Over kwade dampen, deftige heren en het - Zicht op Maastricht
Over kwade dampen, deftige heren en het - Zicht op Maastricht
Over kwade dampen, deftige heren en het - Zicht op Maastricht
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Over</strong> <strong>kwade</strong> <strong>damp<strong>en</strong></strong>, <strong>deftige</strong> <strong>her<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> ‘Roode gevaar’<br />
Lezing door Paul Arnold<br />
Afbeelding<strong>en</strong> ©RHCL<br />
Dames <strong>en</strong> <strong>her<strong>en</strong></strong>…<br />
We drag<strong>en</strong> allemaal e<strong>en</strong> verled<strong>en</strong> met ons mee. Mooie herinnering<strong>en</strong>, <strong>en</strong> slechte. We<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> allemaal onze succesjes, maar ook verlies. Dat geldt ook voor de stad. To<strong>en</strong> u<br />
vanavond hier naar toe kwam heeft u vast goed om u he<strong>en</strong> gekek<strong>en</strong>. (foto’s: a1, a2, a3)<br />
a1 a2 a3<br />
Naar de fraaie, heldere gebouw<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>het</strong> ruime plein. Maar nog niet zo héél lang<br />
geled<strong>en</strong> zag <strong>het</strong> er hier zo uit (foto a4)<br />
a4<br />
En hier woond<strong>en</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die in die fabriek, de Société Céramique, werkt<strong>en</strong>. (foto a5)<br />
a5<br />
1
Dat we dit laatste niet miss<strong>en</strong>, spreekt voor zich, maar er ging ook iets verlor<strong>en</strong>. Het<br />
oude stadshart, met zijn vaak kleurrijke types (foto a6: Gek Nètteke), de gedeelde armoede<br />
<strong>en</strong> de saamhorigheid (foto a7: Bonnefant<strong>en</strong>str). Ook die zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
a6 a7<br />
Vanavond neem ik u mee naar <strong>het</strong> <strong>Maastricht</strong> van de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw. Naar de tijd<br />
waarin won<strong>en</strong> nog ge<strong>en</strong> recht was, <strong>het</strong> vuil nog door de strat<strong>en</strong> dreef <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> nog<br />
moest<strong>en</strong> vecht<strong>en</strong> voor hun bestaan. Maar voor ik daaraan toekom, vertel ik u eerst iets<br />
over <strong>het</strong> karakter van die neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw.<br />
Op school hebb<strong>en</strong> we allemaal geleerd dat de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw e<strong>en</strong> vreselijk saaie eeuw<br />
was. Dat er niets van waarde werd gecreëerd <strong>en</strong> dat alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> to<strong>en</strong> terugverlangd<strong>en</strong><br />
naar e<strong>en</strong> roemrijk verled<strong>en</strong>. Aan dat beeld had de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de-eeuwer zelf bijgedrag<strong>en</strong>.<br />
We k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> allemaal de romanfigur<strong>en</strong> Droogst<strong>op</strong>pel, de handelaar in koffie die nooit<br />
lachte, <strong>en</strong> de laml<strong>en</strong>dige Jan Salie, die zich w<strong>en</strong>telde in zijn zelfverkoz<strong>en</strong> lijd<strong>en</strong>. Maar dat<br />
beeld was <strong>op</strong> zijn minst onvolledig, toonde alle<strong>en</strong> de buit<strong>en</strong>kant. Want wie zich in die tijd<br />
verdiept, ziet hele andere ding<strong>en</strong>. De neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw was juist e<strong>en</strong> hele dynamische<br />
tijd. Vóór pakweg 1820, verliep alles traag. Gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> veranderde er<br />
niet veel. Daarna raakte alles <strong>op</strong> medisch, technisch <strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijk gebied in e<strong>en</strong><br />
stroomversnelling. Het effect van die verandering<strong>en</strong> moet onvoorstelbaar zijn geweest.<br />
Dat je niet meer alle<strong>en</strong> afhankelijk was van wat God gaf. De wind in de zeil<strong>en</strong> …<br />
spierkracht …, maar dat er andere kracht<strong>en</strong> mogelijk war<strong>en</strong>. Stoom, elektriciteit.<br />
Afstand<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> eeuw<strong>en</strong> lang gemet<strong>en</strong> in ur<strong>en</strong> gaans. De hoogst d<strong>en</strong>kbare snelheid<br />
behaalde <strong>het</strong> paard, twintig kilometer per uur. Maar de stoomtrein ging sneller. Ine<strong>en</strong>s<br />
was er straatverlichting, in één keer floept<strong>en</strong> alle licht<strong>en</strong> aan. Er kwam licht in de<br />
huiskamer, schoon water stroomde door leiding<strong>en</strong>. Ziektes werd<strong>en</strong> bestrijdbaar.<br />
Maar de ziel van de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kon de vondst<strong>en</strong> van <strong>het</strong> verstand niet altijd bijb<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het<br />
geloof in de oude methodes was nog niet verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. M<strong>en</strong> was bij ziek<strong>en</strong> nog druk in de<br />
weer met bloedzuigers <strong>en</strong> meelpapjes. Moest<strong>en</strong> ze zich wag<strong>en</strong> aan in<strong>en</strong>ting? Dat je jezelf<br />
e<strong>en</strong> beetje ziek moest lat<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> met stoff<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> dier om e<strong>en</strong> ziekte te kunn<strong>en</strong><br />
overwinn<strong>en</strong>, dat was e<strong>en</strong> onvoorstelbare, <strong>en</strong>ge gedachte.<br />
De neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw is e<strong>en</strong> door <strong>en</strong> door burgerlijk eeuw, in die zin dat de burger zich<br />
to<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> eerst bewust werd van zijn kans<strong>en</strong> <strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong>. Hij nam ge<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> meer met de oude verdeling van k<strong>en</strong>nis, macht <strong>en</strong> invloed. Hij wilde niet meer<br />
dat grote groep<strong>en</strong> arm<strong>en</strong>, ziek<strong>en</strong> <strong>en</strong> misdadigers buit<strong>en</strong>geslot<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus<br />
verkommerd<strong>en</strong>. Hij nam allerlei initiatiev<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> betere sam<strong>en</strong>leving <strong>op</strong> pot<strong>en</strong> te<br />
2
zett<strong>en</strong>. Er moest e<strong>en</strong> verstandige maatschappij kom<strong>en</strong>, die plaats bood aan iedere<strong>en</strong>.<br />
Maar, dan moest wél iedere<strong>en</strong> in <strong>het</strong> gareel blijv<strong>en</strong> l<strong>op</strong><strong>en</strong>.<br />
Als mijn verhaal hier vanavond e<strong>en</strong> ding duidelijk zal mak<strong>en</strong>, is <strong>het</strong> wel dat de<br />
neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw niet één groot vooruitgangsfeest is geweest. Gedur<strong>en</strong>de de hele eeuw<br />
heerst er grote verwarring. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn niet redelijk. Uitspatting<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> veelvuldig<br />
voor, <strong>en</strong> versterk<strong>en</strong> <strong>het</strong> gevoel dat de m<strong>en</strong>s werkt aan zijn eig<strong>en</strong> ondergang door te<br />
strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> geoliede maatschappij. Want verbetering<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> verslechtering<strong>en</strong><br />
voort. Wie staatsregeling van prostitutie wil, erk<strong>en</strong>t <strong>het</strong> kwáád van de prostitutie.<br />
Humanisering van de gevang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> leidt tot trieste isolering. Meer loon betek<strong>en</strong>t meer<br />
drank, meer drank leidt weer tot meer misbruik. Seksualiteit valt niet te beteugel<strong>en</strong>. Dat<br />
geldt ook voor de natuur, waar kindersterfte <strong>en</strong> epidemieën ondanks alle vooruitgang in<br />
de wet<strong>en</strong>schap m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>s blijv<strong>en</strong> <strong>op</strong>slurp<strong>en</strong>.<br />
Om met al die verwarring te kunn<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>, verschol<strong>en</strong> de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de-eeuwers zich<br />
achter e<strong>en</strong> masker van deugdzaamheid. Want <strong>het</strong> was in de praktijk onmogelijk te<br />
voldo<strong>en</strong> aan alle voorschrift<strong>en</strong> <strong>en</strong> ideal<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> kon e<strong>en</strong> ideale huisvader will<strong>en</strong> zijn, maar<br />
de di<strong>en</strong>stmeisjes war<strong>en</strong> zo mooi. M<strong>en</strong> kon de matigheid prek<strong>en</strong>, maar na aflo<strong>op</strong> van de<br />
vergadering van de bond van geheelonthouders stond de cognac <strong>op</strong> de sociëteit in volle<br />
fless<strong>en</strong> te wacht<strong>en</strong>. Als moeder de vrouw langdurig ziek in e<strong>en</strong> kraambed lag, war<strong>en</strong> de<br />
hoer<strong>en</strong> aantrekkelijk. Je kon e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>t gev<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> bedelaarskind, <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bedelaarsgesticht mee help<strong>en</strong> <strong>op</strong>richt<strong>en</strong>, maar dat wilde nog niet zegg<strong>en</strong> dat je zo’n kind<br />
in huis zou nem<strong>en</strong>. Die befaamde dubbele moraal van de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw kwam voort<br />
uit <strong>het</strong> conflict tuss<strong>en</strong> will<strong>en</strong> <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> wilde wel, maar <strong>het</strong> vlees was zwak.<br />
Ook de <strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>ar<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw <strong>en</strong>orm geworsteld met de<br />
Vooruitgang. Dat begon al in de Franse Tijd, de jar<strong>en</strong> vlak na de Franse Revolutie, waarin<br />
<strong>Maastricht</strong> deel uitmaakte van Frankrijk.<br />
(foto b1: Op deze pr<strong>en</strong>t dans<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> rond de Vrijheidsboom, <strong>het</strong> symbool voor de bevrijding van<br />
<strong>het</strong> juk van de kerk<strong>en</strong>. Elke stad had er e<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s de Franse revolutionair<strong>en</strong> di<strong>en</strong>de de m<strong>en</strong>s te gelov<strong>en</strong> in<br />
zichzelf <strong>en</strong> de vrijheid te vier<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> nieuwe vorm van religie.)<br />
b1<br />
De Franse Tijd bracht in de eerste plaats e<strong>en</strong> meer geseculariseerde sam<strong>en</strong>leving. Dat<br />
klinkt dramatischer dan <strong>het</strong> was. In <strong>Maastricht</strong> bleef de achtergrondmuziek net als<br />
voorhe<strong>en</strong> katholiek, maar de Kerk die vroeger altijd <strong>en</strong> overal aanwezig was, verloor veel<br />
invloed. Zo raakte zij al haar goeder<strong>en</strong> kwijt. Die werd<strong>en</strong> in beslag g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> verkocht,<br />
sam<strong>en</strong> met alle kloosters <strong>en</strong> andere kerkelijke instelling<strong>en</strong>. Paters, broeders <strong>en</strong> zusters<br />
war<strong>en</strong> uit <strong>het</strong> straatbeeld verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>, <strong>en</strong> de parochiegeestelijkheid was tot e<strong>en</strong> absoluut<br />
minimum teruggebracht. De Staat betaalde voortaan hun salaris <strong>en</strong> dus mocht <strong>het</strong><br />
allemaal niet te veel kost<strong>en</strong>. Onderwijs, ziek<strong>en</strong>- <strong>en</strong> arm<strong>en</strong>zorg – vroeger allemaal tak<strong>en</strong><br />
van religieuz<strong>en</strong> – war<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s staatszak<strong>en</strong> geword<strong>en</strong>. Kortom: <strong>het</strong> kerkelijk lev<strong>en</strong><br />
was teruggedrong<strong>en</strong> tot de onmiddellijke omgeving van <strong>het</strong> kerkgebouw.<br />
3
In de tweede plaats had er in de Franse Tijd e<strong>en</strong> verschuiving van de politieke macht<br />
plaats. (foto b2: Burgersalon)<br />
b2<br />
Van de oude reger<strong>en</strong>de geslacht<strong>en</strong> wist zich slechts één <strong>op</strong> de drie te handhav<strong>en</strong>. Uit de<br />
hogere midd<strong>en</strong>stand <strong>en</strong> de profiteurs kwam<strong>en</strong> de zog<strong>en</strong>aamde ‘nieuwe mann<strong>en</strong>’ voort.<br />
Mann<strong>en</strong> met ambitie, die vroeger kansloos war<strong>en</strong> maar nu handig gebruik maakt<strong>en</strong> van<br />
de omstandighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich achter de vlag van de Revolutie schaard<strong>en</strong>. Zij war<strong>en</strong> de<br />
stamvaders van de liberaalkatholiek<strong>en</strong>, de club die vrijwel de hele neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw de<br />
di<strong>en</strong>st zou uitmak<strong>en</strong> in <strong>Maastricht</strong>.<br />
In de derde plaats vond er in de Franse Tijd e<strong>en</strong> grote verandering in de wetgeving<br />
plaats. (foto c: voorblad Code Napoleon)<br />
c<br />
De ‘Code Napoléon’ werd ingevoerd <strong>en</strong> zou na <strong>het</strong> vertrek van de Frans<strong>en</strong> nog lang geldig<br />
blijv<strong>en</strong>. Nieuwe wett<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> einde aan de voorrecht<strong>en</strong> van adellijke<br />
