KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

en in het bijzonder hun opvattingen over de eucharistie nog in 1465 in de zuidelijke
Nederlanden met woord en daad bestreed. In juli 1485, zo weten we uit een
contemporaine kroniek, werden vier volgelingen van Wyclif in Brugge opgehangen,
onder andere omdat zij halsstarrig hadden volgehouden dat Christus niet lichamelijk
in het sacrament van het altaar aanwezig was. Dat deze traditie tot in de vroege
zestiende eeuw is blijven voortbestaan, wordt duidelijk uit een brief van de pauselijke
nuntius Hieronymus Aleander, die in 1521 rapporteerde dat in de omgeving van Lille
en Artois “veel ketters ontdekt zijn, die menen dat het lichaam van Christus niet
waarlijk, maar slechts in een teken in het sacrament van het altaar aanwezig is, naar de
opvatting van Wyclif en Berengarius”.
Uit het voorafgaande is duidelijk geworden dat de kerngedachten die Hoen tegen de
leer van de transsubstantiatie in stelling bracht, niet nieuw waren, maar een herleving
van eeuwenoude, ketterse argumenten. Sommige dateren tot in de tijd van Berengarius
en de Katharen, andere werden in de late Middeleeuwen door Wyclif en Hus naar
voren gebracht. Deze en dergelijke argumenten zijn blijkbaar door de eeuwen heen in
geheime groepen van dissidente ketters overgeleverd. Ze verschijnen daar vaak in een
gepopulariseerde, meer radicale vorm, zonder de genuanceerde terughoudendheid van
professionele theologen als Berengarius, Wyclif en Hus. Scholastieke auteurs noemen
deze redeneringen ook vaak om ze in hun verdedigingen van de orthodoxie te
weerleggen.
Tegen de achtergrond van deze stroming en stereotype argumenten is Hoens tractaat
dus geen incident. Historici met gevoel voor decorum zouden Hoen wellicht als puer
bohemus redivivus willen typeren, omdat alle argumenten die deze vijftiende-eeuwse
volgeling van Hus uit de Lage Landen tegen de transsubstantiatie aanvoerde, in Hoens
brief een echo vinden.
Hoe hebben deze ideeën Hoen nu precies bereikt? Het antwoord daarop is moeilijk te
geven. Een mogelijkheid is een omstandigheid die in de historiografische traditie vaak
wordt genoemd, namelijk het feit dat velen die op kruistocht naar Bohemen gingen,
als bekeerlingen tot het Hussitische geloof terugkeerden. Eén van die
kruistochtvaarders was Hoens voorvader Hendrik Hoen. Zijn Hussitische argumenten
binnen de familie Hoen van generatie tot generatie overgedragen?
Een misschien nog betere sleutel tot een oplossing van deze kwestie is een passage uit
een belangrijke zestiende-eeuwse bron, het Latijnse Leven van Wessel Gansfort (ca.
1565) van de gereformeerde theoloog Albert Hardenberg (ca. 1510-1574). Onder
andere op grond van informatie die hem via Hinne Rode heeft bereikt, schreef
Hardenberg uitvoerig over de verspreiding van Hoens brief in buitenlandse centra van
de Reformatie. Hij vermeldt echter ook dat Hoen en enkele vrienden in de
nalatenschap van Jacobus Hoeck, de deken van Naaldwijk, theologische
verhandelingen vonden. Een daarvan was een “oud geschrift over het avondmaal”, dat
het grove, „Capernaïtische‟ eten van het lichaam van Christus veroordeelde en het als
een geestelijke spijze verklaarde.
Volgens Hardenberg was dit tractaat al meer dan tweehonderd jaar oud en had het
onder “vrome mannen” gecirculeerd. Hoen en zijn vrienden beschouwden hun vondst
als een grote schat omdat zij er het gehele paapse bijgeloof mee konden uitroeien.
Hardenbergs datering van het stuk hoeft ons niet te vermoeien, omdat de techniek om
de ouderdom van een handschrift te bepalen in zijn tijd nog niet goed was ontwikkeld.
Maar dit oude handschrift, dat Hoen klaarblijkelijk van argumenten tegen de transsubstantiatieleer
voorzag, moet wel, gezien de aard van de ideeën die Hoen in zijn
uiteindelijke geschrift uitdraagt, een ketterse tekst zijn geweest die Hoen vervolgens
29