuk 1). Hoen is radicaler dan Erasmus.
Terwijl hij Luthers geschrift over de Babylonische gevangenschap van de kerk met
33