<strong>her<strong>en</strong></strong>, kloosters <strong>en</strong> kapittels, maar ook aan toll<strong>en</strong> <strong>en</strong> ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, aan de doolhof van<br />
munt<strong>en</strong>, mat<strong>en</strong> <strong>en</strong> gewicht<strong>en</strong>, én aan de dwang van ambacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> gild<strong>en</strong>. Alles bedoeld<br />
om de handel <strong>en</strong> de nijverheid te bevorder<strong>en</strong>. Maar juist de belangrijkste van al die<br />
maatregel<strong>en</strong>, de <strong>op</strong>heffing van de gild<strong>en</strong>, bleek voor de werk<strong>en</strong>de klasse uiterst nadelig.<br />
Ev<strong>en</strong> voor de duidelijkheid: gild<strong>en</strong>, of ambacht<strong>en</strong> zoals ze in <strong>Maastricht</strong> g<strong>en</strong>oemd werd<strong>en</strong>,<br />
vormd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> soort buffer teg<strong>en</strong> de onvoorspelbaarheid van <strong>het</strong> lev<strong>en</strong>. Iedere<br />
ambachtsman was lid van e<strong>en</strong> ambacht. Dat bood zekerheid. De led<strong>en</strong> reguleerd<strong>en</strong> de<br />
markt door <strong>het</strong> werk te verdel<strong>en</strong>, elkaar bij te staan <strong>en</strong> onderlinge concurr<strong>en</strong>tie uit te<br />
bann<strong>en</strong>. Die bescherming viel in de Franse Tijd helemaal weg. En daar kreeg de<br />
ambachtsman niets voor terug.<br />
4
Hoewel <strong>het</strong> Franse bewind in bestuurlijk <strong>op</strong>zicht grote vooruitgang bracht, schoot <strong>het</strong> in<br />
maatschappelijk <strong>op</strong>zicht <strong>en</strong>orm tekort. Voor arm<strong>en</strong> <strong>en</strong> ziek<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> <strong>het</strong> zog<strong>en</strong>aamde<br />
‘Kantoor van Weldadigheid’ <strong>en</strong> de ‘Burgertehuiz<strong>en</strong>’ <strong>op</strong>kom<strong>en</strong>, de voorl<strong>op</strong>ers van <strong>het</strong><br />
Burgerlijke Armbestuur. Zij werkt<strong>en</strong> net als vroeger met bedeling <strong>en</strong> werkverschaffing.<br />
Wat in feite neerkwam <strong>op</strong> <strong>het</strong> uitdel<strong>en</strong> van aalmoez<strong>en</strong>. De onderlaag van de<br />
maatschappij had <strong>het</strong> in de Franse Tijd waarschijnlijk net zo slecht als voordi<strong>en</strong>.<br />
Het lager onderwijs was altijd al van slechte kwaliteit <strong>en</strong> dat bleef zo. Het was bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
slechts voor weinig kinder<strong>en</strong> toegankelijk. (foto d: schoolklas. Hier ziet u hoe <strong>het</strong> er in die tijd in e<strong>en</strong><br />
schoollokaal aan toe ging. Het was er meestal overvol <strong>en</strong> erg onrustig. En de meester wist zich vaak ook ge<strong>en</strong><br />
raad.)<br />
d<br />
In 1807 becijferde de burgemeester van <strong>Maastricht</strong>, dat van zijn ruim 18.000 burgers er<br />
slechts 4.200 kond<strong>en</strong> lez<strong>en</strong> <strong>en</strong> schrijv<strong>en</strong>. Dat was dus nog ge<strong>en</strong> kwart van alle<br />
<strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>ar<strong>en</strong>. Het middelbaar onderwijs was niet veel beter, <strong>en</strong> werd ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
slecht bezocht. Pas later in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw zoud<strong>en</strong> nonn<strong>en</strong>, paters <strong>en</strong> broeders zich<br />
weer met <strong>het</strong> onderwijs <strong>en</strong> de ziek<strong>en</strong>zorg bezig gaan houd<strong>en</strong>, waardoor de kwaliteit <strong>en</strong><br />
de toegankelijkheid geleidelijk verbeterd<strong>en</strong>.<br />
To<strong>en</strong> de Frans<strong>en</strong> in 1815 <strong>het</strong> veld hadd<strong>en</strong> geruimd, was onze nieuwe koning Willem I (foto<br />
e1) niet van zins de oude toestand weer te herstell<strong>en</strong>.<br />
e1<br />
De Staat had immers met alle door de Frans<strong>en</strong> ingevoerde hervorming<strong>en</strong>, veel meer<br />
greep <strong>op</strong> zijn onderdan<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong> dan voorhe<strong>en</strong>. Handelsbelemmering<strong>en</strong> war<strong>en</strong> uit de<br />
weg geruimd, <strong>en</strong> er was e<strong>en</strong> goed functioner<strong>en</strong>d belastingsysteem ingevoerd, dat de<br />
5
nieuwe Nederlandse vorst in staat stelde zonder problem<strong>en</strong> zijn eig<strong>en</strong> heffing<strong>en</strong> <strong>op</strong> te<br />
legg<strong>en</strong>. Toch keerde de welvaart die <strong>Maastricht</strong> in de achtti<strong>en</strong>de eeuw nog had gek<strong>en</strong>d,<br />
niet terug. Dat lag niet aan de koning, want die deed zijn best om de lev<strong>en</strong>sstandaard in<br />
de stad te verhog<strong>en</strong>. Hij organiseerde tal van (foto e2) werkverschaffingsproject<strong>en</strong>, zoals<br />
uitbouw van de vestingwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aanleg van weg<strong>en</strong> <strong>en</strong> kanal<strong>en</strong>.<br />
e2<br />
Dat hielp e<strong>en</strong> tijdje, maar zette <strong>op</strong> de langere termijn weinig zod<strong>en</strong> aan de dijk.<br />
De industrie was tuss<strong>en</strong> 1815 <strong>en</strong> 1830 grot<strong>en</strong>deels gebaseerd <strong>op</strong> de verwerking van wat<br />
de boer<strong>en</strong> in de omgeving produceerd<strong>en</strong>. De stad telde ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> bierbrouwers <strong>en</strong><br />
distillateurs. Sam<strong>en</strong> met de bereiders van cichorei <strong>en</strong> de leerlooiers, war<strong>en</strong> zij <strong>het</strong> best<br />
verteg<strong>en</strong>woordigd. Verder werd er azijn gemaakt, meekrap, zeep, hoed<strong>en</strong>, kaars<strong>en</strong>,<br />
papier, kous<strong>en</strong> <strong>en</strong> behang. In 1829 telde <strong>Maastricht</strong> 163 bedrijfjes die aan 391 arbeiders<br />
werk bod<strong>en</strong>, slechts anderhalf proc<strong>en</strong>t van de totale bevolking. (foto f: exercer<strong>en</strong>de soldat<strong>en</strong> <strong>op</strong><br />
<strong>het</strong> Vrijthof)<br />
f<br />
Het Hollandse garnizo<strong>en</strong> bood wel nog wat extra werkgeleg<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> dus inkomst<strong>en</strong>,<br />
maar volstrekt onvoldo<strong>en</strong>de om de hele stadsbevolking aan e<strong>en</strong> bestaan te help<strong>en</strong>.<br />
Toch zat er e<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>de lijn in <strong>het</strong> aantal bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> nam de welvaart in de stad e<strong>en</strong><br />
beetje toe. Tot 1830, to<strong>en</strong> de Belg<strong>en</strong> in <strong>op</strong>stand kwam<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich onafhankelijk<br />
verklaard<strong>en</strong>. Van de <strong>en</strong>e <strong>op</strong> de andere dag lag <strong>Maastricht</strong> midd<strong>en</strong> in België. Belgische<br />
troep<strong>en</strong> hield<strong>en</strong> de stad omsingeld. De Maas werd geblokkeerd <strong>en</strong> de Zuid-Willemsvaart<br />
onbruikbaar gemaakt. G<strong>en</strong>eraal Dibbets (foto g.), u ziet hem hier, <strong>en</strong> <strong>het</strong> garnizo<strong>en</strong><br />
behield<strong>en</strong> <strong>Maastricht</strong> voor Nederland.<br />
g<br />
6
Pas na 1833 kreeg de stad weer e<strong>en</strong> beetje lucht, maar de nijverheid had zwaar geled<strong>en</strong>.<br />
Dat <strong>Maastricht</strong> in de jar<strong>en</strong> na 1835 als eerste stad in Nederland e<strong>en</strong> industriële<br />
ontwikkeling doormaakte, mag daarom gerust e<strong>en</strong> klein wondertje word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. (foto<br />
h: Rok<strong>en</strong>de schoorst<strong>en</strong><strong>en</strong> in de stad)<br />
h<br />
Dat had met e<strong>en</strong> aantal factor<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>.<br />
In de eerste plaats was dat te dank<strong>en</strong> aan de gunstige ligging van de stad. België, dat als<br />
eerste land <strong>op</strong> <strong>het</strong> Eur<strong>op</strong>ese vasteland e<strong>en</strong> Industriële Revolutie had doorgemaakt, lag <strong>op</strong><br />
e<strong>en</strong> ste<strong>en</strong>worp afstand. Vakbekwame ing<strong>en</strong>ieurs <strong>en</strong> industriearbeiders war<strong>en</strong> in Luik <strong>en</strong><br />
Charleroi in ruime mate beschikbaar <strong>en</strong> start<strong>en</strong>de ondernemers kond<strong>en</strong> er <strong>het</strong> vak<br />
afkijk<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> tweede factor die de <strong>Maastricht</strong>se industrialisatie bevorderde, was <strong>het</strong> wegvall<strong>en</strong> van<br />
de concurr<strong>en</strong>tie uit datzelfde België. De <strong>op</strong>stand van 1830 maakte invoer van product<strong>en</strong><br />
uit België eerst onmogelijk, daarna raz<strong>en</strong>d duur. Zelf mak<strong>en</strong> was de <strong>en</strong>ige <strong>op</strong>lossing.<br />
Als derde factor moet de arbeidsreserve g<strong>en</strong>oemd word<strong>en</strong>. Na de Belgische afscheiding<br />
verloor <strong>het</strong> <strong>Maastricht</strong>se garnizo<strong>en</strong> snel aan betek<strong>en</strong>is waardoor e<strong>en</strong> start<strong>en</strong>de<br />
ondernemer kon putt<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm reservoir werkloze arbeidskracht<strong>en</strong>.<br />
En ‘last but not least’ beschikte de stad over e<strong>en</strong> figuur als Petrus Regout, (foto i) e<strong>en</strong> man<br />
die kans<strong>en</strong> zag waar ander<strong>en</strong> slechts problem<strong>en</strong> zag<strong>en</strong>.<br />
i<br />
Hij beschikte over voldo<strong>en</strong>de kapitaal, daadkracht <strong>en</strong> durf, om van zijn uit nood gebor<strong>en</strong><br />
onderneming e<strong>en</strong> succes te mak<strong>en</strong>. En daarmee wees hij ander<strong>en</strong> de weg. Elk jaar<br />
kwam<strong>en</strong> er in de stad wel <strong>en</strong>kele rok<strong>en</strong>de schoorst<strong>en</strong><strong>en</strong> bij.<br />
Lat<strong>en</strong> we nu e<strong>en</strong>s gaan bekijk<strong>en</strong> wat de komst van de fabriek<strong>en</strong> voor gevolg<strong>en</strong> had voor<br />
de stad.<br />
7
Op deze afbeelding (foto j) zi<strong>en</strong> we de eerste complete stadsplattegrond van <strong>Maastricht</strong> uit<br />
1575.<br />
j<br />
<strong>Maastricht</strong> zat to<strong>en</strong> ruim in zijn jasje. Binn<strong>en</strong> de eerste omwalling uit de derti<strong>en</strong>de eeuw<br />
is de ruimte vrijwel helemaal volgebouwd. Het gebied tuss<strong>en</strong> de eerste <strong>en</strong> de tweede<br />
omwalling is veel minder dicht bebouwd <strong>en</strong> laat veel <strong>op</strong><strong>en</strong> plekk<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> deel van die<br />
<strong>op</strong><strong>en</strong> plekk<strong>en</strong> behoorde aan de vele kloosters in de stad. Andere werd<strong>en</strong> door de<br />
lak<strong>en</strong>wevers gebruikt als droogveld<strong>en</strong>, hov<strong>en</strong>iers verbouwd<strong>en</strong> er fruit <strong>en</strong> gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
boer<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> er hun vark<strong>en</strong>s scharrel<strong>en</strong> <strong>en</strong> militair<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> er hun oef<strong>en</strong>terrein<strong>en</strong>.<br />
Deze afbeelding (foto k) toont de situatie in 1770.<br />
k<br />
Het aantal <strong>op</strong><strong>en</strong> plekk<strong>en</strong> in de stad (aangev<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> gro<strong>en</strong>e kleur) is iets afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />
maar globaal gezi<strong>en</strong> is er niet veel veranderd. En dit (foto l) is e<strong>en</strong> plattegrond uit 1850.<br />
l<br />
8
Aan <strong>het</strong> geringe aantal strat<strong>en</strong> aan de westkant van de stad is te zi<strong>en</strong> dat er <strong>op</strong>nieuw<br />
weinig was veranderd. Telling<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> aangetoond dat <strong>het</strong> aantal woonhuiz<strong>en</strong> in de<br />
stad tuss<strong>en</strong> 1777 <strong>en</strong> 1851 vrijwel gelijk was geblev<strong>en</strong>. In beide jar<strong>en</strong> war<strong>en</strong> dat er<br />
ongeveer 2.700. Maar in de tuss<strong>en</strong>ligg<strong>en</strong>de periode was <strong>het</strong> aantal inwoners van<br />
<strong>Maastricht</strong> gegroeid van 15.000 tot bijna 24.000. De bevolking werd voortdur<strong>en</strong>d<br />
aangevuld door m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van <strong>het</strong> omring<strong>en</strong>de platteland. Wie in de nieuwe fabriek<strong>en</strong> wilde<br />
kom<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>, moest immers in de stad te won<strong>en</strong>. Want ’s avonds om ti<strong>en</strong> uur ging<strong>en</strong><br />
de poort<strong>en</strong> <strong>op</strong> slot, terwijl de fabriek<strong>en</strong> continu doordraaid<strong>en</strong>. In 1777 telde elke woning<br />
nog gemiddeld 5,5 bewoners, in 1851 was dit aantal <strong>op</strong>gel<strong>op</strong><strong>en</strong> tot ongeveer neg<strong>en</strong>. In<br />
de jar<strong>en</strong> die volgd<strong>en</strong> zou <strong>het</strong> aantal woonhuiz<strong>en</strong> nóg verder dal<strong>en</strong> als gevolg van<br />
fabrieksuitbreiding<strong>en</strong>, de verbreding van de middeleeuwse strat<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aanleg van <strong>het</strong><br />
