KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

het brood het lichaam van Christus is zonder daarmee identiek te zijn, antwoordde
Wyclif dat een predikaat op drie verschillende wijzen aan iets kan worden toegekend.
Wyclif onderscheidde een predicatio formalis, essentialis en habitudinalis. Het is
volgens de predicatio habitudinalis (of de figuurlijke wijze van spreken) dat Christus‟
uitspraak hoc est corpus meum (“dit is mijn lichaam”) moet worden uitgelegd. Een
dergelijke wijze van uitdrukken komt volgens Wyclif in de Schrift vaak voor. Hij
noemt de teksten “Johannes is Elia” (Matth. 11), “de steenrots was Christus” (2 Kor.
10) en de uitspraken in Genesis 41, waar de zeven korenaren en de zeven vette koeien
zeven vruchtbare jaren „zijn‟. Op gelijke wijze wordt in de Schrift gezegd dat het
eucharistisch brood het lichaam van Christus „is‟. Ook die uitspraak dient figuurlijk te
worden opgevat: “het brood is een teken of figuur van het lichaam van Christus”
(panis ipsum corpus sacramentaliter signat vel figurat).
Wyclif en Hus waren niet de eersten die deze argumenten tegen een massieve
interpretatie van de lichamelijke aanwezigheid van Christus in de eucharistie
inbrachten. Zijn tijdgenoten duidden Wyclif wel aan als Berengarius redivivus, de
weer opgestane Berengarius. Deze naam is onlosmakelijk verbonden aan de
„avondmaalsstrijd‟ uit de elfde eeuw. Onenigheid over het belangrijkste leerstuk van
de kerk was twee eeuwen daarvoor al aan het licht gekomen, toen Paschasius
Radbertus en Ratramnus van Corbie de degens hadden gekruist. Berengarius deed de
smeulende as opnieuw tot een vuur oplaaien toen hij het begrippenmateriaal uit de
logische geschriften van Boethius op de leer van de eucharistie toepaste. Hij deed dat
in een geschrift waarin hij de aanval van Lanfranc van Bec pareerde. Berengarius
werd uiteindelijk veroordeeld en in 1059 tot een herroeping van zijn opvattingen
gedwongen (Ego Berengarius).
In zijn polemiek tegen de realistische interpretatie van Christus‟ aanwezigheid in de
eucharistie - zoals die onder meer door Paschasius was verdedigd en door Lanfrane
was herhaald - stelde Berengarius dat het brood niet wezenlijk in het lichaam van
Christus kan veranderen. De „accidentele‟ eigenschappen van het brood, zoals de geur,
kleur, smaak en vorm, blijven immers voortbestaan, en dat kan niet zonder dat de
materie van het brood ook blijft voortbestaan.
Wanneer het brood dan niet het lichaam van Christus zelf is, wat is het dan? Het is
volgens Berengarius een teken (figura of pignus) van de goddelijke aanwezigheid. De
priesterlijke consecratie voegt een geestelijke realiteit aan de sacramentele materie
toe, waardoor het brood een effectief instrument (signum efficax) van het heil wordt.
De substantie van het brood wordt daarbij niet opgeheven. Evenals het manna is het
een teken van de zaak, het lichaam van Christus.
Berengarius was eveneens van mening dat de woorden “dit is mijn lichaam”
figuurlijk (tropisch) moeten worden uitgelegd, zoals ook teksten waarin Christus “de
uiterste hoeksteen”, “het lam”, “de leeuw” en “de steenrots” heet te „zijn‟, zo
geïnterpreteerd moeten worden.
Berengarius, de scholasticus van de domschool en kanunnik van de St. Maartensschool
te Tours, beklemtoonde dat het opgestane lichaam van Christus nu aan de
rechterhand van de Vader in de hemel is. Dat lichaam is aan geen verandering of
verderf meer onderhevig en kan onmogelijk op twee plaatsen tegelijk zijn: het kan
daarom niet in de handen van een priester worden gebroken, noch verscheurd worden
tussen de tanden van de gelovigen. In dit verband noemt ook Berengarius het
voorbeeld van de muizen die aan de hostie knagen en citeert hij Ps.15 [16]: 10.
Terwijl het lichaam van Christus volgens de confessie van 1059 ook voor de zintuigen
in het eucharistisch brood aanwezig is, schreef Berengarius in zijn polemiek met
24