LESMAPPEN BASISEDUCATIE.indd - De Dagen

Inspiratie voor de klas, de bib en de speelplaats.
Activiteiten voor 4 - 12 jaar.
Denkstof voor iedereen.
ANNIE100 is een project van DE DAGEN
Met steun van het Vlaams Fonds voor de Letteren, Vlaamse Gemeenschap,
Stichting Lezen Vlaanderen en Nederlandse Taalunie.
2 / lesmap annie100

5
6
15
24
Inhoud
Welkom in deze koffer
Filosoferen in de klas
Boeken om te lezen, liedjes om te luisteren, fragmenten om te kijken
Inspiratie voor de klas, de bib en de speelplaats.
(Activiteiten voor 4 - 12 jaar)
25
28
31
35
40
45
51
56
61
3 / lesmap annie100
Dikkertje Dap
Floddertje
Ik ben lekker stout
Het toverstokje
Sommen, sommen
De regenworm en zijn moeder
De Orrekiedor
De sprookjesschrijver
Het hele schaap Veronica

Kinderen moeten niets
behalve lezen.
(Annie M.G .Schmidt)
4 / lesmap annie100

Geachte mevrouw
Geachte heer,
5 / lesmap annie100
'Moeders wil ik er niet bijhebben' zei Annie M.G. Schmidt
ooit over haar boeken. Toch werd ze de (groot)moeder van
iedereen die in de tweede helft van de twintigste eeuw geboren
werd.
Was het door herkenbaarheid?
Omdat ze buiten de lijntjes van fatsoen schreef?
Is het omdat ze ons allemaal deed lachen met haar poëzie?
En stiekem op ons hart trapte?
Omdat ze ons een mooi einde beloofde, elke keer weer?
Naar aanleiding van haar honderdste geboortedag ging
DE DAGEN op ontdekkingstocht in het werk van de koningin
van de lage landen.
Het resultaat is deze muzische koffer.
Het is een koffer om te lezen, te ontdekken, om te luisteren,
te spelen en te zingen.
Een koffer voor de klas. Of helemaal voor de leerkracht.
Want ook een leerkracht moet tenslotte niets (behalve lezen)!
Er is een doemap.
Er is een denkmap boordevol inspiratie.
U vindt een stapel boeken, cd's en dvd's.
Dat alles binnenin.
De buitenkant van de koffer is de prikkelkant.
Postkaartjes, foto's en notities van Annie M.G. Schmidt
voor u bij elkaar gezocht in het Letterkundig Museum van
Den Haag.
U hoeft er niets mee (behalve lezen).
Maar we zijn er zeker van dat het denken, schrijven en doen van
Annie u zal inspireren en dat uw klas haar werk zal ademen.
Veel plezier ermee.
Lang Leve Annie!
Warme groeten van Ems Depreeuw
(projectcoördinator DE DAGEN)

Iedereen filosoof
door Adinda Taelman
Wat is
filosoferen?
Hoe
filosoferen?
6 / lesmap annie100
Voorwaarden
1
2
>>>
Volwassenen en kinderen ademen dezelfde lucht. Net als wij zetten
kinderen denksporen uit, formuleren ze gedachten en trachten ze
de wereld waarin ze leven te vatten. In beelden, woorden, muziek,
spel. Hun denken is ook ons denken.
Je eigen gedachtenwereld heeft prikkels nodig. Je voedt je inspiratie
van alledag met nieuwe inzichten en zienswijzen. Dat gebeurt
vanzelf. Je leest en kijkt en denkt weer anders dan gisteren. Ons
brein is een flexibel brein. Gedachten binnenstebuiten keren kun
je ook samen en tegelijkertijd. Tijdens een gesprek met maar één
doel: samen creatief denken. Als je houdt van denken, dan is
filosoferen met kinderen iets voor jou.
Filosoferen is een spel. Je doet het samen, de ene keer al
gestructureerder dan de andere keer. Alle vragen en voorwerpen
kunnen je op het spoor van een bijzondere gedachte zetten.
Filosoferen is doen. Je gaat actief in op je eigen en andermans
gedachten, je durft twijfelen, je toetst elkaars gedachten, je
bedenkt en argumenteert, bouwt een gedachte op of breekt er
weer eentje af. En natuurlijk draait filosoferen rond denken over
filosofische thema’s. Dat kunnen bijvoorbeeld thema’s uit de ethica,
de epistemologie, de taalfilosofie, de esthetica of de logica zijn.
Wanneer is iets echt? Wanneer is iets mooi? Ben je iemand anders
met een andere naam? Hoe ben je goed?
Filosoferen is ook creatief denken – soms heel abstract, soms al wat
concreter.
Als je start met filosoferen, dan zijn er een paar vanzelfsprekende
voorwaarden. Zo begin je er best aan als je het kan volhouden op
regelmatige basis. Voordat je kinderen beseffen dat ze filosoferen
en ook het metafysische niveau vatten dat bij dit diepe denken de
kern is, ben je al een paar sessies ver.
Enthousiasme! Natuurlijk – als je wilt filosoferen, dan hou je van
denken, van nieuwe gedachten, van verhalen en van luisteren,
van redeneren en twijfelen. Tijdens de filosofeersessie vallen alle
zekerheden overboord. Alles kan bedacht en gezegd worden. Hou
je van denken over een nieuwe wereld?