Bassin <strong>en</strong> <strong>het</strong> kanaal naar Luik. Wanneer m<strong>en</strong> bed<strong>en</strong>kt dat <strong>het</strong> inwonertal van <strong>Maastricht</strong><br />
ook ná 1850 bleef stijg<strong>en</strong>, dan wordt duidelijk dat de leefruimte in de stad steeds<br />
beperkter werd.<br />
Zoals <strong>op</strong> deze afbeelding (foto m) is te zi<strong>en</strong>, besloeg<strong>en</strong> de verdedigingswerk<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
<strong>op</strong>pervlakte die ongeveer twee keer zo groot was als <strong>het</strong> voor bewoning geschikte<br />
stadsgebied.<br />
m<br />
Uitbreiding buit<strong>en</strong> de stad was niet mogelijk. De zog<strong>en</strong>aamde ‘verbod<strong>en</strong> ring’ rond de<br />
vesting verhinderde huiz<strong>en</strong>bouw binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaalde afstand van de versterking<strong>en</strong>.<br />
To<strong>en</strong> die na <strong>op</strong>heffing van de vestingstatus in 1867 <strong>op</strong>geruimd werd<strong>en</strong>, zat <strong>Maastricht</strong><br />
weer met <strong>het</strong> probleem dat de buit<strong>en</strong>ste rand van de vesting tegelijk geme<strong>en</strong>tegr<strong>en</strong>s<br />
was. Dat probleem zou pas in 1920 word<strong>en</strong> <strong>op</strong>gelost, to<strong>en</strong> <strong>Maastricht</strong> del<strong>en</strong> van zijn<br />
buurgeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> mocht annexer<strong>en</strong>.<br />
Speculant<strong>en</strong> <strong>en</strong> huisjesmelkers beleefd<strong>en</strong> goud<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>, want <strong>het</strong> overheidstoezicht <strong>op</strong><br />
de bouw <strong>en</strong> <strong>het</strong> verhuur van woning<strong>en</strong> was minimaal. Vooral in de volksbuurt<strong>en</strong> achter<br />
de Sint Matthijskerk, rond de Onze-Lieve-Vrouwekerk, <strong>en</strong> in Wyck tuss<strong>en</strong> de Rechtstraat<br />
<strong>en</strong> de Hoogbrugstraat, ho<strong>op</strong>te de bevolking zich <strong>op</strong>. Wat de plattegrond<strong>en</strong> die ik u zojuist<br />
liet zi<strong>en</strong> verhull<strong>en</strong>, is dat de verandering<strong>en</strong> in de stad vooral plaatsvond<strong>en</strong> in <strong>en</strong> áchter de<br />
bestaande huiz<strong>en</strong>. Wie <strong>het</strong> zich kon permitter<strong>en</strong> verhuisde naar de betere del<strong>en</strong> van de<br />
stad. De vrijgekom<strong>en</strong> woning werd vervolg<strong>en</strong>s vertimmerd tot één- <strong>en</strong><br />
tweekamerwoninkjes <strong>en</strong> duur verhuurd aan arbeidersgezinn<strong>en</strong>. Achter de huiz<strong>en</strong> met<br />
diepe tuin<strong>en</strong> kwam e<strong>en</strong> tweede <strong>en</strong> soms nog e<strong>en</strong> derde aanbouw te staan, die ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
per kamer <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> woekerprijz<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> verhuurd. Dit proces van indikk<strong>en</strong>, noem<strong>en</strong><br />
we met e<strong>en</strong> half Engelse term ‘slumvorming’. De aanbouw<strong>en</strong> war<strong>en</strong> meestal van slechte<br />
kwaliteit. Licht <strong>en</strong> lucht kond<strong>en</strong> er nauwelijks in doordring<strong>en</strong> <strong>en</strong> de afvoer van vocht was<br />
er volstrekt onvoldo<strong>en</strong>de.<br />
9
Lat<strong>en</strong> we nu die <strong>Maastricht</strong>se sam<strong>en</strong>leving e<strong>en</strong>s van wat dichterbij bekijk<strong>en</strong>. Hoe was de<br />
bevolking sam<strong>en</strong>gesteld <strong>en</strong> hoe verhield<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de bevolkingsgroep<strong>en</strong> zich tot<br />
elkaar?<br />
Rond 1825 mocht zich ongeveer 5 proc<strong>en</strong>t van de <strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>ar<strong>en</strong> welvar<strong>en</strong>d noem<strong>en</strong>.<br />
Na 1830 verliet<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> rijke <strong>en</strong> vooraanstaande families de stad. Zij koz<strong>en</strong><br />
ervoor Belg te word<strong>en</strong>. Hun plaats<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> spoedig word<strong>en</strong> ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door de<br />
groei<strong>en</strong>de groep succesvolle ko<strong>op</strong>lied<strong>en</strong> <strong>en</strong> industriël<strong>en</strong>. (foto n)<br />
n<br />
Mann<strong>en</strong> die zich steeds nadrukkelijker <strong>op</strong> maatschappelijk <strong>en</strong> bestuurlijk terrein<br />
begonn<strong>en</strong> te manifester<strong>en</strong>. Tot de rang<strong>en</strong> van de <strong>Maastricht</strong>se elite trad<strong>en</strong> ook steeds<br />
meer jurist<strong>en</strong>, bankiers, <strong>en</strong> medici toe. De status van scholing <strong>en</strong> <strong>op</strong>leiding nam duidelijk<br />
toe, <strong>en</strong> ook dat was e<strong>en</strong> tek<strong>en</strong> van de nieuwe tijd.<br />
Al die ‘nieuwe rijk<strong>en</strong>’ liet<strong>en</strong> <strong>het</strong> graag breed hang<strong>en</strong>. (foto’s o, p, q: uit <strong>het</strong> album van de<br />
<strong>her<strong>en</strong></strong>sociëteit Momus)<br />
o p q<br />
In de manier waar<strong>op</strong> ze woond<strong>en</strong>, in hun taalgebruik, hun kleding <strong>en</strong> vrijetijdsbesteding,<br />
spiegeld<strong>en</strong> zij zich volledig aan de gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> gewoontes van de traditionele elite van<br />
aristocrat<strong>en</strong>, r<strong>en</strong>t<strong>en</strong>iers <strong>en</strong> hoge officier<strong>en</strong>. En doorgaans ded<strong>en</strong> ze er nog e<strong>en</strong> schepje<br />
bov<strong>en</strong><strong>op</strong>.<br />
En dan war<strong>en</strong> er nog de mann<strong>en</strong> in soutane <strong>en</strong> habijt: de clerus. Ook zij behoord<strong>en</strong> tot<br />
de maatschappelijke bov<strong>en</strong>laag, al was hun positie niet gebaseerd <strong>op</strong> bezit. Hoewel e<strong>en</strong><br />
deel van de elite neerkeek <strong>op</strong> de vaak van <strong>het</strong> platteland afkomstige clerici, voor de<br />
diepgelovige volksmassa behoord<strong>en</strong> de dek<strong>en</strong>s <strong>en</strong> pastoors tot de hoogste autoriteit<strong>en</strong> in<br />
de stad.<br />
10
Hun invloed in <strong>Maastricht</strong> was na 1830 duidelijk gesteg<strong>en</strong>. (foto r )<br />
r<br />
De oude pastoors in de stad war<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> door frisse, jonge geestelijk<strong>en</strong> uit Noord-<br />
Brabant. Onder leiding van de nieuwe dek<strong>en</strong>, de Eindhov<strong>en</strong>aar Van Baer, werd de bezem<br />
door <strong>het</strong> verslofte parochiewerk gehaald. Van Baer richtte in 1837 de Liefdezusters van<br />
de H. Carolus Borromeus <strong>op</strong>, beter bek<strong>en</strong>d als de Zusters Onder de Bog<strong>en</strong>. Deze<br />
stichting, <strong>en</strong> die in 1840 van de Broeders van de Beyart door de <strong>Maastricht</strong>se kapelaan<br />
Louis Rutt<strong>en</strong>, zijn symptom<strong>en</strong> van de <strong>op</strong>kom<strong>en</strong>de sociale kwestie. De to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de<br />
industrialisatie vergrootte de kloof tuss<strong>en</strong> arm <strong>en</strong> rijk. De Kerk werd zich bewust van de<br />
nieuwe maatschappelijke problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> ho<strong>op</strong>te <strong>het</strong> tij met liefdadige werk<strong>en</strong> te ker<strong>en</strong>. De<br />
zusters <strong>en</strong> broeders hield<strong>en</strong> zich bezig met onderwijs aan arme kinder<strong>en</strong>, de verpleging<br />
van ziek<strong>en</strong> <strong>en</strong> bejaard<strong>en</strong>, <strong>en</strong> vormingswerk voor de jeugd.<br />
De <strong>Maastricht</strong>se geme<strong>en</strong>teraad was <strong>het</strong> exclusieve terrein van de maatschappelijke<br />
bov<strong>en</strong>laag. (foto: s: De verzamelde geme<strong>en</strong>teraad sam<strong>en</strong> met de led<strong>en</strong> van <strong>het</strong> B. A.)<br />
s<br />
Alle<strong>en</strong> de hoogste belastingbetalers mocht<strong>en</strong> stemm<strong>en</strong> <strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> toegang tot de<br />
verschill<strong>en</strong>de bestuurscolleges. Dat zou tot <strong>het</strong> eind van de eeuw zo blijv<strong>en</strong>. Politiek<br />
debat bestond slechts tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de netwerk<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de sociale t<strong>op</strong>laag,<br />
waarbij <strong>op</strong>valt dat de geschill<strong>en</strong> zich meer <strong>op</strong> persoonlijke teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong> toespitst<strong>en</strong><br />
dan <strong>op</strong> bots<strong>en</strong>de politieke of godsdi<strong>en</strong>stige principes. Leg<strong>en</strong>darisch is de strijd tuss<strong>en</strong> de<br />
clubjes rond Willem Hubert Pyls (1819-1903) <strong>en</strong> Petrus Regout. Beide mann<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> belangrijke rol gespeeld in de lokale politiek. Pyls (foto t), ooit zeepzieder <strong>en</strong><br />
ko<strong>op</strong>man, zou tuss<strong>en</strong> 1861 <strong>en</strong> 1900 vrijwel aan e<strong>en</strong> stuk door burgemeester van<br />
<strong>Maastricht</strong> blijv<strong>en</strong>.<br />
t<br />
11
Hij was e<strong>en</strong> liberaal-katholiek <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gebor<strong>en</strong> politicus. Hij saneerde de<br />
geme<strong>en</strong>tefinanciën door verhoging van de accijnz<strong>en</strong> <strong>op</strong> lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong> <strong>en</strong> gebruikte de<br />
<strong>op</strong>br<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> voor de bedrijfsmatige uitbouw van e<strong>en</strong> systeem van <strong>op</strong><strong>en</strong>bare werk<strong>en</strong>. Pyls<br />
wilde van <strong>Maastricht</strong> e<strong>en</strong> moderne stad mak<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> stad waar <strong>het</strong>, vooral voor de beter<br />
gesitueerd<strong>en</strong>, goed toev<strong>en</strong> was. Zo ho<strong>op</strong>te hij e<strong>en</strong> eind te mak<strong>en</strong> aan de uittocht van<br />
rijke burgers die de ongezonde binn<strong>en</strong>stad ontvluchtt<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> villa in <strong>het</strong> gro<strong>en</strong>.<br />
Daarbij kwam Pyls regelmatig in <strong>het</strong> vaarwater van Petrus Regout terecht. Ook Regout,<br />
die tot <strong>het</strong> kamp van de conservatief-katholiek<strong>en</strong> behoorde, maakte zich sterk voor de<br />
<strong>op</strong>bouw van e<strong>en</strong> stedelijke infrastructuur maar di<strong>en</strong>de in eerste instantie zijn eig<strong>en</strong><br />
belang<strong>en</strong>. Regout was van m<strong>en</strong>ing, niet geheel t<strong>en</strong> onrechte overig<strong>en</strong>s, dat zijn belang<strong>en</strong><br />
ook <strong>Maastricht</strong>se <strong>en</strong> Limburgse belang<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. Activiteit<strong>en</strong> van grote ondernemers<br />
werk<strong>en</strong> immers ook in <strong>het</strong> voordeel van ander<strong>en</strong>. Regouts invloed in <strong>Maastricht</strong> was<br />
groot, ook al nam hij niet actief deel aan de geme<strong>en</strong>tepolitiek. Toch moest hij vaak zijn<br />
meerdere erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> in Pyls. Die behield sam<strong>en</strong> met zijn medestanders vrijwel tot <strong>het</strong><br />
einde van de eeuw de overhand in de <strong>Maastricht</strong>se geme<strong>en</strong>teraad. Pas na 1880, to<strong>en</strong><br />
bredere lag<strong>en</strong> van de <strong>Maastricht</strong>se bevolking stemrecht kreg<strong>en</strong>, zoud<strong>en</strong> de liberaalkatholiek<strong>en</strong><br />
definitief be<strong>en</strong>tje word<strong>en</strong> gelicht.<br />
De sociale t<strong>op</strong>laag was voortdur<strong>en</strong>d nadrukkelijk aanwezig in <strong>het</strong> <strong>Maastricht</strong>se<br />
stadsbeeld. De stad k<strong>en</strong>de van oudsher e<strong>en</strong> druk society- <strong>en</strong> ver<strong>en</strong>igingslev<strong>en</strong> dat zich<br />
conc<strong>en</strong>treerde rond de schouwburg, de vier <strong>her<strong>en</strong></strong>sociëteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> stadspark. Bij elk<br />
bal, elke toneelvoorstelling of concert gaf e<strong>en</strong> groot deel van de <strong>Maastricht</strong>se chique acte<br />
de prés<strong>en</strong>ce. Het gebod<strong>en</strong>e had meestal niet de eerste aandacht. Zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
ging<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> kunstg<strong>en</strong>ot. (foto u)<br />
u<br />
Alfons Olterdiss<strong>en</strong>, de bek<strong>en</strong>de <strong>Maastricht</strong>se volksschrijver, toont in zijn beschrijving<strong>en</strong><br />
van <strong>het</strong> stadslev<strong>en</strong> bijvoorbeeld hoe <strong>het</strong> er in de schouwburg aan toe ging. De gegoede<br />
burgers war<strong>en</strong> doorgaans ruim voor de aanvang van e<strong>en</strong> voorstelling in de <strong>Maastricht</strong>se<br />
‘tempel van de muz<strong>en</strong>’ aanwezig. De dames betrokk<strong>en</strong> meestal snel hun plaats<strong>en</strong> in de<br />
