KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

het hebberige en liefdeloze ritualisme en formalisme van de geestelijkheid in de
persoon van de plaatselijke pastoor genadeloos gehekeld. Geestelijken spreken wel
over het Evangelie, maar hebben het niet in hun harten of handen, zo luidt één van de
punten van kritiek. Als de pastoor geen zin heeft om Lazarus te bezoeken, nemen
Timotheus en Tobias - leken - deze taak op zich. Zij drukken hem op het hart dat het
christelijke leven niet bestaat in gehoorzaamheid aan door mensen ingestelde
ceremoniën, maar in een leven in liefde en genade. In het boek worden de
beeldenverering, de mis, de aanbidding van heiligen en pelgrimages verworpen; op
verontwaardigde toon wordt gesproken over de gewoonte van de clerus om de zielen
der parochianen te kwellen met de angst voor de hel. Daarentegen verkondigen wi
Euangelische luden het woord van God dat van vrede en vergeving spreekt. Het gebed
dient in de landstaal te worden uitgesproken; de leken zijn in religieuze zaken
onafhankelijk en kerkelijke inkomsten dienen te worden besteed ten gunste van de
armen en het onderhoud van de scholen.
Dergelijke ideeën zijn karakteristiek voor het evangelisch humanisme. Zijn
opvattingen over de verlossing van de mens lijken geprononceerder: zo ontkent
Gnapheus de vrije wil, meent hij dat het geloof een gave van God is en omschrijft hij
het als een levende en zekere ervaring van het hart waardoor de gelovigen weten dat
zij God behagen en dat God hen door zijn Zoon genadig is. In een opmerkelijke
passage klaarblijkelijk geïnspireerd door Luthers theologie van het kruis, zet
Timotheus tegenover Lazarus uiteen hoe hij zijn lijden kan verdragen door te
bedenken hoe God met zijn schepselen handelt. Lazarus dient te weten dat God van
nature genadig is, maar dat Hij, om die genade aan de gelovigen te tonen, eerst een
aan Zijn natuur vreemd werk aan hen verricht. God straft en kastijdt hen eerst, en de
gelovigen zijn geneigd dit op te vatten als een bewijs van Gods haat en toorn. Door
Gods kastijding bevinden zij zich midden int cruys en sterven zij van de wereld af.
Alle dingen komen op hen over alsof God hun vijand is. Maar het geloof dringt door
tot zaken die voor het menselijk oog niet waarneembaar zijn, namelijk tot het inzicht,
dat God de zijnen levend maakt door hen eerst te doden, dat Hij hen naar de hemel
leidt door hen eerst neer te stoten in de verlatenheid van de hel. Alleen voor het oog
van het geloof is zichtbaar dat God zijn genade onder zijn toorn verbergt.
Jan Jansz. de Bakker van Woerden, de zoon van een bakker die ook koster was, werd
in 1499 in Woerden geboren. Als leerling van de door de Broeders des Gemenen
Levens geleide Utrechtse Hieronymusschool, werd Jan de Bakker beïnvloed door de
rector van het fraterhuis, Hinne Rode. Zijn vader realiseerde zich dat zijn zoon zich in
groot gevaar bevond en zond hem om die reden naar Leuven, waar Jan de Bakker in
1521 als student werd ingeschreven. Een jaar later werd hij priester gewijd, weer twee
jaar later huwde hij Jacoba Jansd. van Woerden. Door zijn preken laadde hij de
verdenking van heterodoxie op zich. Hij weigerde zich echter te verantwoorden, niet
als gevolg dat hij in 1523 in het kasteel van Woerden gevangen werd gezet. Na zijn
vrijlating bezocht hij Wittenberg en reisde hij door het graafschap Holland. Hij zocht
Hoen en Gnapheus op in de gevangenis om hen te troosten. Zijn verzet tegen de
aflaatpraktijk en zijn openlijk beleden ongeloof in de geldigheid van menselijke
instellingen leidde in mei 1525 tot zijn arrestatie en gevangenzetting in de Haagse
Voorpoort. Zijn proces duurde van 11 juli tot 7 september 1525. Hij werd schuldig
bevonden en aan de seculiere arm overgeleverd om te worden verbrand. Op 25
september stierf hij op de brandstapel, in het bijzijn van landvoogdes Margaretha van
Oostenrijk.
Waarvoor stierf deze eerste martelaar van de noordelijke Nederlanden eigenlijk? In
12