KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

contrarie theylighe kersten geloeve”. Hondebeke werd verhoord en de Delftse
magistraten werden gewezen op hun lakse optreden tegen de ketters. In augustus
verzetten de magistraten zich tegen de pogingen van de landvoogdes en inquisiteur
Frans Vander Hulst om Hondebeke en Hoen naar Gorinchem te brengen en daar
verder onderzoek te doen naar hun relatie tot de “lutherse secte”. In september zat
Hondebeke in Den Haag gevangen. Na ruim een jaar was hij weer in Delft waar hij
voorwaardelijke vrijheid genoot. Hij werd er niet met rust gelaten. Wederom stelden
twee functionarissen van het Hof een onderzoek naar hem in. Ondanks de protectie
van plaatselijke hoogwaardigheidsbekleders, werd hij in 1525 andermaal naar Den
Haag gebracht. Zijn arrestatie en wegvoering leidden tot een straatoproer van zijn
leerlingen. Zijn gevangenschap duurde dit maal van 1 september tot 27 september;
nadien is geen spoor van hem bewaard gebleven.
Ioannes Sartorius geniet nog altijd bekendheid als een erudiet taalkundige. Hij werd
ongeveer in 1500 te Amsterdam geboren. Zijn magistersgraad behaalde hij aan de
universiteit van Leuven. Vóór 1525 was hij rector van de Latijnse school in zijn
geboorteplaats. In de herfst van dat jaar werd hij gearresteerd als aanhanger van “die
secte vanden Lutherianen” en in de Haagse Voorpoort gevangen gezet, samen met
Canirivus, Gnapheus en Jan de Bakker. Aan het eind van september werd hij naar
Heusden vervoerd, daarna via Den Haag naar ‟s-Hertogenbosch. In december werd hij
in Amsterdam veroordeeld; hij herriep zijn ketterse opvattingen. Enige tijd later dook
hij op als leraar in Noordwijk, maar in 1531 gaf hij weer les in Amsterdam, waar de
conservatieve priester Cornelius Crocus zijn opvatting dat de mens alleen door het
geloof behouden wordt, bestreed. In 1534 kwam hij weer in opspraak; uiteindelijk
werd hij uit de stad verbannen. Met tussenpozen verbleef hij in Noordwijk, van
waaruit hij verschillende plaatsen bezocht. Zo verbleef hij in Bazel, waar de bekende
drukker loannes Oporinus een van zijn werken uitgaf. Hij overleed in 1557 in Delft.
Sartorius schreef vijf boeken; een Grammatica, een Syntaxis, de Exercitus (Latijnse
spreuken tegen barbarismen), de Adagia met Nederlandse equivalenten, en
Paraphrases van het Oude Testament, voorafgegaan door een Isagoge. De Exercitus
verscheen voor het eerst in 1540, zijn Adagia en Paraphrases werden pas in de late
jaren veertig en vroege jaren vijftig geschreven en eerst postuum gepubliceerd
(respectievelijk in 1561 en 1558). Deze geschriften kunnen dus geen dienst doen
wanneer men Sartorius‟ opvattingen in de vroege jaren twintig wil leren kennen.
Bovendien lijken zijn ideeën zich tegen het einde van zijn leven geradicaliseerd te
hebben tot een vermoeid spiritualisme, dat duidelijke verwantschap vertoont met het
gedachtengoed van de notoire franc-tireur der Reformatie, Sebastian Franck. Zijn
Grammatica echter, hoewel pas in 1533 gedrukt, moet reeds omstreeks 1527 zijn
samengesteld: het werk is opgedragen aan Gnapheus, die hij „gymnasiarch‟ in Den
Haag noemt, terwijl Gnapheus in 1528 een school in Geervliet leidde. De opdracht
aan de Alkmaarse leraar Petrus Nannius van zijn Syntaxis, voor het eerst gepubliceerd
in 1530, is in 1528 gedateerd. Beide werken maken iets kenbaar van Sartorius‟
houding in die tijd en van de wijze waarop hij zijn opvattingen aan zijn leerlingen
wilde overdragen. Als voorbeeld van een mannelijk en vrouwelijk zelfstandig
naamwoord gaf Sartorius de woorden “homo” en “bulla”, een duidelijke verwijzing
naar Erasmus‟ adagium “homo bulia”; de mens is een luchtbel. En toen hij duidelijk
wilde maken dat woorden die in de accusatief op -im eindigen in de ablatief op -i
eindigen, citeerde Sartorius de erasmiaanse zin: “vim vi repellere prohibet Christus”.
In zijn onderwijs wist Sartorius grammatica aldus met de vroomheid te verbinden.
Voor onderwijzers als Canirivus en Sartorius stonden dus twee wegen open om hun
14