familieloges, waar zij elkaar <strong>op</strong> <strong>het</strong> gemak kond<strong>en</strong> observer<strong>en</strong>. De <strong>her<strong>en</strong></strong> steld<strong>en</strong> zich<br />
c<strong>en</strong>traal <strong>op</strong> in de restauratieruimte of rond de grote kachel <strong>op</strong> de b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>verdieping <strong>en</strong><br />
nam<strong>en</strong> elkaar, beleefd converser<strong>en</strong>d, de maat. Zodra in de zaal de voetlicht<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
ontstok<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> spel ging beginn<strong>en</strong>, voegd<strong>en</strong> de <strong>her<strong>en</strong></strong> zich bij hun dames. De officier<strong>en</strong><br />
hield<strong>en</strong> zich meestal afzijdig. Die blev<strong>en</strong> de hele avond heldhaftig teg<strong>en</strong> de parterreloges<br />
geleund staan: goed in <strong>het</strong> zicht, zodat niemand h<strong>en</strong> over <strong>het</strong> hoofd zag.<br />
12
Ook <strong>het</strong> stadspark was e<strong>en</strong> geliefd schouwtoneel voor <strong>het</strong> <strong>deftige</strong> volk. (foto v)<br />
v<br />
Het flaner<strong>en</strong> in d’n Ingels<strong>en</strong> Hoof was weliswaar e<strong>en</strong> bezigheid van alle <strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>ar<strong>en</strong>,<br />
maar <strong>het</strong> oogde zo veel beter wanneer m<strong>en</strong> dat deed in e<strong>en</strong> van de laatste creaties uit<br />
e<strong>en</strong> Parijs modehuis of vergezeld van e<strong>en</strong> in Zwitserland of Italië aangeschafte rashond.<br />
In de zomermaand<strong>en</strong> werd <strong>het</strong> gedeelte rond <strong>het</strong> plancher regelmatig afgeslot<strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> bal of muziekuitvoering. (foto w1: hek stadspark)<br />
w1<br />
Het gewone volk werd bij die geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> <strong>op</strong> e<strong>en</strong> afstand gehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> mocht zich<br />
vanachter <strong>het</strong> hek aan al die deftigheid vergap<strong>en</strong>. Opzi<strong>en</strong> baard<strong>en</strong> de <strong>deftige</strong> lui ook als<br />
ze zich per koets of per (foto w2: fietsers) vélocipède – in die dag<strong>en</strong> de rage onder de rijke<br />
jongelui – door de nauwe strat<strong>en</strong> van de stad verplaatst<strong>en</strong>.<br />
w2<br />
13
Teg<strong>en</strong>over die kleine welvar<strong>en</strong>de bov<strong>en</strong>laag in de <strong>Maastricht</strong>se sam<strong>en</strong>leving, stond de<br />
grote massa van ‘kleine m<strong>en</strong>sjes’. Voor iemand die rijk was, war<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
die van hun arbeid moest<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> andere inkomst<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>, arm. Zo bezi<strong>en</strong><br />
viel<strong>en</strong> “arm<strong>en</strong>” <strong>en</strong> “arbeid<strong>en</strong>de klasse” sam<strong>en</strong>. (foto x: arbeiders die de Sphinx-fabriek verlat<strong>en</strong>)<br />
x<br />
De geme<strong>en</strong>telijke belastingdi<strong>en</strong>st hanteerde tot 1890 e<strong>en</strong> geschat jaarinkom<strong>en</strong> van 300<br />
guld<strong>en</strong> als ondergr<strong>en</strong>s bij de berek<strong>en</strong>ing van de geme<strong>en</strong>telijke last<strong>en</strong>. Wie minder<br />
verdi<strong>en</strong>de, behoorde tot de on- of minvermog<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> was daarmee vrijgesteld van <strong>het</strong><br />
betal<strong>en</strong> van inkomst<strong>en</strong>belasting. Zij die meer te verter<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> dan 300 guld<strong>en</strong>,<br />
werd<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d tot de ‘gewone m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>’. Zij leefd<strong>en</strong> aan de goede kant van de<br />
armoedegr<strong>en</strong>s <strong>en</strong> kond<strong>en</strong> hun kost verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Maar hoe relatief dat was, bewijst <strong>het</strong><br />
volg<strong>en</strong>de verhaal.<br />
To<strong>en</strong> Louis Lhoëst, de directeur van de Koninklijke Nederlandse Papierfabriek, in 1887<br />
tijd<strong>en</strong>s de beroemd geword<strong>en</strong> Parlem<strong>en</strong>taire Enquête werd gevraagd e<strong>en</strong> indruk te gev<strong>en</strong><br />
van de hoogte van de lon<strong>en</strong> in zijn fabriek, koos hij als voorbeeld e<strong>en</strong> werkman ‘uit de<br />
middelstand’, iemand die <strong>het</strong> volg<strong>en</strong>s hem ‘zo slecht nog niet had’. Die man, gehuwd <strong>en</strong><br />
vader van drie kinder<strong>en</strong>, verdi<strong>en</strong>de per maand gemiddeld f 31,60. Lhoëst rek<strong>en</strong>de uit<br />
dat, wilde deze arbeider zijn gezin kunn<strong>en</strong> onderhoud<strong>en</strong>, hij maandelijks t<strong>en</strong> minste f<br />
44,56 zou moet<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dus ongeveer derti<strong>en</strong> guld<strong>en</strong> per maand méér. Op de<br />
vraag of <strong>het</strong> dan niet w<strong>en</strong>selijk was de lon<strong>en</strong> te verhog<strong>en</strong>, antwoordde Lhoëst dat dit<br />
gezi<strong>en</strong> de concurr<strong>en</strong>tie uit <strong>het</strong> buit<strong>en</strong>land volstrekt onmogelijk was. Hij <strong>en</strong> zijn collega’s<br />
hadd<strong>en</strong> daarom beslot<strong>en</strong> juist <strong>het</strong> teg<strong>en</strong>óvergestelde te do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e<br />
loonsverlaging afgekondigd. Want, zo liet hij wet<strong>en</strong>, ‘wij zijn industriël<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
filantr<strong>op</strong><strong>en</strong>’. Wilde de door hem <strong>op</strong>gevoerde werkman met zijn gezin niet van honger <strong>en</strong><br />
ell<strong>en</strong>de omkom<strong>en</strong>, dan di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zijn vrouw <strong>en</strong> zijn kinder<strong>en</strong> ook te gaan werk<strong>en</strong>. (foto y:<br />
bedeljong<strong>en</strong>) Of, zoals deze <strong>Maastricht</strong>se volksjong<strong>en</strong>, te gaan bedel<strong>en</strong>.<br />
y<br />
14
In de tweede helft van de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw had ruim de helft van de <strong>Maastricht</strong>se<br />
gezinn<strong>en</strong> moeite de eindjes aan elkaar te kn<strong>op</strong><strong>en</strong>. Het aantal on- <strong>en</strong> minvermog<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
schommelde steeds tuss<strong>en</strong> de 30 <strong>en</strong> 60 proc<strong>en</strong>t. Ruim 30 proc<strong>en</strong>t van de<br />
<strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>ar<strong>en</strong> had <strong>het</strong> iets beter <strong>en</strong> werd tot de ‘gewone m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>’ gerek<strong>en</strong>d. (foto z:<br />
Klein Grachtje)<br />
z<br />
De scheidslijn<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> onvermog<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, minvermog<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> ‘gewone m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>’ war<strong>en</strong><br />
flinterdun. In geval van ziekte, werkloosheid of wanneer de aardappel<strong>en</strong> erg duur war<strong>en</strong>,<br />
moest<strong>en</strong> ook veel van de ‘gewone m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>’ e<strong>en</strong> beroep do<strong>en</strong> <strong>op</strong> de arm<strong>en</strong>zorg. (foto za:<br />
gaarkeuk<strong>en</strong>s)<br />
za<br />
Sociale stijging kwam nauwelijks voor. Wie voor e<strong>en</strong> dubbeltje gebor<strong>en</strong> was, werd nooit<br />
e<strong>en</strong> kwartje.<br />
In de og<strong>en</strong> van veel burgers was de arbeidersklasse e<strong>en</strong> ruwe <strong>en</strong> redeloze massa,<br />
waarvan elk mom<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> bloedig <strong>op</strong>roer was te verwacht<strong>en</strong>. Ook in <strong>Maastricht</strong> ded<strong>en</strong><br />
voortdur<strong>en</strong>d verhal<strong>en</strong> over revoluties, rell<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>op</strong>stootjes de ronde. Maar van e<strong>en</strong><br />
homog<strong>en</strong>e arbeidersklasse was ge<strong>en</strong> sprake; van <strong>op</strong>standigheid in de stad al ev<strong>en</strong>min.<br />
De neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw bracht <strong>en</strong>orme verandering<strong>en</strong> in de arbeidsomstandighed<strong>en</strong> van<br />
grote groep<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Voor ander<strong>en</strong> veranderde er maar weinig. Naast fabriekswerk<br />
blev<strong>en</strong> allerlei vorm<strong>en</strong> van arbeid in kleinschalige bedrijv<strong>en</strong> met traditionele<br />
productiewijz<strong>en</strong> bestaan. Het onderscheid tuss<strong>en</strong> de diverse groep<strong>en</strong> arbeiders werd door<br />
de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> zelf, wél scherp gevoeld. Heel belangrijk was <strong>het</strong> verschil tuss<strong>en</strong><br />
geschoolde arbeiders <strong>en</strong> vast huishoudelijk personeel aan de <strong>en</strong>e kant, <strong>en</strong> ongeschoolde<br />
arbeiders <strong>en</strong> arbeidsters aan de andere kant.<br />
15
De kern van de arbeidsmarkt bestond uit m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die geregeld werk hadd<strong>en</strong>. Dat war<strong>en</strong><br />
meestal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> <strong>op</strong>leiding g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>. (foto zb)<br />
zb<br />
Deze ‘elite’ onder de arbeiders had <strong>het</strong> zeker niet breed, maar verdi<strong>en</strong>de doorgaans<br />
g<strong>en</strong>oeg om e<strong>en</strong> beetje te spar<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> buffer <strong>op</strong> te bouw<strong>en</strong> voor slechtere tijd<strong>en</strong>. De<br />
tweede groep <strong>op</strong> de arbeidsmarkt bestond uit <strong>het</strong> grote leger van half- <strong>en</strong> ongeschoolde<br />
fabrieksarbeiders. (foto’s zc <strong>en</strong> zd)<br />
zc zc<br />
Tot die groep behoord<strong>en</strong> ook de talloze mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> die in de huisindustrie<br />
werkt<strong>en</strong>, de sjouwers rond <strong>het</strong> Bassin of in de vestingwerk<strong>en</strong>, de losse arbeiders in <strong>het</strong><br />
boer<strong>en</strong>bedrijf of de bouw, <strong>en</strong> de grondwerkers die de kanal<strong>en</strong> groev<strong>en</strong> <strong>en</strong> spoordijk<strong>en</strong><br />
aanlegd<strong>en</strong>. Hún bestaan was allerminst gegarandeerd, gezinsarbeid was dan ook<br />
absoluut noodzakelijk.<br />
Vooral die laatste categorie, de ongeschoolde arbeiders, vormde e<strong>en</strong> kwetsbare groep.<br />
De werktijd<strong>en</strong> war<strong>en</strong> lang, de verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> laag, <strong>en</strong> <strong>het</strong> werk was ongezond <strong>en</strong> gevaarlijk.<br />
De omstandighed<strong>en</strong> waarin zij moest<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> er niet beter <strong>op</strong> door de liberale<br />
<strong>op</strong>vatting<strong>en</strong> over armoede. Het stadsbestuur zag zich uitsluit<strong>en</strong>d als de bewaker van de<br />
<strong>op</strong><strong>en</strong>bare orde. Welvaartsontwikkeling, arbeid, scholing <strong>en</strong> gezondheidszorg werd<strong>en</strong><br />
volledig overgelat<strong>en</strong> aan de economische kracht<strong>en</strong> van vraag <strong>en</strong> aanbod. Het was ieder<br />
voor zich, <strong>en</strong> de ‘sjariteit’ voor all<strong>en</strong>.<br />
16
(foto ze: Hier ziet u e<strong>en</strong> aantal led<strong>en</strong> van de ‘Dames de Charité’, e<strong>en</strong> liefdadige ver<strong>en</strong>iging van gegoede dames<br />
die linn<strong>en</strong>goed <strong>en</strong> kleding uitdeeld<strong>en</strong> aan de arm<strong>en</strong>. Daar zat wel altijd e<strong>en</strong> preek aan vast. En wie in hun og<strong>en</strong><br />
niet braaf <strong>en</strong> deugdzaam leefde, kreeg niets.)<br />
ze<br />
Armoede van e<strong>en</strong> gezonde man of vrouw werd vooral gezi<strong>en</strong> als <strong>het</strong> gevolg van luiheid<br />
<strong>en</strong> gebrek aan inzet. Anders dan aan ziek<strong>en</strong>, bejaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> weduw<strong>en</strong> met kinder<strong>en</strong>, was<br />
<strong>het</strong> gev<strong>en</strong> van arm<strong>en</strong>ondersteuning aan gezonde <strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>ar<strong>en</strong> uit d<strong>en</strong> boze: ze<br />
zoud<strong>en</strong> er immers alle<strong>en</strong> maar luier van word<strong>en</strong>. Pas teg<strong>en</strong> <strong>het</strong> einde van de eeuw zou<br />
<strong>het</strong> besef doordring<strong>en</strong> dat ook eerlijke, hardwerk<strong>en</strong>de arbeiders, soms hulp nodig<br />
hadd<strong>en</strong>.<br />
Pauze<br />
Voor de pauze hebb<strong>en</strong> we gezi<strong>en</strong> dat <strong>Maastricht</strong> in de lo<strong>op</strong> van de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw<br />
veranderde in e<strong>en</strong> dichtbevolkte industriestad. Lat<strong>en</strong> we nu e<strong>en</strong>s gaan bekijk<strong>en</strong> welke<br />
