KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

werden. Zij konden die verhandelingen nu lezen of door anderen aan hen laten
voorlezen. Aan de voorwaarde tot de verbreiding van dissidente opvattingen onder het
gewone volk was daarmee voldaan. De ontwikkeling verklaart tevens dat die
opvattingen in een meer radicale dan de oorspronkelijke context gingen functioneren.
Geschreven litteratuur speelde een belangrijke rol bij de verspreiding van ketterse
bewegingen omdat ketterij en geletterdheid elkaar wederkerig beïnvloedden. Ketterij
bleek een voedingsbodem voor alfabetisme. De voordelen van een religieus boek
boven die van een prediker werden al gauw duidelijk: het geschreven woord bleef,
wanneer een vervolgde voorganger moest vluchten; een boek kon gemakkelijker
worden verborgen dan een mens; een tekst was constant, het gesproken woord
vluchtig. Toegang tot het geschreven woord, de bekwaamheid tot het lezen en
(clandestien) vermenigvuldigen van teksten is voor een ketterse stroming daarom van
levensbelang.
De ontwikkeling van toenemend alfabetisme heeft zich ook in de laat-middeleeuwse
Nederlanden voorgedaan. De hoge graad van urbanisatie was daar verantwoordelijk
voor een overeenkomstig hoge graad van geletterdheid die de wijde verbreiding van
ketterse opvattingen mogelijk maakte. De verspreiding van de opvattingen van Wyclif
en Hus wordt gewoonlijk met Engeland en Bohemen in verband gebracht, maar heeft
zich ook in de Bourgondische Nederlanden voorgedaan.
Van die verbreiding getuigen vele processtukken waaruit onomstotelijk vast te stellen
is dat er in de vijftiende-eeuwse Nederlanden een belangrijke, ondergronds levende
stroming van dissidenten heeft bestaan waarvan het denken door de ideeën van Wyclif
en Hus gestempeld was. Deze dissidenten waren niet zo maar verspreid levende
individuen. Zij organiseerden zich in groepen en belegden bijeenkomsten die door
geletterde voorgangers werden geleid. In deze conventikels circuleerden geschriften in
het Latijn of de volkstaal. De leden lazen deze teksten of lieten zich door hun
voorgangers voorlezen.
Twee van die teksten zijn gelukkig genoeg bewaard gebleven. Beide zijn verbonden
aan de naam van een markante bewoner van Doornik, Gilles Mersault, die in de eerste
helft van de vijftiende eeuw leefde. Mersault, die als klerk van een gilde in zijn
onderhoud voorzag, bevestigde met de kerst van het jaar 1420 een aantal ketterse
teksten aan de muren van de kerk van St. Quentin. Hij ontvluchtte de stad en ging naar
Bohemen, maar was in 1423 weer terug in Doornik om de bevolking van zijn oude
woonplaats tegen de kruistocht tegen de Bohemers te waarschuwen. In de nacht van
10 maart 1423 verspreidde hij ketterse tractaatjes en vroeg in een daarvan toestemming
om zijn opvattingen op een verhoog op het marktplein publiekelijk te
verdedigen. Mersault werd echter verraden en vond in juli van dat jaar de dood op de
brandstapel.
Het manifest van Mersault is een verdediging en verklaring van de zogeheten Vier
Praagse Artikelen, een confessie die verschillende Hussitische groeperingen in het
voorjaar van 1420 in het vooruitzicht van keizerlijke en pauselijke maatregelen
hadden opgesteld. In dit verband is het vooral interessant om te zien hoe Mersault de
mis als een menselijke vondst afwijst. Hij presenteert zijn argumenten tegen deze
instelling in het kader van een bijna volledige verleiding van de kerk door de priesters
en andere klerken in het laatst der dagen. Deze context, door Hus al in diens tractaat
over het bloed van Christus verwoord, verbindt Mersaults manifest met Hoens
verhandeling.
De parallellen tussen Hoens ideeën en die van vijftiende-eeuwse volgelingen van
27