7 / lesmap annie100
3
samen
ik weet dat
ik niet weet
structuur
in de Chaos
>>>
Er bestaan prima basisboeken om met filosoferen aan de slag te
gaan. Verzamel al je leeslust en neem één en ander door. Socrates
op de speelplaats en Van boeken ga je denken zijn fijne beginners.
Ook boeken van Thecla Rondhuis of Gareth B. Mathews doen je
enthousiasme ongetwijfeld groeien.
Filosoferen doe je samen. En als je met een groep kinderen
filosofeert meteen in een grote kring waar je elkaar goed kunt
zien en aanspreken. Filosoferen is samen tot nieuwe inzichten
komen, elkaar verrijken met ideeën en bedenkingen, elkaar op
een denkspoor zetten. Het is ook het risico durven nemen van te
twijfelen, jezelf en anderen op het verkeerde been zetten om dan
tot iets nieuws te komen.
En jij? Jij bent als volwassene al even wetend of niet-wetend als je
groep kinderen. Jij leidt het gesprek maar stuurt het niet. Jij bent de
vragensteller, de pietepeuteraar. Jij peilt naar argumenten en logica,
jij toetst aan elkaars ideeën, brengt een nieuwe vraag in de kring.
Jij bent niet de alwetende weter. Niemand heeft het ultieme
antwoord op filosofische vragen immers in pacht. Hoed je dus om
je als leraar op te stellen. Tijdens het filosoferen ben je geen juf en
geen meester. Je leert de kinderen niets – ze leren van elkaar en van
het gesprek.
Natuurlijk kun je afspraken maken.
Dat je je vinger opsteekt als je iets wilt zeggen.
Dat je goed naar elkaar luistert.
Dat je niets moet zeggen.
Dat je alles mag zeggen.
Dat je zelf ook vragen mag stellen.

8 / lesmap annie100
Beginnen
bij het begin
Discussieplannen
Eigenlijk kan alles een aanleiding zijn om een filosofisch gesprek
te beginnen. Een verhaal is een mooie start. Kinderen leven zich
meteen in en komen makkelijk tot de kern van het ‘probleem’
dat je wilt aankaarten. Er zijn dierenverhalen, absurde verhalen,
sprookjes, gedichten, suggestieve boeken en nog veel meer. Je kunt
prentenboeken uitkiezen of een hoofdstuk uit een leesboek. Kies
steeds een verhaal of gedicht dat suggestief genoeg is. Een verhaal
dat meer laat voelen dan dat het heel duidelijk en letterlijk iets zegt.
Een discussieplan is een lijst vragen die je opstelt. Die vragen
vormen de leidraad voor het gesprek. Ze zijn een start en vangen
het gesprek op wanneer het zou stilvallen. Een discussieplan maak
je op voorhand en is een fijne manier om al even met jezelf na te
denken over het thema dat je met de kinderen wilt behandelen.
Het ordent alvast even je eigen gedachten en helpt je straks
het gesprek te begeleiden. Het discussieplan gebruik je flexibel
natuurlijk. Laat het gesprek zijn gang gaan maar grijp terug naar je
vragen als je de draad kwijt bent of het gesprek stokt.

Discussieplan
Filosoferen over lachen
Annie M.G. schmidt staat bekend
om haar verhalen en verzen boordevol humor.
9 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>>>
Lees het gedicht De spin Sebastiaan
Is dit een grappig gedicht?
Of net treurig?
Kan iets én grappig en treurig tegelijk zijn?
Hoe kan dat?
Waarom lachen wij?
Waar komt de lach vandaan?
Hoe zou het zijn als je helemaal met niets meer kon lachen?
Heb je verschillende soorten lachen?
Probeer eens een gekke lach, een stille lach,
een verdrietige lach, een lach zonder einde...
Veel plezier!
En lachen is gezond!
Bovenstaande vragen vind je bijgevoegd op kaartjes,
handig voor in de klas.