problem<strong>en</strong> dit met zich meebracht <strong>en</strong> hoe die problem<strong>en</strong> uiteindelijk zijn <strong>op</strong>gelost.<br />
Artikel 135 van de Geme<strong>en</strong>tewet van 1851 rek<strong>en</strong>de de zorg voor de <strong>op</strong><strong>en</strong>bare<br />
gezondheid tot e<strong>en</strong> taak van de geme<strong>en</strong>te. Diezelfde wet legde <strong>het</strong> toezicht <strong>op</strong> de<br />
stadsreiniging formeel bij de geme<strong>en</strong>teraad. Hoewel <strong>het</strong> schoonhoud<strong>en</strong> van de strat<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> taak van de bewoners zelf was, schoot de burgerzin van de <strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>ar<strong>en</strong> <strong>op</strong> dat<br />
vlak ernstig tekort. Eind 1851 meldde de Raad, dat zij er in de voorbije jar<strong>en</strong> in was<br />
geslaagd <strong>het</strong> stort<strong>en</strong> van huisvuil <strong>op</strong> <strong>op</strong><strong>en</strong>bare terrein<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> te gaan, door e<strong>en</strong> flink<br />
aantal strat<strong>en</strong> <strong>en</strong> steg<strong>en</strong> te plavei<strong>en</strong> <strong>en</strong> te voorzi<strong>en</strong> van got<strong>en</strong>. Poging<strong>en</strong> om de<br />
stadsreiniging, net als de verwijdering van fecaliën <strong>en</strong> slachtafval uit beerputt<strong>en</strong>, uit te<br />
bested<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> particuliere ondernemer mislukt<strong>en</strong>. Het duurde dan ook niet lang, of<br />
<strong>het</strong> vuil ho<strong>op</strong>te zich weer <strong>op</strong> in de strat<strong>en</strong>.<br />
Voor <strong>het</strong> rioolstelsel bestond meer aandacht. De di<strong>en</strong>st ‘Stedelijke Werk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Eig<strong>en</strong>domm<strong>en</strong>’ was belast met <strong>het</strong> onderhoud <strong>en</strong> zorgde voor de noodzakelijke spoeling.<br />
Omstreeks 1860 telde <strong>het</strong> <strong>Maastricht</strong>se rioolstelsel e<strong>en</strong> l<strong>en</strong>gte van ongeveer elf<br />
kilometer. Het di<strong>en</strong>de uitsluit<strong>en</strong>d voor de afvoer van hemel- <strong>en</strong> afvalwater. E<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>telijke verord<strong>en</strong>ing verbood <strong>het</strong> loz<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>selijke <strong>en</strong> dierlijke uitwerpsel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ander organisch afval <strong>op</strong> <strong>het</strong> riool. M<strong>en</strong> geloofde namelijk dat ziekt<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> veroorzaakt<br />
door zog<strong>en</strong>aamde ‘miasm<strong>en</strong>’, of <strong>kwade</strong> <strong>damp<strong>en</strong></strong>. Lozing van fecaliën in <strong>het</strong> stadsriool zou<br />
deze <strong>damp<strong>en</strong></strong> door de hele stad verspreid<strong>en</strong>. Uitwerpsel<strong>en</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> daarom verzameld te<br />
word<strong>en</strong> in beerputt<strong>en</strong>, <strong>op</strong><strong>en</strong>bare privat<strong>en</strong> <strong>en</strong> urinoirs. Slechts e<strong>en</strong> klein deel van de<br />
<strong>Maastricht</strong>se woonhuiz<strong>en</strong> was <strong>op</strong> <strong>het</strong> riool aangeslot<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> gevolg van de hoge<br />
rioolbelasting. De meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dumpt<strong>en</strong> hun afvalwater in de straatgoot, (foto zf) in de<br />
Jeker, de beide kanal<strong>en</strong>, of in <strong>het</strong> Bassin.<br />
17
zf<br />
Dat veel bewoners van de stad hun drinkwater uit die zelfde binn<strong>en</strong>water<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>,<br />
werd niet als problematisch gezi<strong>en</strong>. Die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> ook terecht bij één van de<br />
stadspomp<strong>en</strong>. (foto zg)<br />
zg<br />
<strong>Maastricht</strong> telde er in 1852 nog zo’n 120. Maar de stadspomp<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> soms <strong>op</strong><br />
behoorlijke afstand, <strong>en</strong> de kwaliteit van <strong>het</strong> water werd niet altijd vertrouwt. In grote<br />
del<strong>en</strong> van de stad was de ondergrond sterk vervuild, want e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> privaat was e<strong>en</strong><br />
luxe die vel<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> miss<strong>en</strong>. Het sjietestraotsje in <strong>het</strong> Boschstraatkwartier heette niet<br />
voor niets zo. Het was één van de vele donkere steg<strong>en</strong> in de stad, waar de<br />
<strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>aar regelmatig de broek liet zakk<strong>en</strong>.<br />
Meestal beperkte de geme<strong>en</strong>te zich tot toezicht <strong>op</strong> de naleving van regels. E<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele<br />
keer trad zij ook actief <strong>op</strong>. Dat gebeurde vooral als in de stad e<strong>en</strong> besmettelijke ziekte de<br />
k<strong>op</strong> <strong>op</strong>stak. De geme<strong>en</strong>te zorgde er dan voor dat de mesth<strong>op</strong><strong>en</strong> werd<strong>en</strong> afdekt, dat de<br />
strat<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> geveegd, <strong>en</strong> vervuilde huiz<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> witgesausd.<br />
18
Ook liet zij dan overal pektonn<strong>en</strong> brand<strong>en</strong> om de kwalijke <strong>damp<strong>en</strong></strong> te verdrijv<strong>en</strong>, <strong>en</strong> (foto<br />
zh) riep zij de bevolking <strong>op</strong> bepaalde leefregels in acht te nem<strong>en</strong>.<br />
zh<br />
Veel hielp dat niet. Vrijwel elk jaar werd de stad wel door één of meer besmettelijke<br />
ziekt<strong>en</strong> bezocht. Meestal bleef <strong>het</strong> bij e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel ziektegeval, maar soms groeid<strong>en</strong> die uit<br />
tot omvangrijke epidemieën. De <strong>her<strong>en</strong></strong> medici kond<strong>en</strong> vaak maar weinig uitricht<strong>en</strong>.<br />
Ziekt<strong>en</strong> als mazel<strong>en</strong>, roodvonk <strong>en</strong> kinkhoest vind<strong>en</strong> wij vrij onschuldig, maar war<strong>en</strong> to<strong>en</strong><br />
vaak dodelijk. Er war<strong>en</strong> golv<strong>en</strong> van tyfus, van difterie <strong>en</strong> van cholera. Vooral voor cholera<br />
was m<strong>en</strong> doodsb<strong>en</strong>auwd, <strong>en</strong> terecht. In 1848 <strong>en</strong> 1849 stierv<strong>en</strong> 351 <strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>ar<strong>en</strong> aan<br />
die ziekte, in 1855 nog e<strong>en</strong>s 147, <strong>en</strong> in 1866 bijna 300!<br />
Die grote aantall<strong>en</strong> slachtoffers, in vrijwel elke stad in Nederland, bracht e<strong>en</strong> aantal<br />
medici ertoe de oorzak<strong>en</strong> van deze gevreesde ziekte <strong>op</strong> te spor<strong>en</strong>. Zij steld<strong>en</strong> vast dat de<br />
‘Aziatische braaklo<strong>op</strong>’, zoals cholera ook wel g<strong>en</strong>oemd werd, in de arm<strong>en</strong>buurt<strong>en</strong><br />
duidelijk méér slachtoffers maakte dan in de strat<strong>en</strong> waar de rijkelui woond<strong>en</strong>.<br />
Teruggrijp<strong>en</strong>d <strong>op</strong> de oude theorie van de ‘<strong>kwade</strong> <strong>damp<strong>en</strong></strong>’, kwam<strong>en</strong> zij tot de conclusie<br />
dat de oorzaak moest word<strong>en</strong> gezocht bij de slechte leefomstandighed<strong>en</strong> in de sted<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> vermoedde dat onder bepaalde weerscondities, door rott<strong>en</strong>d vuil <strong>en</strong> slechte<br />
v<strong>en</strong>tilatie, de ziekte min of meer spontaan ontstond <strong>en</strong> zich snel kon verspreid<strong>en</strong>. Rond<br />
die min of meer voor de hand ligg<strong>en</strong>de conclusie, ontstond e<strong>en</strong> hele school van medici,<br />
die zich voornam<strong>en</strong> om alle zieke plekk<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving <strong>op</strong> te spor<strong>en</strong> <strong>en</strong> in kaart te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Zij werd<strong>en</strong> de ‘hygiënist<strong>en</strong>’ g<strong>en</strong>oemd. De hygiënist<strong>en</strong> ho<strong>op</strong>t<strong>en</strong> bij de drag<strong>en</strong> aan<br />
e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>taliteitsomslag. Zowel bij de overheid, want die had zich tot dan toe vrijwel<br />
afzijdig gehoud<strong>en</strong>, als bij de bevolking, die alle regels rond hygiëne <strong>en</strong> ziekteprev<strong>en</strong>tie in<br />
de wind sloeg. <strong>Over</strong>al in <strong>het</strong> land werd<strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong> gedaan, <strong>en</strong> al die onderzoek<strong>en</strong><br />
legd<strong>en</strong> de vinger <strong>op</strong> dezelfde zere plek. Zij toond<strong>en</strong> aan dat naar mate de steg<strong>en</strong>,<br />
straatjes <strong>en</strong> strat<strong>en</strong> smaller war<strong>en</strong> <strong>en</strong> de huiz<strong>en</strong> voller, <strong>het</strong> aantal slachtoffers aan de<br />
cholera, de tyfus <strong>en</strong> de tuberculose steg<strong>en</strong>. Bij gebrek aan e<strong>en</strong> werkelijk medische<br />
verklaring kreeg de woning de schuld van alle ell<strong>en</strong>de. (foto zi: Pas na de eeuwwisseling werd de<br />
<strong>Maastricht</strong>se bevolking <strong>op</strong> grote schaal teg<strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong> ingeënt.)<br />
zi<br />
19
Het Koninklijk Instituut voor Ing<strong>en</strong>ieurs bracht in 1855 e<strong>en</strong> rapport uit over de<br />
woontoestand<strong>en</strong> in de sted<strong>en</strong>. Wat de onderzoekscommissie had aangetroff<strong>en</strong> tartte elke<br />
beschrijving. Zij sprak van hol<strong>en</strong> vol rook, vocht <strong>en</strong> vuilnis, waarin e<strong>en</strong> weld<strong>en</strong>k<strong>en</strong>d m<strong>en</strong>s<br />
niet e<strong>en</strong>s zijn vark<strong>en</strong>s zou onderbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. (afbeelding zj1)<br />
zj1<br />
De conclusie was duidelijk: de woning van de werkman was e<strong>en</strong> brandhaard van ziekt<strong>en</strong>.<br />
Wat vooral insloeg was <strong>het</strong> argum<strong>en</strong>t dat die ziekt<strong>en</strong> niet halt hield<strong>en</strong> aan de gr<strong>en</strong>s van<br />
de arm<strong>en</strong>buurt<strong>en</strong>. Zij zoud<strong>en</strong> zich verspreid<strong>en</strong> om, ik citeer: “alle stand<strong>en</strong> aan te tast<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de gesel der verwoesting te do<strong>en</strong> rondgaan tot in de huiz<strong>en</strong> der meer beschaafd<strong>en</strong>’.<br />
Het werd dus tijd er iets aan te do<strong>en</strong>, al was <strong>het</strong> maar uit eig<strong>en</strong>belang. Helaas oordeelde<br />
de regering dat verder overheidsingrijp<strong>en</strong> ongew<strong>en</strong>st was, <strong>en</strong> dat <strong>op</strong>lossing<strong>en</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> te<br />
kom<strong>en</strong> van particulier<strong>en</strong>. Dat leidde in sommige geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tot de <strong>op</strong>richting van<br />
gezondheidscommissies. Hier <strong>en</strong> daar werd<strong>en</strong> zelfs woningbouwver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> in <strong>het</strong> lev<strong>en</strong><br />
geroep<strong>en</strong>, die krott<strong>en</strong> <strong>op</strong>kocht<strong>en</strong> <strong>en</strong> verving<strong>en</strong> door nieuwe woning<strong>en</strong>. Maar in <strong>Maastricht</strong><br />
gebeurde niets. (foto zj2)<br />
zj2<br />
In de geme<strong>en</strong>teraadsvergadering<strong>en</strong> kwam de arbeidershuisvesting vanaf de vroege jar<strong>en</strong><br />
1860 regelmatig ter sprake, maar alle<strong>en</strong> als <strong>het</strong> ging om e<strong>en</strong> verbetering van de<br />
verkeersdoorstroming. Volg<strong>en</strong>s burgemeester Pyls, was <strong>het</strong> bouw<strong>en</strong> van huiz<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
taak van de geme<strong>en</strong>te. De fabrikant<strong>en</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> voor de huisvesting van hun arbeiders te<br />
zorg<strong>en</strong>. Wat Pyls verzweeg, was dat veel van zijn politieke vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> goudgeld verdi<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
aan de éénkamerwoninkjes in de binn<strong>en</strong>stad, waar zoveel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> stierv<strong>en</strong>. Hij had wél<br />
20
e<strong>en</strong> duidelijke boodschap. De burgers, <strong>en</strong> vooral de arbeid<strong>en</strong>de klasse, moest<strong>en</strong><br />
regelmatiger lev<strong>en</strong>, minder drink<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer spar<strong>en</strong>. Dan zou alles wel goed kom<strong>en</strong>.<br />
Hoewel ook hier medici <strong>en</strong> apothekers daar<strong>op</strong> aandrong<strong>en</strong>, wist <strong>het</strong> <strong>Maastricht</strong>se<br />
stadsbestuur de vorming van e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>telijke gezondheidscommissie uit te stell<strong>en</strong> tot<br />
