KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

Wyclif en Hus in de laat-middeleeuwse Nederlanden spreekt nog duidelijker uit een
tweede tractaat dat in deze kringen is ontstaan en naar alle waarschijnlijkheid
eveneens van de hand van Mersault is.
In deze tekst -Puer bohemus (Boheemse discipel)- poogt de auteur de “roomse
ketterij” te ontmaskeren. Hij zet uiteen dat het eucharistisch brood na de consecratie
gewoon brood blijft en noch in Christus noch in het ware lichaam van Christus
verandert. Het brood is een schepsel, geen schepper, en verdient daarom geen
verering. De woorden “dit is mijn lichaam” moeten niet letterlijk worden uitgelegd,
zoals vormen van het werkwoord „zijn‟ in de Bijbel zo vaak een symbolische
interpretatie vragen. Toen Christus Judas bijvoorbeeld een duivel noemde, bedoelde
Hij niet dat Judas de duivel was, maar dat hij duivels was geworden. Toen Christus de
woorden “dit is mijn lichaam” uitsprak, wees hij naar zichzelf (demonstrans) en zei:
“dit is het brood”. Dit argument gebruikten de Katharen al, zoals we gezien hebben,
terwijl Hoen en Karlstadt het in de zestiende eeuw ook zouden benutten. Evenals
Hoen later vergelijkt puer bohemus het eucharistisch brood met het manna dat de
vaderen in de woestijn aten. Tussen beide bestaat geen essentieel verschil. De
patriarchen in de woestijn aten hetzelfde geestelijke voedsel (Christus) als de
nieuwtestamentische gelovigen, alhoewel Christus tot de eersten slechts was beloofd
en aan de laatsten al was verschenen. De auteur contrasteert dan ook de “roomse
ketterij”, die stelt dat het brood en de wijn in de eucharistie slechts accidenteel
aanwezig zijn, met de opvatting van de Bohemers, die van mening zijn dat Christus de
zijnen ouder het brood en de wijn een teken van herinnering aan Hem heeft nagelaten
en Zichzelf geestelijk aan hen mededeelt. Het geloof van de roomsen is om dit alles
niet meer dan een diabolische toevoeging aan het apostolische geloof. Alle gelovigen
dienen de kerk van Rome daarom te ontvluchten.
Dit radicale gedachtengoed dat wij in Hoens brief hebben horen resoneren, vond in de
vroege vijftiende eeuw (ca. 1418-1430) zo'n wijde verbreiding dat ook hertog Filips
de Goede zich gedwongen zag het met geweld te bestrijden. Hij heeft zelfs serieus
overwogen om in verband met de dreiging van dissentisme en opstand in zijn eigen
landen, actief aan een kruistocht tegen Bohemen deel te nemen. Zijn biechtvader
Laurens Pignon schreef zelfs twee tractaten tegen deze “secte” en de bisschop van
Atrecht, Hugues van Cayen, beklaagde zich over de snelle verspreiding van “dit
onkruid” in een brief aan het concilie van Bazel (1432).
Na 1430 nemen dit soort getuigenissen sterk af. Dat betekent echter niet dat de
Wycliffitisch-Hussitische ketterij rond die tijd in de Nederlanden ophield te bestaan.
De vervolging van ketterijen weerspiegelt in de eerste plaats de zorgen en angsten van
machthebbers; de verslagen bieden dan ook geen objectieve weergave van de
aanwezigheid, of niet, van bepaalde religieuze groeperingen.
De seculiere autoriteiten namen ook in de Nederlanden repressieve maatregelen tegen
de Hussieten omdat zij de sociale stabiliteit van hun landen door de aanwezigheid van
ketters bedreigd achtten. Na 1430 verdween de Hussitische dreiging echter van de
politieke agenda. Na de kruistochten van de pauselijke en keizerlijke legers tegen de
Hussieten, leidden onderhandelingen op het Concilie van Bazel tot een akkoord
(Compactata) dat beide partijen in november 1433 in Praag ondertekenden. In het
volgende jaar versloeg een coalitie van rooms-katholieken en gematigde Hussieten de
radicale Taborieten bij Lipany. Het Hussitische gevaar was daarmee bezworen; de
overgebleven volgelingen moesten zich meer dan ooit verborgen houden.
Toch hebben ook zij nog hun sporen nagelaten. Dat blijkt bijvoorbeeld uit wat wij
weten over de dominicaan Nicholas Jacquier uit Lille, die de “secte van de Bohemers”
28