LESMAPPEN BASISEDUCATIE.indd - De Dagen

11 / lesmap annie100
En dat is niet voor niets. Schaamte en lachen vormen de grenzen
van ons gedrag. Ze zijn zogezegd de bewakers van de bestaande taboes;
schaamte maakt dat we zelf een stapje terug doen als we ons
buiten het normale dreigen te begeven, en de lach kan de ander
terugsturen naar het domein van het normale. Deze functies van
lachen en schamen zien we dagelijks op televisie geïllustreerd. Zo
toonde onlangs het praatprogramma DWDD een filmpje van volkszanger
Frans Bauer die tijdens een interview iedere halve zin afsloot
met ‘zeg maar’. ‘Frans’, vroeg de interviewer ten slotte, ‘weet je welk
stopwoordje je hebt?’ De altijd vriendelijke lachende zanger reageerde
terstond en zelfverzekerd: ‘Jahaa... Bizar!’ In de studio werd
hard gelachen en sidekick Prem Radhakishun sloeg zijn handen met
plaatsvervangende schaamte voor zijn gezicht.
laCHWekkenDe situaties
‘A passion which has no name’, is het enig scherpzinnige dat Hobbes
in zijn twee paragrafen over de lach opmerkt. Want de lach is
de uiting van een naamloos gevoel en niet het gevoel zelf. Dat het
lastig is om te theoretiseren over iets dat ons zo dicht op de huid zit
en waar we zelfs geen naam voor hebben blijkt wel uit de geschiedenis
van de filosofie van de lach. Vrijwel iedere filosoof heeft er wel
iets over geschreven, maar er zijn er maar weinigen die dat grondig
hebben aangepakt, en allemaal beweren ze iets anders. Plato, Aristoteles,
Montaigne, Hobbes dus, Descartes, Kant, Schopenhauer,
Kierkegaard en Baudelaire waren Henri Bergson al voorgegaan toen
deze Franse filosoof er in 1900 als eerste een heel boek aan wijdde
– tenminste, als we het verloren gegane tweede deel van Aristoteles’
poëtica Over de komedie niet meerekenen, waarover Umberto Eco
de weergaloze historische roman De naam van de roos schreef.
De gemoedstoestand die Bergson aanwijst als oorzaak van iedere
lach – een plotselinge gewaarwording van ‘disharmonie’ in menselijk
gedrag – is niet heel vernieuwend in vergelijking met die van veel
van zijn voorgangers, maar zijn essay Het lachen. Een essay over de
betekenis van het komische uit 1900 stijgt in zijn rake beschrijvingen
van lachwekkende situaties ver boven zijn voorgangers uit. ‘We
hoeven in een ruimte waar gedanst wordt maar onze vingers in onze
oren te stoppen om de dansende mensen onmiddellijk belachelijk
te doen lijken.’Bergson ontwaart in het gewone het bijzondere. En
zeker bij een onderwerp als lachen is het van het grootste belang om
over het vanzelfsprekende heen te kunnen kijken. Probeert u zich
maar eens bij iedere lach af te vragen waarom u lacht. Geen beginnen
aan. Wel voor Bergson. Hij ziet zelfs waar de aanleidingen zich
verbergen als er nog niet eens iets te lachen valt. ‘Hoe regelmatig
een gezicht ook is, hoe harmonieus we vermoeden dat de trekken
ook zijn en hoe soepel ook de bewegingen, nooit is het evenwicht
helemaal volmaakt. Altijd kunnen we een beginnende plooi ontdekken,
de aanzet tot een mogelijke grijns – kortom, een uitspringende
misvorming waarin zich de grilligheid van de natuur manifesteert.’
In deze beschouwende blik blijkt Bergson over dezelfde gave te beschikken
als die van de karikatuurtekenaar die hij beschrijft: ‘het
vastleggen van die soms onwaarneembare beweging, haar te vergroten
en voor ieders oog zichtbaar te maken.’ >>>