LESMAPPEN BASISEDUCATIE.indd - De Dagen

12 / lesmap annie100
Wat karakteristiek is aan Bergsons hele filosofie, het verzet tegen de mechanisering
van het wereldbeeld, uit zich pregnant in dit essay. De lach
is bij Bergson zogezegd de natuurlijke afweerreactie op die mechanisering.
En Frans – ‘zeg maar’ – Bauer is daarvan een uitgesproken voorbeeld,
als hij als een robot een interviewer te woord staat. En dan zien
we dat achter Bergsons analyse eigenlijk een moreel oordeel schuilgaat.
In zijn ogen lacht de mens alleen maar om dit groteske mechanische
gedrag omdat we ons ertegen willen verzetten. Hij ziet het als een reactie
van de maatschappij op verstarring. Een ingeslapen maatschappij of
een monomaan individu wordt erdoor wakker geschud. De lach heeft
een sociale functie.
Deze sociale functie werkt alleen, benadrukt Bergson, doordat er ook
kwalijke kanten aan de lach zitten. Omdat de lach geen ‘daad van nadenken’
is, maar een ‘door een heel uitgebreide ervaring met het maatschappelijke
leven in ons geïnstalleerd mechanisme’, treft de lach niet
altijd zijn doel. Dat is jammer, maar niets meer dan collateral damage.
Het andere venijn dat Bergson in de sociale functie van de lach ontwaart
is de vernedering. De corrigerende werking van het lachen kan
namelijk alleen tot stand komen wanneer het lachen vernedert. ‘Het
lachen zou zijn doel missen als dit in het teken zou staan van medeleven
en goedmoedigheid.’ Dus mocht u zich eens ongemakkelijk superieur
voelen bij de zo populaire lachwekkende filmpjes die steeds meer televisieprogramma’s
gebruiken om de kijker vast te houden, zoals het Bauer-filmpje
bij DWDD, de dagelijks zapservice van Pauw & Witteman of
natuurlijk het door Bauer gepresenteerde Bananasplit, wees gerust: de
vernedering dient een hoger moreel doel. We lachen om de maatschappij
in het gareel te houden.
En zo gaat op de laatste bladzijden van het essay Bergsons karikatuur
van de lach aan de haal met de karikaturist zelf. Bergsons lachfilosofie
verzandt hier jammer genoeg in dezelfde oppervlakkigheid waar Hobbes
al eeuwen eerder op uitkwam: uiteindelijk lachen we altijd uit superioriteit.
Lachen is ook bij Bergson ten slotte uitlachen. Bij het in de
lach schieten keert de lacher zich al snel in zichzelf, bevestigt zichzelf
met ‘min of meer trots’ en heeft de neiging de ander ‘als marionet te beschouwen,
waarvan hij de touwtjes in handen heeft’. Het enige verschil
met Hobbes is dat Bergson zich niet druk maakt om dit egoïstische
trekje van de mens. Hij verwacht er juist alle heil van.
We zullen het er maar op houden dat Bergson zijn essay over het lachen
in zijn filosofische carrière louter als tussendoortje beschouwde, anders
valt niet te verklaren waarom zo’n gedetailleerde en gevoelige beschouwing
zo oppervlakkig eindigt. We voelen immers allemaal dat er een
verschil is tussen lachen en uitlachen.
laCHen om niets
Het laat maar weer eens zien hoe lastig het is te reflecteren op wat ons
het meest nabij is. Want lachen, dat doen we iedere dag vele malen,
ook als er niets te lachen valt – volgens recenter sociologisch onderzoek
(Laughter, 2000) lachen we zelfs vaker zomaar, zonder komische
aanleiding, en al bijna nooit om een grap. Waarom toch al dat lachen?
En waarom voelen we ons zo opgelaten als we menen dat er om ons
gelachen wordt?
Het antwoord komt uit onverwachte hoek. In een vergeten paragraaf
in de Kritiek van het oordeelsvermogen waagt de grote Verlichtings- >>>