10 / lesmap annie100
Artikel:
WAArom
WIj LAchen
Door: Coen Simon
Uit: Filosofiemagazine (2011)
Kent u die mop van Immanuel Kant?
Over een Indiër, een Engelsman en een flesje bier.
Coen Simon vertelt de mop, en legt uit waarom de mens
een schuddebuikend wezen is.
Je kunt nog tamelijk lang om capriolen van je eigen kinderen lachen
zonder dat ze het gevoel hebben te worden uitgelachen. Onze dochter
van krap vier jaar begint daar nu pas een gevoeligheid voor te ontwikkelen.
‘Je moet me niet uitlachen’, zegt ze soms als ik lach om haar
vrolijke onbezonnenheid, bijvoorbeeld als ze zomaar uit het niets een
dansje doet. Het verschil tussen een denigrerend uitlachen en een instemmend
lachen om de ontwapenende capriolen van kleine kinderen
is voor haar nog te subtiel.
Het is een subtiliteit die ook veel volwassenen ontgaat. En zeker niet
de domsten onder ons. Neem Thomas Hobbes (1588-1679), een van
de belangrijkste politiek filosofen uit de geschiedenis van de filosofie,
die van het lachen beweert dat het eigenlijk altijd een vorm van
uitlachen is.‘Plotselinge trots’ noemt hij het egoïstische gevoel dat tot
lachen leidt. Een trots die voortkomt uit de afgang van een ander. Hij
ziet dit ‘teken van kleingeestigheid’ vooral ‘bij mensen die zich ervan
bewust zijn dat zij maar over weinig bekwaamheden beschikken’.
Ik vermoed dat zijn conclusies al te veel zijn ingegeven door de tijd dat
hij als vroegwijs jongetje het voorwerp van spot was. Het is immers
bekend dat Hobbes zich door heel hard te leren wist te ontworstelen
aan het arme milieu waarin hij werd grootgebracht. En waar voetbal,
kattenkwaad en meisjes de belangrijkste gespreksonderwerpen zijn,
daar ben je algauw het pispaaltje als je eens een boek leest. En dat
deed de kleine Thomas meer dan eens, want op de leeftijd van mijn
dochter kon hij al lezen en schrijven, en op zijn zesde zelfs ook in het
Grieks en het Latijn.
Dat mijn dochter juist nu gevoelig begint te worden voor uitlachen zal
vast kloppen volgens de ontwikkelingspsychologie: hoe zelfbewuster,
hoe gemakkelijker het wordt jezelf als object en dus ook als doelwit te
zien. In haar geval wordt die gevoeligheid nog eens versterkt doordat
er thuis nogal wat wordt gelachen om het gedrag van haar twee jaar
jongere broertje, die denkt dat hij kan springen en kan praten, en die
nog weleens tegen een deurpost aan loopt. En als we om hém kunnen
lachen, dan kunnen we het ook om haar, zal ze misschien denken.
Het is niet zo verwonderlijk dat lachen en uitlachen zo vaak met
elkaar in verband worden gebracht, door zowel kleuters als filosofen,
want met lachen gaat ook altijd gêne of zelfs schaamte gepaard. >>>