1873. En to<strong>en</strong> die eindelijk was aangetred<strong>en</strong>, negeerde zij alle adviez<strong>en</strong>. Geldgebrek, zo<br />
liet <strong>het</strong> stadsbestuur steeds wet<strong>en</strong>. Toch werd<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> paar maatregel<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, die<br />
<strong>op</strong> de lange duur <strong>en</strong>ige verbetering<strong>en</strong> bracht<strong>en</strong>. Zo voerde <strong>Maastricht</strong> in 1873 <strong>het</strong><br />
tonn<strong>en</strong>stelsel in voor de inzameling van fecaliën. (foto zk: <strong>op</strong> deze afbeelding ziet u <strong>het</strong><br />
zog<strong>en</strong>aamde ‘stroontmesji<strong>en</strong>’, e<strong>en</strong> pers-zuiginstallatie waarmee de tonn<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beerputt<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
leeggemaakt. Het spul werd vervolg<strong>en</strong>s naar e<strong>en</strong> terrein buit<strong>en</strong> de stad gebracht <strong>en</strong> verkocht aan de boer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
tuinders uit de omgeving.)<br />
zk<br />
In 1887 kreeg de stad leidingwater. Het eerst in de rijke buurt<strong>en</strong>; Jan-met-de-pet moest<br />
nog jar<strong>en</strong>lang naar de pomp l<strong>op</strong><strong>en</strong>. (afbeelding zl: leidinglegg<strong>en</strong> door de Maas)<br />
zl<br />
En in 1894 kreeg de stad e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> reinigingsdi<strong>en</strong>st. (afbeelding zm: drékm<strong>en</strong>nekes)<br />
zm<br />
21
En wat ded<strong>en</strong> de ondernemers? Als zij al initiatiev<strong>en</strong> nam<strong>en</strong> tot de bouw van<br />
arbeiderswoning<strong>en</strong>, liet<strong>en</strong> zij zich vooral leid<strong>en</strong> door bedrijfseconomische motiev<strong>en</strong>.<br />
Tijd<strong>en</strong>s de <strong>op</strong>bouwfase van hun bedrijv<strong>en</strong> zag<strong>en</strong> sommige <strong>Maastricht</strong>se fabrikant<strong>en</strong> zich<br />
g<strong>en</strong>oodzaakt geschoolde arbeidskracht<strong>en</strong> aan te trekk<strong>en</strong>, voornamelijk uit Wallonië. Deze<br />
werd<strong>en</strong> met gunstige arbeidsvoorwaard<strong>en</strong>, zoals gratis medische verzorging <strong>en</strong> ‘vrije<br />
woning’ naar <strong>Maastricht</strong> gelokt. Eerst werd<strong>en</strong> de Belgische vaklied<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun gezinn<strong>en</strong><br />
ondergebracht <strong>op</strong> de bov<strong>en</strong>verdieping<strong>en</strong> van de fabrieksgebouw<strong>en</strong>. Later ook buit<strong>en</strong> de<br />
fabriek. In 1840 huurde Petrus Regout al e<strong>en</strong> aantal huiz<strong>en</strong> voor zijn buit<strong>en</strong>landse<br />
vakm<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. In de jar<strong>en</strong> vijftig kocht hij verscheid<strong>en</strong>e pand<strong>en</strong> in de Sint Anthoniusstraat,<br />
de Raamstraat, de Boschstraat <strong>en</strong> aan de Maagd<strong>en</strong>dries. Al die zog<strong>en</strong>aamde<br />
‘fabriekswoning<strong>en</strong>’ lag<strong>en</strong> dicht bij <strong>het</strong> fabriekscomplex van de Regouts, zodat toezicht <strong>en</strong><br />
controle mogelijk was <strong>en</strong> de arbeiders snel <strong>op</strong> afroep beschikbaar war<strong>en</strong>. Voor de<br />
huisvesting van <strong>het</strong> ongeschoolde productiepersoneel, meestal autochtone<br />
<strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>ar<strong>en</strong>, hadd<strong>en</strong> de fabrikant<strong>en</strong> nauwelijks belangstelling. Die stond<strong>en</strong> dan ook<br />
niet erg gunstig bek<strong>en</strong>d. Ze war<strong>en</strong> weinig gedisciplineerd, vaak ondervoed <strong>en</strong> ziekelijk.<br />
Als er bij hoge uitzondering voor deze groep gebouwd werd, betrof <strong>het</strong> uitsluit<strong>en</strong>d<br />
e<strong>en</strong>kamerwoning<strong>en</strong> in huurkazernes van drie of vier verdieping<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> Petrus Regout in<br />
1864 eindelijk e<strong>en</strong> goede start maakte met de bouw van zo’n huurkazerne (foto zn, zo: cité<br />
ouvrière), zijn ‘cité ouvrière’ voor 70 arbeidersgezinn<strong>en</strong>, raakte hij zo gefrustreerd door de<br />
teg<strong>en</strong>werking van <strong>het</strong> stadsbestuur, dat hij prompt afzag van verdere bouwplann<strong>en</strong>.<br />
(foto’s zp <strong>en</strong> zq: Zo zag de ‘Cité’ er van binn<strong>en</strong> uit.)<br />
zn zp zq<br />
In 1866 woond<strong>en</strong> drie à vierduiz<strong>en</strong>d <strong>Maastricht</strong>se arbeiders dicht <strong>op</strong>e<strong>en</strong>gepakt in de<br />
bestaande woningvoorraad, vaak in huiz<strong>en</strong> die war<strong>en</strong> <strong>op</strong>gehoogd <strong>en</strong> uitgebreid. To<strong>en</strong><br />
koning Willem III <strong>op</strong> 29 mei 1867 <strong>het</strong> besluit nam de vestingstatus van de stad <strong>op</strong> te<br />
heff<strong>en</strong>, werd dit dan ook met gejuich begroet. Niet alle<strong>en</strong> door de arbeidersbevolking,<br />
maar ook door de fabrikant<strong>en</strong> die hun bedrijv<strong>en</strong> graag wild<strong>en</strong> uitbreid<strong>en</strong>. In de winter<br />
van 1867/68 werd met de slo<strong>op</strong> van de voornaamste toegangspoort<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong> <strong>en</strong> nog<br />
ge<strong>en</strong> jaar later was <strong>Maastricht</strong> e<strong>en</strong> <strong>op</strong><strong>en</strong> stad.<br />
Wie verwachtte dat de volkswoningbouw nu eindelijk krachtig ter hand zou word<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> kwam bedrog<strong>en</strong> uit. De vestinggrond<strong>en</strong> war<strong>en</strong> staatsbezit <strong>en</strong> de discussie over<br />
de prijs <strong>en</strong> de herinrichting ervan, duurde jar<strong>en</strong>. Rond 1870 kreg<strong>en</strong> de <strong>Maastricht</strong>se<br />
fabrikant<strong>en</strong> als eerst<strong>en</strong> de kans e<strong>en</strong> aantal terrein<strong>en</strong> te k<strong>op</strong><strong>en</strong>. Buit<strong>en</strong> de voormalige<br />
Boschpoort. (foto zr: De Boschpoort vlak voor de slo<strong>op</strong>, <strong>op</strong> de achtergrond e<strong>en</strong> van de fabrieksgebouw<strong>en</strong><br />
van de Sphinx)<br />
22
zr<br />
Ze begonn<strong>en</strong> mete<strong>en</strong> met de uitbreiding van hun bedrijv<strong>en</strong>. Pas in 1881 kreeg de<br />
geme<strong>en</strong>te de rest van de vestinggrond<strong>en</strong> in hand<strong>en</strong>. Ze besloot deze mete<strong>en</strong> te verk<strong>op</strong><strong>en</strong><br />
aan de nieuwe stedelijke elite van medici, jurist<strong>en</strong> <strong>en</strong> industriël<strong>en</strong>. Enkele jar<strong>en</strong> later<br />
werd<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de voormalige Sint-Pieterspoort <strong>en</strong> in de Stationsbuurt in Wyck de eerste<br />
luxe villa’s gebouwd. (foto’s zs <strong>en</strong> zt: villa’s)<br />
zs zt<br />
De bouw van arbeiderswoning<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>de <strong>het</strong> stadsbestuur nog steeds tot e<strong>en</strong> taak van<br />
de fabrikant<strong>en</strong>.<br />
In de binn<strong>en</strong>stad, was <strong>het</strong> aantal bruikbare woning<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> maar gedaald. Telling<strong>en</strong><br />
wez<strong>en</strong> uit dat <strong>het</strong> aantal bewoners per pand was <strong>op</strong>gel<strong>op</strong><strong>en</strong> tot 11,4. Hoewel de<br />
fabrikant<strong>en</strong> al in de woonbehoefte van de selecte groep geschoolde arbeiders hadd<strong>en</strong><br />
voorzi<strong>en</strong>, beseft<strong>en</strong> zij dat zij zich niet langer afzijdig kond<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>. Op diverse plaats<strong>en</strong><br />
in <strong>het</strong> land hadd<strong>en</strong> rijke ondernemers al bouwver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> zonder winstoogmerk<br />
<strong>op</strong>gericht. Enkele <strong>Maastricht</strong>se fabrikant<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> <strong>het</strong>zelfde te do<strong>en</strong>. Eind 1877 was <strong>het</strong><br />
zover, <strong>en</strong> kwam de ‘<strong>Maastricht</strong>sche Bouwvere<strong>en</strong>iging’ tot stand. (afbeelding zu: aandeel M.B.)<br />
zu<br />
23
Louis Regout bleek de drijv<strong>en</strong>de kracht. Hij stelde e<strong>en</strong> aantal terrein<strong>en</strong> aan <strong>het</strong><br />
Lind<strong>en</strong>kruis, de Stat<strong>en</strong>singel <strong>en</strong> de Herb<strong>en</strong>usstraat beschikbaar <strong>en</strong> in 1878 verrez<strong>en</strong> hier<br />
de eerste arbeidershuisjes. (afbeelding zv: huiz<strong>en</strong> Stat<strong>en</strong>singel, circa 1882)<br />
zv<br />
Het moet<strong>en</strong> er <strong>en</strong>kele ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> zijn geweest. Dat was niet veel, maar <strong>het</strong> begin was<br />
gemaakt. De fabrikant<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> spijt van hun investering<strong>en</strong>. De huisjes war<strong>en</strong> bij<br />
de arbeiders zeer gewild, nooit stond er e<strong>en</strong> leeg.<br />
Met hun initiatief hadd<strong>en</strong> de fabrikant<strong>en</strong> geho<strong>op</strong>t <strong>het</strong> geme<strong>en</strong>tebestuur tot e<strong>en</strong> meer<br />
coöperatieve houding te beweg<strong>en</strong>. Maar de geme<strong>en</strong>te zag de <strong>Maastricht</strong>se<br />
Bouwver<strong>en</strong>iging als niet veel meer dan e<strong>en</strong> mantelorganisatie van de familie Regout, <strong>en</strong><br />
weigerde om geme<strong>en</strong>tegrond<strong>en</strong> af te staan voor de bouw van nóg e<strong>en</strong> aantal<br />
arbeidershuisjes. Het viel ook niet mee om de privé-activiteit<strong>en</strong> van de Regouts los te<br />
zi<strong>en</strong> van die van de ‘<strong>Maastricht</strong>sche Bouwvere<strong>en</strong>iging’. Zo bouwd<strong>en</strong> zowel Louis, als<br />
Petrus Alexander Regout <strong>op</strong> eig<strong>en</strong> titel e<strong>en</strong> aantal id<strong>en</strong>tieke arbeiderswoning<strong>en</strong> pal naast<br />
<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> die van de bouwver<strong>en</strong>iging. Daarnaast stond<strong>en</strong> de bouwvergunning<strong>en</strong> die aan<br />
de <strong>Maastricht</strong>se Bouwver<strong>en</strong>iging werd<strong>en</strong> verle<strong>en</strong>d, vrijwel allemaal <strong>op</strong> naam van Louis<br />
Regout <strong>en</strong> war<strong>en</strong> alle bouwterrein<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>dom van zijn familie. Wat <strong>het</strong> geme<strong>en</strong>tebestuur<br />
gemakshalve over <strong>het</strong> hoofd zag was dat de bouwactiviteit<strong>en</strong> van de <strong>Maastricht</strong>se<br />
Bouwver<strong>en</strong>iging niet tot de categorie fabriekswoningbouw gerek<strong>en</strong>d mocht<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Hun huisjes kond<strong>en</strong> door álle <strong>Maastricht</strong>se arbeiders word<strong>en</strong> gehuurd, ongeacht hun<br />
werkgever, <strong>en</strong> war<strong>en</strong> uitsluit<strong>en</strong>d gebouwd met liefdadige bedoeling<strong>en</strong>. Daar waar wel<br />
sprake was van e<strong>en</strong> directe binding tuss<strong>en</strong> bedrijf <strong>en</strong> huurder, bouwd<strong>en</strong> de Regouts <strong>op</strong><br />
eig<strong>en</strong> titel <strong>en</strong> voor eig<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing. Zo liet Petrus Alexander in 1880, direct naast de<br />
papierfabriek aan de Maas, e<strong>en</strong> wijkje bouw<strong>en</strong> voor zijn glasblazers. (foto’s zw <strong>en</strong> zx)<br />
zw zx<br />
Hij noemde <strong>het</strong> wijkje Quartier Amélie, de naam van zijn echtg<strong>en</strong>ote.<br />
24
Tuss<strong>en</strong> 1880 <strong>en</strong> 1890 gebeurde er vreselijk veel in de stad. (afbeelding zy: plattegrond 1885)<br />
zy<br />
De oude fabriek<strong>en</strong> groeid<strong>en</strong> als kool <strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> gezelschap van nieuwe onderneming<strong>en</strong>.<br />
Het stadsbestuur deed er dan ook alles aan om de bedrijvigheid in de stad te stimuler<strong>en</strong>.<br />
Tal van project<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> van <strong>Maastricht</strong> e<strong>en</strong> moderne stad mak<strong>en</strong>. Zo werd de Jeker<br />
gereguleerd, kreeg de stad e<strong>en</strong> nieuw slachthuis <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuw goeder<strong>en</strong>station, kwam er<br />
e<strong>en</strong> stedelijke waterleiding, e<strong>en</strong> badhuis <strong>en</strong> e<strong>en</strong> groter ziek<strong>en</strong>huis. Voor de financiering<br />
van al die project<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>de <strong>het</strong> stadsbestuur <strong>op</strong> de verko<strong>op</strong> van kavels in de geplande<br />
Villa- <strong>en</strong> Stationswijk <strong>en</strong> <strong>op</strong> e<strong>en</strong> hervorming van de stedelijke belasting<strong>en</strong>.<br />
De huisvesting van de volksklasse, had in de geme<strong>en</strong>telijke plann<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> prioriteit. Ook<br />
voor de <strong>op</strong>lossing van <strong>het</strong> woningprobleem zette <strong>het</strong> stadsbestuur alle kaart<strong>en</strong> <strong>op</strong> de<br />
