KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

2. HOENS AVONDMAALSBRIEF
INHOUD, HISTORISCHE ACHTERGROND EN BRONNEN
Inhoud
Hoens verhandeling tegen de leer van de transsubstantiatie verscheen postuum in de
late zomer van 1525. Het is in feite één lange opsomming van argumenten tegen dit
dogma, zonder dat een poging is gedaan om die keur van argumenten in een logisch
dwingend verband tot elkaar te plaatsen. De rangschikking lijkt haphazard tot stand
gekomen en wordt telkens onderbroken door een refrein, het beroep op een tekst uit
het evangelie naar Mattheus, dat nog enige structuur aan het betoog geeft.
Aan Hoens keur van argumenten tegen het geloof in de verandering van brood en wijn
in het lichaam en bloed van Christus, gaat een uiteenzetting over de juiste interpretatie
van de eucharistie vooraf. Hoen maakt daartoe gebruik van een juridisch beeld,
waarvan er in het vervolg van zijn betoog nog een aantal terugkeren. Wat betekent het
om het lichaam van Christus te eten en zijn bloed te drinken? Christus heeft volgens
Hoen het avondmaal ingesteld om zijn discipelen een zeker onderpand (pignus)van de
vergeving van hun zonden te geven. Die vergeving had Christus hun al vaak beloofd,
maar bij het Laatste Avondmaal wilde hij een onderpand aan zijn belofte toevoegen
opdat zij niet meer zouden twijfelen.
Een bruidegom (sponsus) geeft zijn bruid een ring en zegt daarbij: “Ontvang deze
ring, ik geef mijzelf aan jou”. De bruid weet dan dat de bruidegom de hare is en zij zal
zich afwenden van alle andere vrijers om zich uitsluitend op haar echtgenoot (maritus)
te richten. De viering van het avondmaal is een vergelijkbare handeling. Hij die het
sacrament van de eucharistie (het onderpand van Christus) ontvangt, gelooft zeker dat
Christus nu de zijne is en dat Hij Zijn bloed voor hem heeft vergoten. Hij zal daarop
zijn hart afwenden van alles wat hij vroeger liefhad en alleen Christus aanhangen. De
beelden die Hoen later gebruikt zijn van dezelfde aard. Zoals een man die een stuk
land verkoopt de koper een staf, wat stro of een steen geeft en daarbij zegt: “Met dit
teken geef ik jou het land”, en zoals het bezit van een huis door de overhandiging van
de sleutels wordt overgedragen, zó geeft Christus zichzelf door het brood aan de
participanten (sic etiam Dominus per panem se ipsum tradit nobis).
Hoens omschrijving van een huwelijkssluiting stemt overeen met de toen gangbare
praktijk. Het huwelijk werd als een wederzijdse gift gezien: de bruidegom geeft
zichzelf aan de bruid en de bruid geeft zichzelf aan de bruidegom. Deze uitwisseling
of tweezijdige overgave van de lichamen - bezegeld door de ring als een
verbondsteken - constitueerde het huwelijk. Het ritueel ging gewoonlijk gepaard met
woorden van wederzijdse trouw, die door de theologen als het wezen van het
sacrament werden beschouwd. De meest gebruikelijke formule waren woorden als:
“Ik neem jou als mijn vrouw”, maar ook spreuken als: “Ik geef mijn lichaam aan jou
ten huwelijk” waren gebruikelijk. Hoens woorden: “Ik geef mijzelf aan jou” lijken
daar veel op. Nadat deze woorden waren gesproken, gaf de bruidegom zijn bruid
gewoonlijk een ring, waarbij hij een zinsnede als: “Met deze ring huw ik jou”
uitsprak.
In het contemporaine recht stonden de andere twee door Hoen genoemde transacties
bekend als traditio symbolica: de verwerving van het recht van bezit zonder de
feitelijke overgifte van de zaak. Het gebruik van deze beelden impliceert dat, volgens
Hoen, Christus zichzelf door het teken van het brood aan de zijnen geeft. Hij ziet het
brood als een effectief teken van Christus‟ genade, zonder dat het teken daadwerkelijk
in het betekenende – Christus‟ lichaam - transsubstantieert, zoals een ring ook niet in
21