11 / lesmap annie100
En dat is niet voor niets. Schaamte en lachen vormen de grenzen
van ons gedrag. Ze zijn zogezegd de bewakers van de bestaande taboes;
schaamte maakt dat we zelf een stapje terug doen als we ons
buiten het normale dreigen te begeven, en de lach kan de ander
terugsturen naar het domein van het normale. Deze functies van
lachen en schamen zien we dagelijks op televisie geïllustreerd. Zo
toonde onlangs het praatprogramma DWDD een filmpje van volkszanger
Frans Bauer die tijdens een interview iedere halve zin afsloot
met ‘zeg maar’. ‘Frans’, vroeg de interviewer ten slotte, ‘weet je welk
stopwoordje je hebt?’ De altijd vriendelijke lachende zanger reageerde
terstond en zelfverzekerd: ‘Jahaa... Bizar!’ In de studio werd
hard gelachen en sidekick Prem Radhakishun sloeg zijn handen met
plaatsvervangende schaamte voor zijn gezicht.
laCHWekkenDe situaties
‘A passion which has no name’, is het enig scherpzinnige dat Hobbes
in zijn twee paragrafen over de lach opmerkt. Want de lach is
de uiting van een naamloos gevoel en niet het gevoel zelf. Dat het
lastig is om te theoretiseren over iets dat ons zo dicht op de huid zit
en waar we zelfs geen naam voor hebben blijkt wel uit de geschiedenis
van de filosofie van de lach. Vrijwel iedere filosoof heeft er wel
iets over geschreven, maar er zijn er maar weinigen die dat grondig
hebben aangepakt, en allemaal beweren ze iets anders. Plato, Aristoteles,
Montaigne, Hobbes dus, Descartes, Kant, Schopenhauer,
Kierkegaard en Baudelaire waren Henri Bergson al voorgegaan toen
deze Franse filosoof er in 1900 als eerste een heel boek aan wijdde
– tenminste, als we het verloren gegane tweede deel van Aristoteles’
poëtica Over de komedie niet meerekenen, waarover Umberto Eco
de weergaloze historische roman De naam van de roos schreef.
De gemoedstoestand die Bergson aanwijst als oorzaak van iedere
lach – een plotselinge gewaarwording van ‘disharmonie’ in menselijk
gedrag – is niet heel vernieuwend in vergelijking met die van veel
van zijn voorgangers, maar zijn essay Het lachen. Een essay over de
betekenis van het komische uit 1900 stijgt in zijn rake beschrijvingen
van lachwekkende situaties ver boven zijn voorgangers uit. ‘We
hoeven in een ruimte waar gedanst wordt maar onze vingers in onze
oren te stoppen om de dansende mensen onmiddellijk belachelijk
te doen lijken.’Bergson ontwaart in het gewone het bijzondere. En
zeker bij een onderwerp als lachen is het van het grootste belang om
over het vanzelfsprekende heen te kunnen kijken. Probeert u zich
maar eens bij iedere lach af te vragen waarom u lacht. Geen beginnen
aan. Wel voor Bergson. Hij ziet zelfs waar de aanleidingen zich
verbergen als er nog niet eens iets te lachen valt. ‘Hoe regelmatig
een gezicht ook is, hoe harmonieus we vermoeden dat de trekken
ook zijn en hoe soepel ook de bewegingen, nooit is het evenwicht
helemaal volmaakt. Altijd kunnen we een beginnende plooi ontdekken,
de aanzet tot een mogelijke grijns – kortom, een uitspringende
misvorming waarin zich de grilligheid van de natuur manifesteert.’
In deze beschouwende blik blijkt Bergson over dezelfde gave te beschikken
als die van de karikatuurtekenaar die hij beschrijft: ‘het
vastleggen van die soms onwaarneembare beweging, haar te vergroten
en voor ieders oog zichtbaar te maken.’ >>>