bouw van de prestigieuze villawijk<strong>en</strong>. (foto zz: <strong>het</strong> ‘Rond-Point’)<br />
zz<br />
Door <strong>het</strong> vertrek van de welgesteld<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> immers voldo<strong>en</strong>de huiz<strong>en</strong> vrijkom<strong>en</strong> voor<br />
de andere stadsbewoners. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong>, zo merkte e<strong>en</strong> van de geme<strong>en</strong>teraadsled<strong>en</strong> <strong>op</strong>,<br />
was <strong>het</strong> te preferer<strong>en</strong> dat de werkman tuss<strong>en</strong> de burgerij woonde in plaats van in aparte<br />
wijk<strong>en</strong>. Zo kon de eerzame burger e<strong>en</strong> oogje in <strong>het</strong> zeil houd<strong>en</strong>. Want de eerste<br />
socialist<strong>en</strong> war<strong>en</strong> in de stad gesignaleerd, <strong>en</strong> waakzaamheid was gebod<strong>en</strong>! Tuss<strong>en</strong> 1880<br />
<strong>en</strong> 1890 steeg <strong>het</strong> aantal huiz<strong>en</strong> in de stad met 419, waardoor <strong>het</strong> aantal inwoners per<br />
huis iets daalde. Maar dat bleek slechts tijdelijk.<br />
Nu de geme<strong>en</strong>te niet wilde meewerk<strong>en</strong>, kwam<strong>en</strong> de activiteit<strong>en</strong> van de <strong>Maastricht</strong>se<br />
Bouwver<strong>en</strong>iging tot stilstand. Op aandring<strong>en</strong> van de geestelijkheid beslot<strong>en</strong> de<br />
fabrikant<strong>en</strong> <strong>het</strong> stokje over te drag<strong>en</strong> aan de <strong>op</strong> 11 november 1898 <strong>op</strong>gerichte<br />
25
ver<strong>en</strong>iging ‘Arbeiderswoning<strong>en</strong>’. Hoewel de Regouts <strong>op</strong>nieuw <strong>het</strong> meeste geld <strong>op</strong> tafel<br />
legd<strong>en</strong>, trad<strong>en</strong> zij niet langer <strong>op</strong> de voorgrond. De ver<strong>en</strong>iging ‘Arbeiderswoning<strong>en</strong>’ was<br />
meer te beschouw<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> ‘Heer<strong>en</strong>-bouwver<strong>en</strong>iging’. (afbeelding zza: aandeel A.W.)<br />
zza<br />
Ze werd <strong>op</strong>gericht <strong>en</strong> bestuurd door e<strong>en</strong> flink aantal notabel<strong>en</strong>, <strong>en</strong> werd krachtig<br />
gesteund door Salus P<strong>op</strong>uli, e<strong>en</strong> van de eerste katholieke ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> die <strong>op</strong>kwam voor<br />
de belang<strong>en</strong> van de arbeid<strong>en</strong>de klasse. De druk <strong>op</strong> de geme<strong>en</strong>te om eindelijk iets te do<strong>en</strong><br />
aan de <strong>en</strong>orme woningnood onder de volksklasse werd nu zo groot, dat zij zich niet<br />
langer afzijdig kon houd<strong>en</strong>. En wat doet e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te in zo’n geval? Die richt e<strong>en</strong><br />
commissie <strong>op</strong>.<br />
In 1899 kwam de ‘raadscommissie voor de arbeiderswoning<strong>en</strong>’ met haar rapport. Zij had<br />
de huisvestingsproblem<strong>en</strong> in de stad in kaart gebracht, <strong>en</strong> adviseerde <strong>het</strong> stadsbestuur<br />
om niet langer dwars te ligg<strong>en</strong>. Het liberale raadslid Tripels bleek zo geschrokk<strong>en</strong> van de<br />
toestand<strong>en</strong> die war<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>, dat hij tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> raadsvergadering <strong>het</strong> woord<br />
vroeg. Zijn uitsprak<strong>en</strong> wil ik u niet onthoud<strong>en</strong>. Hij zei: “Ik maak er mijzelf e<strong>en</strong> verwijt<br />
van dat ik zo lang onkundig b<strong>en</strong> geblev<strong>en</strong> van de toestand der arm<strong>en</strong>woning<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ik<br />
verklaar <strong>op</strong><strong>en</strong>hartig dat, als ik gewet<strong>en</strong> had hoe <strong>het</strong> onder dat <strong>op</strong>zicht hier uitziet, dan<br />
zou ik reeds veel vroeger aangedrong<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>op</strong> <strong>het</strong> instell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>telijke<br />
<strong>en</strong>quête”.<br />
Rijk <strong>en</strong> arm leefd<strong>en</strong> blijkbaar in zulke gescheid<strong>en</strong> wereld<strong>en</strong>, dat e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>teraadslid<br />
zich nauwelijks e<strong>en</strong> voorstelling kon mak<strong>en</strong> van <strong>het</strong> leed dat er in zijn stad geled<strong>en</strong> werd.<br />
Nog datzelfde jaar verkocht de geme<strong>en</strong>te <strong>en</strong>kele terrein<strong>en</strong> aan de Stat<strong>en</strong>singel <strong>en</strong> de<br />
Herb<strong>en</strong>usstraat. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> verklaarde <strong>het</strong> stadsbestuur dat <strong>het</strong> voortaan alle particuliere<br />
initiatiev<strong>en</strong> <strong>op</strong> <strong>het</strong> gebied van de volkswoningbouw zou steun<strong>en</strong>. De ver<strong>en</strong>iging<br />
‘Arbeiderswoning<strong>en</strong>’ startte mete<strong>en</strong> met de bouw van 80 huisjes. (foto zzb: woning<strong>en</strong><br />
Stat<strong>en</strong>singel, 1900)<br />
zzb<br />
26
Daarmee was de eerste <strong>en</strong> voorl<strong>op</strong>ig <strong>en</strong>ige, positieve daad van de geme<strong>en</strong>te ter<br />
verlichting van de woningnood e<strong>en</strong> feit.<br />
Dat had alles te mak<strong>en</strong> met de komst naar de stad van de jonge Gulp<strong>en</strong>se letterzetter<br />
Willem Hubert Vlieg<strong>en</strong>. (foto zzc: Vlieg<strong>en</strong> met gezin)<br />
zzc<br />
Vlieg<strong>en</strong> had in Luik <strong>en</strong> Amsterdam gewerkt, waar hij ervan overtuigd was geraakt dat de<br />
maatschappij moest verander<strong>en</strong>. Verandering<strong>en</strong> die volg<strong>en</strong>s hem alle<strong>en</strong> <strong>het</strong> socialisme<br />
kon br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Op 22-jarige leeftijd kwam hij naar <strong>Maastricht</strong> <strong>en</strong> trok met e<strong>en</strong> clubje<br />
getrouw<strong>en</strong> t<strong>en</strong> strijde, voor de bevrijding <strong>en</strong> verheffing van de arbeider <strong>en</strong> tég<strong>en</strong> <strong>het</strong><br />
kapitalisme. (plaatje zzd: soc. affiche)<br />
zzd<br />
Hun ideeën werkt<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> ste<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> roerloze vijver. Heel de stad was in rep <strong>en</strong> roer,<br />
maar de <strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>aar stond niet bek<strong>en</strong>d als e<strong>en</strong> onruststoker! Na e<strong>en</strong> eerste<br />
schijnsuccesje met e<strong>en</strong> overvolle vergaderzaal <strong>op</strong> 5 juli 1885, liep de belangstelling snel<br />
terug. Het nieuwe was eraf, <strong>en</strong> <strong>het</strong> establishm<strong>en</strong>t ging tot de aanval over om <strong>Maastricht</strong><br />
te houd<strong>en</strong> zoals <strong>het</strong> altijd geweest was. Katholiek <strong>Maastricht</strong> was wakker geword<strong>en</strong>. (foto<br />
zze: kath. manifestatie)<br />
27
zze<br />
Het socialisme in <strong>Maastricht</strong> zou tot de invoering van <strong>het</strong> algeme<strong>en</strong> kiesrecht in 1917 e<strong>en</strong><br />
zaak van weinig<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>. Er werd<strong>en</strong> hier hooguit vijftig overtuigde socialist<strong>en</strong> geteld.<br />
Maar <strong>het</strong> rumoer was er niet minder om! Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> die vijftig in <strong>het</strong> g<strong>en</strong>iep door<br />
heel wat meer <strong>Maastricht</strong><strong>en</strong>ar<strong>en</strong> gesteund. Zo bracht<strong>en</strong> vlagg<strong>en</strong><strong>op</strong>tocht<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
demonstraties altijd veel volk <strong>op</strong> de be<strong>en</strong>. (foto zzf: demonstratie Rode Vrouw<strong>en</strong>, 1916)<br />
zzf<br />
De politie hield <strong>het</strong> do<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> van de Roeie nauwlett<strong>en</strong>d in <strong>het</strong> oog. De plaatselijke<br />
pers schreef ze de grond in. Niemand wilde h<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> zaaltje verhur<strong>en</strong>. (plaatje zzg:<br />
waarschuwing)<br />
zzg<br />
Pastoors <strong>en</strong> paters begonn<strong>en</strong> hun kudde, de Blowwe te waarschuw<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> rode<br />
gevaar <strong>en</strong> kerkelijke sancties toe te pass<strong>en</strong> <strong>op</strong> sympathisant<strong>en</strong> van de goddeloze<br />
socialist<strong>en</strong>.<br />
Toch was er niet alle<strong>en</strong> maar afweer. Langzaam begonn<strong>en</strong> zich de eerste<br />
arbeidersver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> te vorm<strong>en</strong>. Eerst aan socialistische zijde, later ook aan de kant<br />
van de katholiek<strong>en</strong>. En al ging <strong>het</strong> allemaal langzaam, ook <strong>op</strong> <strong>het</strong> gebied van de<br />
28
volksvesting kwam er wat lev<strong>en</strong> in de brouwerij. Dat was nodig ook. Na e<strong>en</strong><br />
veelbelov<strong>en</strong>de start had de ver<strong>en</strong>iging ‘Arbeiderswoning<strong>en</strong>’ al snel de geest gegev<strong>en</strong>. Van<br />
de beloofde medewerking van <strong>het</strong> stadsbestuur was niets terecht gekom<strong>en</strong>. Tot overmaat<br />
van ramp bleek uit de nationale woningtelling van 1899, dat de woningnood nerg<strong>en</strong>s zo<br />
hoog was als in <strong>Maastricht</strong>. Bijna 60 proc<strong>en</strong>t van de bevolking woonde dicht<strong>op</strong>e<strong>en</strong>gepakt<br />
in één- <strong>en</strong> tweekamerwoninkjes in de verkrotte binn<strong>en</strong>stad. Hoe dat er uitzag ziet <strong>op</strong><br />
deze afbeelding<strong>en</strong>. (foto’s: zzh <strong>en</strong> zzi: interieurs)<br />
zzh zzi<br />
Uiteindelijk beslot<strong>en</strong> zes e<strong>en</strong>voudige metaalbewerkers dat <strong>het</strong> zo niet langer kon. Ze<br />
hadd<strong>en</strong> wat geld gespaard <strong>en</strong> vroeg<strong>en</strong> de geestelijk adviseur van hun katholieke vakbond<br />
om raad. Ze wild<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> spaarbouwver<strong>en</strong>iging <strong>op</strong>richt<strong>en</strong>, want in de krant had<br />
gestaan dat dergelijke ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> in België <strong>en</strong> Duitsland zo succesvol war<strong>en</strong>.<br />
Uiteindelijk werd<strong>en</strong> de zes verwez<strong>en</strong> naar de kapelaan van de Sint Martinusparochie in<br />
Wyck, de eerwaarde heer J.M. Sour<strong>en</strong>. (foto zzj)<br />
zzj<br />
Sour<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oot niet alle<strong>en</strong> <strong>het</strong> vertrouw<strong>en</strong> van de arbeiders, hij had bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> ervaring<br />
met dergelijke zak<strong>en</strong>. Enkele jar<strong>en</strong> tevor<strong>en</strong> had hij namelijk in Swalm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> coöperatieve<br />
spaarbank <strong>op</strong>gericht. En die spaarbank was e<strong>en</strong> groot succes geword<strong>en</strong>. Sour<strong>en</strong> zag wel<br />
brood in <strong>het</strong> plan <strong>en</strong> kreeg toestemming van de bissch<strong>op</strong> om de zaak te gaan leid<strong>en</strong>. Op<br />
16 februari 1902 werd bij hem thuis in de Hoogbrugstraat de <strong>op</strong>richtingsakte van de<br />
‘Spaarbouwver<strong>en</strong>iging Sint Servatius’ getek<strong>en</strong>d.<br />
Die spaarclub was eig<strong>en</strong>lijk e<strong>en</strong> raar geval. Enkele maand<strong>en</strong> eerder was namelijk de<br />
Woningwet (plaatje zzk: wettekst) in werking getred<strong>en</strong>, één van de eerste belangrijke sociale<br />
29
wett<strong>en</strong> in ons land.<br />
zzk<br />
Die wet maakte <strong>het</strong> mogelijk om met Staatssteun gezonde volkswoning<strong>en</strong> te bouw<strong>en</strong>.<br />
Maar dan wel <strong>op</strong> voorwaarde dat dit gebeurde door e<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>de woningbouwver<strong>en</strong>iging,<br />
die werkte zonder winstoogmerk <strong>en</strong> in <strong>het</strong> belang van iedere<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> katholiek<br />
spaarclubje voldeed niet aan die criteria. Waarom koz<strong>en</strong> Sour<strong>en</strong> <strong>en</strong> de zijn<strong>en</strong> er voor toch<br />
hun eig<strong>en</strong> weg te gaan? Want, wie onder de paraplu van de overheid kro<strong>op</strong>, kreeg veel<br />
meer financiële mogelijkhed<strong>en</strong>. Dat had alles te mak<strong>en</strong> met de strijd tuss<strong>en</strong> rood <strong>en</strong><br />
blauw. De Kerk wilde de socialist<strong>en</strong> de wind uit de zeil<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de <strong>Maastricht</strong>se<br />
arbeiders aan zich bind<strong>en</strong> door te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat ze zich om hun lot bekommerde. De<br />
<strong>op</strong>richting van Sint Servatius was slechts e<strong>en</strong> eerste stap in die richting. Want niet veel<br />
later werd nog e<strong>en</strong> hele serie katholieke ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> <strong>en</strong> instelling<strong>en</strong> <strong>op</strong>gericht. Allemaal<br />
met <strong>het</strong> doel de arbeider te behoed<strong>en</strong> ‘voor de dwaling<strong>en</strong> van deze tijd’ zoals <strong>het</strong> to<strong>en</strong><br />
