KETTER AAN HET BINNENHOF Cornelis Hoen en zijn tractaat ...

geweest. In de ongeveer dertig bewaard gebleven pleidooien en adviezen van zijn
hand bleef Hoen trouw aan de conventionele juridische argumentatie. Verwijzingen
naar de feiten en bepaalde privileges overheersen de allegaties naar het geleerde recht.
In de meeste stukken refereert hij niet direct aan het Romeinse en canonieke recht,
maar naar commentaren daarop. Dit traditionalisme is minder vreemd dan het lijkt.
Ten noorden van de Alpen drong de humanistische aanpak pas in de jaren twintig en
dertig van de zestiende eeuw door, toen juristen als Andreas Alciatus en Pierre de
l‟Estoille aan Zuidfranse universiteiten zich als woordvoerders van deze vernieuwing
opwierpen.
Vriendenkring
Hoens humanisme leidde er wel toe dat hij onder meer op grond van een grammaticale
uitleg van bijbelteksten tot een standpunt over de eucharistie kwam dat in strijd was
met het gangbare dogma van de transsubstantiatie. In zijn kritische houding stond
Hoen niet alleen. Integendeel, hij maakte deel uit van een kring van
hervormingsgezinde dissidenten, die haar centrum in Den Haag en Delft had. Andere
leden van deze groep waren de priester Jan de Bakker van Woerden (Ioannes
Pistorius); Gnapheus, de reeds genoemde rector van de Haagse Latijnse school;
Frederik Hondebeke (Fredericus Canirivus), rector van de Latijnse school in Delft;
Ioannes Sartorius, leraar aan de Latijnse school in Amsterdam, en Hinne Rode, rector
van het Utrechtse fraterhuis.
Een zeventiende-eeuwse bron, het Liber de bonis ecclesiasticis (1651) van Martinus
Schoockius, verhaalt het ontstaan van deze groep. Uit primaire bronnen is af te leiden
dat de door Schoockius genoemde personen allen in dezelfde periode in Delft en Den
Haag werden gearresteerd, gezamenlijk gevangen zaten, over elkaars lotgevallen
schreven of geschriften aan elkaar opdroegen. Gnapheus beschreef het proces en de
dood op de brandstapel van Jan de Bakker. De Haagse rector droeg in 1529 zijn
toneelstuk over de verloren zoon (Acolastus) aan Sartorius op en publiceerde in 1541,
zoals we al hebben gezien, een grafschrift op Hoen. Sartorius, ten slotte, voorzag zijn
Grammatica (1533) van een dedicatie aan Gnapheus.
In zijn overzicht van de vroege Hervorming in de Nederlanden vermeldde Schoockius
dat er in Delft reeds in het begin van de jaren twintig een “kerkelijke gemeente”
bestond. De karakterisering van deze kring als een “gemeente” is onjuist, alleen al
omdat dit een organisatorische breuk met de rooms-katholieke kerk veronderstelt waar
in deze tijd nog geen sprake van was. Hoe regelmatig de kring bijeenkwam en wat de
leden precies met elkaar bespraken, onttrekt zich, bij gebrek aan bronnen, aan onze
waarneming. Gevoegelijk kan echter worden aangenomen dat de onderwerpen die zij
in de jaren 1520-1525 in hun geschriften ter sprake brachten, ook in hun onderlinge
discussies centraal zullen hebben gestaan. De leden maakten deel uit van de sociale
elite van Delft en Den Haag, maar hun overtuigingen vonden ook weerklank onder het
gewone volk. Bij de vroege Hervorming in de Nederlanden blijkt herhaaldelijk dat
mensen van de straat (vrouwen, leerlingen) vooraanstaande dissidenten in bescherming
poogden te nemen. Zo ging ook de laatste arrestatie van Hondebeke met een
oproer gepaard. Hoens interessante relatie met de ongeletterden komt nog aan de orde.
Schoockius meldt dat de „Delfts-Haagse kring‟ is ontstaan uit de prediking van een
voormalige dominikaner monnik uit Utrecht, Gualterus (Wouter), die al in 1510
kerkelijke misstanden openlijk had bekritiseerd. Nadat bisschop Frederik van Baden
hem daarover ter verantwoording had geroepen, hield hij zich een tijd lang rustig, tot
10