LESMAPPEN BASISEDUCATIE.indd - De Dagen

13 / lesmap annie100
denker Immanuel Kant zich aan een mop. Leeft u zich even in, want
moppen zijn snel gedateerd, zeker als ze uit de achttiende eeuw komen.
Een Indiër zit aan tafel bij een Engelsman en kijkt verbaasd toe als bij
een ontkurkt flesje bier het schuim eruit spuit. Op de vraag van de Engelsman
wat er zo bijzonder is aan het schuim, antwoordt de Indiër:
‘Het verbaast me niet dat het eruit komt, maar hoe jullie het erin hebben
kunnen krijgen.’ Volgens Kant brengt het absurde verhaal van de
mop in onze verbeelding een spel op gang van zintuiglijke voorstellingen
– denk aan het beeld van de Indiër die met grote volhardendheid
probeert schuim in een flesje te krijgen. Een spel dat het verstand tevergeefs
probeert te volgen, en waardoor het lichaam zo vreemd reageert.
Want de mens wil altijd kunnen handelen, maar zolang het verstand de
samenhang tussen verschillende voorstellingen niet begrijpt, is er voor
het lichaam niets waarnaar het grijpen kan.
Dat zou in de meeste gevallen tot woede of verdriet leiden, ware het niet,
schrijft Kant, dat de inhoud van deze voorstelling ons ‘koud laat’ – het
verhaal van de Indiër en het flesje bier zal evident geen invloed hebben
op de situatie van de toehoorder. ‘Het lachen is een affect dat voortkomt
uit de plotselinge overgang van een gespannen verwachting in niets.’ En
juist dit ‘ongevaarlijke’ niets, deze onsamenhangende geestelijke voorstelling,
brengt een corresponderende lichamelijke beweging op gang:
de plotselinge ‘verslapping in het lichaam door de golving van de organen’
en de beweging van het middenrif. ‘Dus,’ concludeert Kant, ‘moet
de oorzaak liggen in de invloed van de voorstelling op het lichaam en
de invloed die dat lichaam dan weer uitoefent op de geest.’
liCHaam
En het is precies daar waar de Duitse filosoof en bioloog Helmuth Plessner
veertig jaar na het essay van Bergson de oorzaak van de lach lokaliseert.
Hoewel je het bij een onderzoek naar een bij uitstek lichamelijk
fenomeen eerder had verwacht, is Plessners Lachen und weinen (1941)
toch het eerste filosofische werk dat serieus studie maakt van de rol van
het lichaam in het lachen. Net als bij Kant lacht ook bij Plessner de lacher
om niets. In dit niets vindt de mens geen enkel aanknopingspunt
om te handelen, waardoor het lichaam gefrustreerd en ontregeld op
zichzelf wordt teruggeworpen.
Terwijl we het schokkende lichaam het eerste moment als een menselijk
falen ervaren, biedt in tweede instantie juist dit schokkende lichaam
een uitkomst. De lichamelijke uiting ervaren we dan als het enige adequate
antwoord op een moeilijk te duiden situatie. De mens heeft zijn
handen vol aan het eigen schuddende lichaam en het terugwinnen van
de controle over de situatie. En dat is nu niet bepaald een ideale uitgangspositie
om een ander eens lekker uit te lachen. Want het eerste
belachelijke object dat we aantreffen als we lachen is altijd ons eigen
schuddende lichaam. En terwijl we herhaaldelijke pogingen doen van
het niets toch nog iets te maken, is het pas in laatste instantie een toevallige
Indiër, of welke toevallige passant dan ook, die het moet ontgelden.
Met terugwerkende kracht projecteert de lachende mens zijn eigen onvermogen
als een gebrek bij de ander. De oorzaak voor de lach ligt dus
niet, zoals Hobbes en Bergson menen, in een superioriteitsgevoel, maar
in een gevoel van minderwaardigheid omdat we niets met de situatie
kunnen. Eerst komt het lachen, en soms volgt dan het uitlachen. En dan
zien we dat wie het laatst lacht toch niet altijd het best lacht. •