KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

mens was.
De afwijkende wijze waarop Hoen genoemde argumenten hanteerde is echter evenmin
zonder precedent. De opvattingen van zowel Wyclif als Hus zijn na hun dood op grote
schaal verspreid en in brede lagen van de bevolking gepopulariseerd. In die context
vielen hun behoedzame formuleringen weg en gingen hun argumenten, net als bij
Hoen, fungeren in een polemiek tegen elke vorm van geloof in de lichamelijke
aanwezigheid van Christus in het avondmaal, ten gunste van een strikt symbolische
interpretatie van de eucharistie. Die ontwikkeling heeft zich in Engeland en Bohemen
voorgedaan en ook, naar we nog zullen zien, in de vijftiende- en vroeg-zestiendeeeuwse
Nederlanden. Via die traditie hebben al deze argumenten Hoen bereikt. Zijn
ideeën kunnen om die reden als een eind- en hoogtepuntvan die ontwikkeling worden
gezien.
In Engeland circuleerden binnen de kringen van de Lollarden vele teksten die in
clandestiene scriptoria geproduceerd en via geheime netwerken gedistribueerd
werden. Eén van die teksten was een Engelstalige prekenbundel uit de veertiende
eeuw die de orde van het kerkelijk jaar volgt en waarin de werken van Wyclif op een
zelfstandige wijze zijn verwerkt. Eén van de sermoenen behandelt de afdaling van de
Heilige Geest in de gedaante van een duif (Joh. 1: 29-34). De passage biedt de
anonieme auteur aanleiding tot een uitvoerige beschouwing over de kwestie in welk
opzicht deze duif de Heilige Geest „was‟. Bij de beantwoording van die vraag gaat de
schrijver van twee analogieën uit: in Genesis 41 heet het dat de zeven koeien uit de
droom van Jozef zeven jaren „zijn‟ en in 1 Korinthe 11 staat dat het heilige brood
werkelijk “Godes body” „is‟. Uit deze voorbeelden blijkt dat de duif God „betekende‟
(“signifieth”), zoals rook vuur „betekent‟ en Paulus zegt dat Christus na de
oordeelsdag alles in allen zal „zijn‟. Nog in 1520 gebruikte een zekere John Harris uit
Upton (Berkshire) het argument van de zeven koeien om zijn symbolische uitleg van
het avondmaal te verdedigen. Het komt ook nog voor in het beroemde, in 1546
gedrukte Wyclyffes Wycket.
In Bohemen vonden Wyclifs geschriften en opvattingen een wijde verbreiding. Dat
blijkt alleen al uit het feit dat de meeste handschriften van Wyclifs werken niet in
Engeland, maar in Praag worden bewaard. Zijn beroemdste leerling was Hus, die
Wyclifs opus magnum, de Trialogus in 1403 geheel of gedeeltelijk in het Tsjechisch
vertaalde. Na de dood van Hus op de brandstapel van het concilie van Konstanz
(1415) viel de door hem ontketende beweging in twee vleugels uiteen: een meer
gematigde (de Utraquisten) en een meer radicale (de Taborieten). Nicolaus Biskupec
van Pilgram (ca. 1385-ca. 1460), bisschop van de Taborieten, werd er door de
utraquistische theoloog Peter Chelcicky van beschuldigd de reële aanwezigheid van
Christus in de eucharistie te ontkennen. Biskupec verdedigde zijn standpunt met de
opmerking dat het eucharistisch brood in dezelfde zin het lichaam van Christus „is‟ als
Johannes Elia en Christus de rots „is‟. In deze gevallen dient „is‟ als „betekent‟ te
worden uitgelegd.
Laat-middeleeuwse Nederlanden
Deze popularisering en vergroving van de gesofisticeerde ideeën van geschoolde
middeleeuwse theologen weerspiegelen een belangrijke verschuiving in de laatmiddeleeuwse
cultuur. De toenemende geletterdheid van leken zorgde ervoor dat
theologische teksten (al dan niet in de landstaal) voor hen gemakkelijker toegankelijk
26