heette.<br />
Zoals uit de naam blijkt, was <strong>het</strong> doel van de spaarbouwver<strong>en</strong>iging tweeledig: spar<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
bouw<strong>en</strong>. Wie ijverig spaarde, zou zich uiteindelijk e<strong>en</strong> huisje kunn<strong>en</strong> k<strong>op</strong><strong>en</strong>: dat was de<br />
bedoeling. To<strong>en</strong> zich na <strong>en</strong>kele maand<strong>en</strong> nog maar e<strong>en</strong> handjevol led<strong>en</strong> had aangemeld<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> blik in de kas duidelijk maakte dat er niet g<strong>en</strong>oeg geld was om in <strong>Maastricht</strong> te<br />
kunn<strong>en</strong> bouw<strong>en</strong>, werd duidelijk dat <strong>het</strong> bestuur de ambities moest bijstell<strong>en</strong>. In de<br />
dad<strong>en</strong>drang was k<strong>en</strong>nelijk over <strong>het</strong> hoofd gezi<strong>en</strong> dat de doorsnee arbeider niet g<strong>en</strong>oeg<br />
verdi<strong>en</strong>de om te kunn<strong>en</strong> spar<strong>en</strong>. Zelfs met e<strong>en</strong> l<strong>en</strong>ing van de bank kon niet meer dan<br />
e<strong>en</strong> mager stukje land word<strong>en</strong> gekocht in Heer. Buit<strong>en</strong> <strong>Maastricht</strong>, want daar was de<br />
grond niet zo duur. Het zou nog tot 1903 dur<strong>en</strong> voor hier, (foto zzl) aan de Heerderweg,<br />
zev<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudige huisjes kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebouwd, elk bestaande uit e<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>- <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>woning.<br />
zzl<br />
De huisjes kond<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> gehuurd word<strong>en</strong>. En daarmee was aan <strong>het</strong> doel <strong>en</strong> <strong>het</strong> ideaal<br />
30
van de spaarders, e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> woning, radicaal voorbij geschot<strong>en</strong>. De teleurstelling was<br />
dan ook groot.<br />
Het was dus al snel duidelijk dat de bouwver<strong>en</strong>iging <strong>op</strong> eig<strong>en</strong> kracht niet in staat was e<strong>en</strong><br />
echte bijdrage te lever<strong>en</strong> aan de <strong>op</strong>lossing van <strong>het</strong> woningprobleem in <strong>Maastricht</strong>. Nog in<br />
1903 werd<strong>en</strong> daarom stapp<strong>en</strong> ondernom<strong>en</strong> om de statut<strong>en</strong> van de spaarbouwver<strong>en</strong>iging,<br />
u ziet ze hier (plaatje zzm), aan te pass<strong>en</strong> aan de eis<strong>en</strong> van de Woningwet.<br />
zzm<br />
In <strong>het</strong> begin van 1905 werd Servatius officieel erk<strong>en</strong>d als bouwver<strong>en</strong>iging in de zin van<br />
die wet. Zij was daarmee de vijfde bouwver<strong>en</strong>iging in ons land die aanspraak kon mak<strong>en</strong><br />
<strong>op</strong> voorschott<strong>en</strong> van de overheid. Het bouw<strong>en</strong> kon beginn<strong>en</strong>.<br />
Maar <strong>het</strong> werd <strong>op</strong>nieuw e<strong>en</strong> hele toer. De Woningwet schreef voor, dat elke stad die<br />
wilde bouw<strong>en</strong>, eerst e<strong>en</strong> uitbreidingsplan di<strong>en</strong>de te mak<strong>en</strong>. En daar ging <strong>het</strong> mis. To<strong>en</strong><br />
Servatius de geme<strong>en</strong>teraad verzocht terrein<strong>en</strong> beschikbaar te stell<strong>en</strong> in Wyck <strong>en</strong> ev<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> de voormalige Brusselsepoort, oordeelde de raad dat de plann<strong>en</strong> niet past<strong>en</strong> in<br />
haar visie van de ‘nieuwe stad’. De geme<strong>en</strong>te had de beschikbare grond gereserveerd<br />
voor de bouw van villa’s <strong>en</strong> midd<strong>en</strong>standswoning<strong>en</strong>. Voor arbeidershuisjes was daar ge<strong>en</strong><br />
plaats. Die zoud<strong>en</strong> immers alle<strong>en</strong> maar overlast br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> de dure burgerwoning<strong>en</strong> in<br />
waarde do<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>. (foto zzn: Stationstraat. Let u <strong>op</strong> <strong>het</strong> onderschrift bij deze ansichtkaart. Iemand<br />
schreef hier “De straat der rustige, kalme m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>’. Dat was misschi<strong>en</strong> ironisch bedoeld, maar <strong>het</strong> was wel<br />
precies hoe de gegoede burgerij zich zelf graag zag: beschaafd, <strong>en</strong> heel anders dan <strong>het</strong> gewone volk.)<br />
zzn<br />
Pas na e<strong>en</strong> emotionele toespraak van <strong>het</strong> katholieke raadslid Charles Ruijs de<br />
31
Beer<strong>en</strong>brouck ging de geme<strong>en</strong>teraad in 1906 door de knieën. Maar niet nadat de<br />
bouwver<strong>en</strong>iging had beloofd nette woning<strong>en</strong> te bouw<strong>en</strong>, <strong>en</strong> haar toekomstige klant<strong>en</strong><br />
zorgvuldig te selecter<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> de voorhoede van de katholieke arbeiders kwam in<br />
aanmerking voor e<strong>en</strong> ver<strong>en</strong>igingswoning. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> geregeld inkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> van<br />
onbesprok<strong>en</strong> gedrag.<br />
Teg<strong>en</strong> <strong>het</strong> einde van mei 1907 werd<strong>en</strong> de eerste woningwetwoning<strong>en</strong> van Servatius<br />
<strong>op</strong>geleverd. (afbeelding<strong>en</strong> zzo <strong>en</strong> zzp: bouwtek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>)<br />
zzo zzp<br />
Het war<strong>en</strong> de eerste veertig huiz<strong>en</strong> van <strong>het</strong> latere ‘Blauw Dorp’ rond <strong>het</strong><br />
Brand<strong>en</strong>burgerplein. <strong>Over</strong> belangstelling van de zijde van de <strong>Maastricht</strong>se arbeiders had<br />
de bouwver<strong>en</strong>iging niet te klag<strong>en</strong>. Het aantal kandidaat-huurders liep in de honderd<strong>en</strong>.<br />
In november van datzelfde jaar, war<strong>en</strong> alle huisjes verhuurd.<br />
Het jaarverslag van de bouwver<strong>en</strong>iging over 1909, vermelde terlo<strong>op</strong>s dat diverse<br />
‘hoogstaande person<strong>en</strong>’ <strong>het</strong> bestuur hadd<strong>en</strong> geprez<strong>en</strong> voor de vri<strong>en</strong>delijke <strong>en</strong> degelijke<br />
indruk die <strong>het</strong> bouwblok <strong>en</strong> zijn bewoners achterliet<strong>en</strong>. Nog datzelfde jaar bereikt<strong>en</strong> Sint<br />
Servatius <strong>en</strong> <strong>het</strong> geme<strong>en</strong>tebestuur overe<strong>en</strong>stemming over de bouw van zestig<br />
woonhuiz<strong>en</strong> <strong>op</strong> e<strong>en</strong> terrein langs de huidige Parallelweg in Wyck. Ondanks alle<br />
teg<strong>en</strong>werking, had <strong>het</strong> bestuur van Sint Servatius e<strong>en</strong> klink<strong>en</strong>de overwinning behaald. En<br />
misschi<strong>en</strong> nog wel <strong>het</strong> allerbelangrijkste: zij was de socialist<strong>en</strong> vóór geblev<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> de<br />
socialistische bouwver<strong>en</strong>iging ‘Beter Won<strong>en</strong>’ in 1915 voor <strong>het</strong> eerst van zich deed<br />
sprek<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> de tijd<strong>en</strong> drastisch veranderd. De socialist<strong>en</strong> bouwd<strong>en</strong> hun eerste<br />
arbeiderswoning<strong>en</strong> midd<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de Eerste Wereldoorlog. Bouwmaterial<strong>en</strong> war<strong>en</strong> to<strong>en</strong><br />
schaars <strong>en</strong> raz<strong>en</strong>d duur! En omdat ‘Beter Won<strong>en</strong>’ zijn naam eer wilde aando<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
inderdaad betere woning<strong>en</strong> wilde bouw<strong>en</strong> dan die van Servatius, kwam zij mete<strong>en</strong> in<br />
financiële moeilijkhed<strong>en</strong>. Het Goeman Borgesiusplantso<strong>en</strong> (foto zzq), <strong>het</strong> eerste<br />
woningcomplex van ‘Rood Dorp’ teg<strong>en</strong>over de sigar<strong>en</strong>fabriek van de gebroeders Philips,<br />
kwam er toch.<br />
zzg<br />
32
Maar vanaf dat mom<strong>en</strong>t werd in de stad niet meer gebouwd.<br />
De Eerste Wereldoorlog voerde de woningnood naar e<strong>en</strong> nieuw dramatisch hoogtepunt.<br />
Terwijl <strong>het</strong> bouw<strong>en</strong> van nieuwe woning<strong>en</strong> stagneerde werd de stad overspoeld door e<strong>en</strong><br />
stroom Belgische ontheemd<strong>en</strong>. Dat leidde <strong>op</strong> grote schaal tot onderhuur <strong>en</strong> inwoning.<br />
Begin 1917 moest<strong>en</strong> zelfs ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> gezinn<strong>en</strong> noodgedwong<strong>en</strong> de nacht<strong>en</strong> <strong>op</strong> straat<br />
doorbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Alle vooruitgang was in één klap t<strong>en</strong>iet gedaan. En to<strong>en</strong> kwam de grote<br />
doctor Poels naar de Limburgse hoofdstad, <strong>en</strong> waste de verzamelde notabel<strong>en</strong> e<strong>en</strong>s<br />
duchtig de or<strong>en</strong>.<br />
Op 12 maart 1917, hield hoofdaalmoez<strong>en</strong>ier Poels zijn beroemd geword<strong>en</strong> Noodkistrede<br />
(plaatje zzr: voorkant rede) in <strong>het</strong> Victor de Stuershuis.<br />
zzr<br />
In ongek<strong>en</strong>d harde bewoording<strong>en</strong> hekelde hij de onverschilligheid van de <strong>Maastricht</strong>se<br />
katholiek<strong>en</strong> voor <strong>het</strong> woningvraagstuk. Alle<strong>en</strong> ‘aan de kloeke mann<strong>en</strong> van de Sint<br />
Servatius Bouwver<strong>en</strong>iging’, (Beter Won<strong>en</strong> werd niet g<strong>en</strong>oemd) was <strong>het</strong> te dank<strong>en</strong> dat er<br />
nog e<strong>en</strong> sprankje ho<strong>op</strong> gloorde voor al die ongelukkig<strong>en</strong> die hun lev<strong>en</strong> slet<strong>en</strong> in de vele<br />
krott<strong>en</strong> die de stad ‘rijk’ was. De stad telde nog altijd 1.986 éénkamerwoninkjes. 1.986<br />
schamele hokjes, hij herhaalde <strong>het</strong> keer <strong>op</strong> keer.<br />
Poels rede bracht e<strong>en</strong> schok teweeg die nog lang nadreunde. Nu ‘de Doctor’ gesprok<strong>en</strong><br />
had kwam er plotseling lev<strong>en</strong> in de brouwerij. Op 2 juli 1917 zag de Sint Matthiasbouwver<strong>en</strong>iging<br />
<strong>het</strong> lev<strong>en</strong>slicht. Dat de schrobbering van Poels ook in de geme<strong>en</strong>teraad<br />
hard was aangekom<strong>en</strong>, bleek uit <strong>het</strong> feit dat de raad nu eindelijk <strong>het</strong> veto <strong>op</strong> <strong>het</strong> bouw<strong>en</strong><br />
van geme<strong>en</strong>tewoning<strong>en</strong> <strong>op</strong>hief.<br />
Begin 1918 hadd<strong>en</strong> de bouwver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> in totaal nog maar 187 woningwetwoning<strong>en</strong><br />
<strong>op</strong>geleverd. Van verbetering in de woningsituatie kon dus nog nauwelijks gesprok<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Dat ging nu verander<strong>en</strong>. (foto zzs: verkiezingsaffiche)<br />
33
zzs<br />
Na de verkiezing<strong>en</strong> van 1919 trad in <strong>Maastricht</strong> e<strong>en</strong> geheel vernieuwde geme<strong>en</strong>teraad<br />
aan. ‘Wij houd<strong>en</strong> de wijzers van d<strong>en</strong> tijd niet teg<strong>en</strong>!’ had <strong>het</strong> katholieke k<strong>op</strong>stuk Ruijs<br />
nog geroep<strong>en</strong>. En zo was <strong>het</strong>. Met neg<strong>en</strong> socialist<strong>en</strong> in de raad vormde de Sociaal<br />
Democratische Arbeiderspartij plotseling de grootste minderheid. E<strong>en</strong> stem waarmee<br />
terdege rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> moest word<strong>en</strong>. Niet lang na de verkiezing<strong>en</strong> annexeerde<br />
<strong>Maastricht</strong> e<strong>en</strong> deel van zijn buurgeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> kon eindelijk met de uitbreiding van de<br />
stad begonn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
(foto zzt: woning<strong>en</strong> Servatius) Tuss<strong>en</strong> 1919 <strong>en</strong> 1923 werd<strong>en</strong> in <strong>Maastricht</strong> ruim 1.700 nieuwe<br />
woning<strong>en</strong> gebouwd.<br />
zzt<br />
Het mer<strong>en</strong>deel van die woning<strong>en</strong> kwam <strong>op</strong> naam van de woningbouwver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong>, die<br />
inmiddels nog war<strong>en</strong> versterkt door de ver<strong>en</strong>iging ‘Eig<strong>en</strong> Haard’. (foto zzu: woning<strong>en</strong> Beter<br />
Won<strong>en</strong>)<br />
34
zzu<br />
En al zou de woningnood pas na de Tweede Wereldoorlog écht met alle middel<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
aangepakt, de stad had eindelijk wat lucht gekreg<strong>en</strong>. Maar wellicht <strong>het</strong> allerbelangrijkste<br />
was, dat ‘un gezon wo<strong>en</strong>ing’ van de bouwver<strong>en</strong>iging, voor veel <strong>Maastricht</strong>se arbeiders<br />
e<strong>en</strong> eerste stap vormde <strong>op</strong> weg naar e<strong>en</strong> beter lev<strong>en</strong>.<br />
En daarmee b<strong>en</strong> ik aan <strong>het</strong> eind van mijn verhaal gekom<strong>en</strong>. Dank voor uw aandacht.<br />
35