KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

Luther in 1517 met zijn protest in de openbaarheid trad. Ook Wouter durfde toen weer
zijn ketterse opvattingen uit te dragen, wat hem de bijnaam de Luthersche monick
opleverde. Na zijn verbanning in 1520 vluchtte hij naar Delft, vanwaar hij in 1528
naar Straatsburg zou vertrekken. In Delft legde hij zijn habijt af en hield hij zijn
gehoor in zijn preken voor dat God de zonden niet voor geld vergeeft, want als dat wel
het geval zou zijn geweest, dan had Hij zijn Zoon niet in het vlees gezonden om door
Diens bloed de dood en de zonde uit te delgen. Schoockius‟ vermelding van Wouters
aanval op de aflaatpraktijk lijkt te worden bevestigd door archivalische bronnen
waarin sprake is van een dominicaanse broeder Wouter uten Hage die in de periode
1515-1521 in de Delftse Oude kerk regelmatig en niet zonder indruk op zijn gehoor te
maken, over het lijden van Christus preekte. Deze Wouter werd het slachtoffer van
“de haat van de broeders uit Den Haag” en door een franciscaan vervangen.
Gnapheus is vooral bekend om zijn Acolastus, dat de eeuwen door in 51 edities is
verschenen. Hij werd in 1493 in Den Haag geboren en studeerde vanaf 1511 aan de
universiteit van Keulen, waar hij in 1512 het baccalaureaat behaalde. Hij werd priester
gewijd en wordt in 1522 voor het eerst genoemd als rector van de Latijnse school in
Den Haag. Al spoedig kwam hij echter in aanraking met de inquisitie. In de proloog
op zijn geschrift Tobias ende Lazarus heeft Gnapheus zijn ervaringen in deze periode
beschreven. Samen met Hoen werd hij in 1523 gevangen gezet, om geen andere reden,
naar eigen zeggen, dan omdat hij had geweigerd zich te onderwerpen aan “het satanische
rijk van ceremoniën en valse godsdienst”. Beiden werden tot voorwaardelijke
vrijheid binnen Den Haag veroordeeld.
In 1525 kwam Gnapheus vrij, maar al spoedig kwam hij weer in handen van de
Leuvense “sofisten”. De reden van deze hernieuwde arrestatie was een troostbrief die
Gnapheus had geschreven aan een arme weduwe wier zoon het klooster had verlaten.
Gnapheus hield haar voor dat het koninkrijk van God niet in het uitwendig nakomen
van bepaalde voorschriften bestond, maar in liefde tot God en de naaste. Een leven
van geloof en liefde kon net zo goed buiten als binnen het klooster worden geleefd.
Om dit schrijven werd hij in mei 1525 in de Haagse Voorpoort gevangen gezet. In
oktober werd hij gedwongen tot een verblijf van drie maanden in een klooster. Zijn
medegevangenen in Den Haag waren ditmaal Ioannes Sartorius en Jan de Bakker. Van
het begin van 1526 tot de vasten van pasen 1528 kon hij zijn functie uitoefenen, maar
nadat de inquisiteurs tijdens de vasten in zijn huis een stuk worst in een pan soep
hadden aangetroffen, en een nieuwe veroordeling dreigde, vluchtte hij.
In 1531 dook hij op in het Oostfriese Elbing, waar hij van 1535 tot 1541 rector was
van de Latijnse school. Hij vestigde zich vervolgens in Koningsbergen. Daar was hij
raadsheer van hertog Albert van Brandenburg, inspecteur van de Domschool, rector
van het Paedagogium en ten slotte buitengewoon lector aan de universiteit. Onder
invloed van de druk van zijn lutheraanse tegenstanders, aangevoerd door (de later
weer katholiek geworden) Fredericus Staphylus, werd hij geëxcommuniceerd.
Gedurende de laatste periode van zijn leven, van 1547 tot 1568, verbleef hij weer in
Oost- Friesland. In Emden was hij secretaris van gravin Anna en leermeester van haar
drie zoons. Hij speelde er ook een actieve rol in de confiscatie van kerkelijke goederen
en vervulde verschillende diplomatieke missies; in 1560 werd hij aangesteld als
rentmeester. Hij overleed in Norden op 29 september 1568.
Om Gnapheus‟ opvattingen gedurende de periode dat hij deel uitmaakte van de Delfts-
Haagse kring te leren kennen, is zijn Troost ende spiegel der siecken de aangewezen
bron, aangezien deze dialoog in 1524-1525 is geschreven. In de samenspraak tussen
Timotheus (Gnapheus), Tobias (zijn buurman) en Lazarus (een zieke buurman) wordt
11