12 / lesmap annie100
Wat karakteristiek is aan Bergsons hele filosofie, het verzet tegen de mechanisering
van het wereldbeeld, uit zich pregnant in dit essay. De lach
is bij Bergson zogezegd de natuurlijke afweerreactie op die mechanisering.
En Frans – ‘zeg maar’ – Bauer is daarvan een uitgesproken voorbeeld,
als hij als een robot een interviewer te woord staat. En dan zien
we dat achter Bergsons analyse eigenlijk een moreel oordeel schuilgaat.
In zijn ogen lacht de mens alleen maar om dit groteske mechanische
gedrag omdat we ons ertegen willen verzetten. Hij ziet het als een reactie
van de maatschappij op verstarring. Een ingeslapen maatschappij of
een monomaan individu wordt erdoor wakker geschud. De lach heeft
een sociale functie.
Deze sociale functie werkt alleen, benadrukt Bergson, doordat er ook
kwalijke kanten aan de lach zitten. Omdat de lach geen ‘daad van nadenken’
is, maar een ‘door een heel uitgebreide ervaring met het maatschappelijke
leven in ons geïnstalleerd mechanisme’, treft de lach niet
altijd zijn doel. Dat is jammer, maar niets meer dan collateral damage.
Het andere venijn dat Bergson in de sociale functie van de lach ontwaart
is de vernedering. De corrigerende werking van het lachen kan
namelijk alleen tot stand komen wanneer het lachen vernedert. ‘Het
lachen zou zijn doel missen als dit in het teken zou staan van medeleven
en goedmoedigheid.’ Dus mocht u zich eens ongemakkelijk superieur
voelen bij de zo populaire lachwekkende filmpjes die steeds meer televisieprogramma’s
gebruiken om de kijker vast te houden, zoals het Bauer-filmpje
bij DWDD, de dagelijks zapservice van Pauw & Witteman of
natuurlijk het door Bauer gepresenteerde Bananasplit, wees gerust: de
vernedering dient een hoger moreel doel. We lachen om de maatschappij
in het gareel te houden.
En zo gaat op de laatste bladzijden van het essay Bergsons karikatuur
van de lach aan de haal met de karikaturist zelf. Bergsons lachfilosofie
verzandt hier jammer genoeg in dezelfde oppervlakkigheid waar Hobbes
al eeuwen eerder op uitkwam: uiteindelijk lachen we altijd uit superioriteit.
Lachen is ook bij Bergson ten slotte uitlachen. Bij het in de
lach schieten keert de lacher zich al snel in zichzelf, bevestigt zichzelf
met ‘min of meer trots’ en heeft de neiging de ander ‘als marionet te beschouwen,
waarvan hij de touwtjes in handen heeft’. Het enige verschil
met Hobbes is dat Bergson zich niet druk maakt om dit egoïstische
trekje van de mens. Hij verwacht er juist alle heil van.
We zullen het er maar op houden dat Bergson zijn essay over het lachen
in zijn filosofische carrière louter als tussendoortje beschouwde, anders
valt niet te verklaren waarom zo’n gedetailleerde en gevoelige beschouwing
zo oppervlakkig eindigt. We voelen immers allemaal dat er een
verschil is tussen lachen en uitlachen.
laCHen om niets
Het laat maar weer eens zien hoe lastig het is te reflecteren op wat ons
het meest nabij is. Want lachen, dat doen we iedere dag vele malen,
ook als er niets te lachen valt – volgens recenter sociologisch onderzoek
(Laughter, 2000) lachen we zelfs vaker zomaar, zonder komische
aanleiding, en al bijna nooit om een grap. Waarom toch al dat lachen?
En waarom voelen we ons zo opgelaten als we menen dat er om ons
gelachen wordt?
Het antwoord komt uit onverwachte hoek. In een vergeten paragraaf
in de Kritiek van het oordeelsvermogen waagt de grote Verlichtings- >>>

13 / lesmap annie100
denker Immanuel Kant zich aan een mop. Leeft u zich even in, want
moppen zijn snel gedateerd, zeker als ze uit de achttiende eeuw komen.
Een Indiër zit aan tafel bij een Engelsman en kijkt verbaasd toe als bij
een ontkurkt flesje bier het schuim eruit spuit. Op de vraag van de Engelsman
wat er zo bijzonder is aan het schuim, antwoordt de Indiër:
‘Het verbaast me niet dat het eruit komt, maar hoe jullie het erin hebben
kunnen krijgen.’ Volgens Kant brengt het absurde verhaal van de
mop in onze verbeelding een spel op gang van zintuiglijke voorstellingen
– denk aan het beeld van de Indiër die met grote volhardendheid
probeert schuim in een flesje te krijgen. Een spel dat het verstand tevergeefs
probeert te volgen, en waardoor het lichaam zo vreemd reageert.
Want de mens wil altijd kunnen handelen, maar zolang het verstand de
samenhang tussen verschillende voorstellingen niet begrijpt, is er voor
het lichaam niets waarnaar het grijpen kan.
Dat zou in de meeste gevallen tot woede of verdriet leiden, ware het niet,
schrijft Kant, dat de inhoud van deze voorstelling ons ‘koud laat’ – het
verhaal van de Indiër en het flesje bier zal evident geen invloed hebben
op de situatie van de toehoorder. ‘Het lachen is een affect dat voortkomt
uit de plotselinge overgang van een gespannen verwachting in niets.’ En
juist dit ‘ongevaarlijke’ niets, deze onsamenhangende geestelijke voorstelling,
brengt een corresponderende lichamelijke beweging op gang:
de plotselinge ‘verslapping in het lichaam door de golving van de organen’
en de beweging van het middenrif. ‘Dus,’ concludeert Kant, ‘moet
de oorzaak liggen in de invloed van de voorstelling op het lichaam en
de invloed die dat lichaam dan weer uitoefent op de geest.’
liCHaam
En het is precies daar waar de Duitse filosoof en bioloog Helmuth Plessner
veertig jaar na het essay van Bergson de oorzaak van de lach lokaliseert.
Hoewel je het bij een onderzoek naar een bij uitstek lichamelijk
fenomeen eerder had verwacht, is Plessners Lachen und weinen (1941)
toch het eerste filosofische werk dat serieus studie maakt van de rol van
het lichaam in het lachen. Net als bij Kant lacht ook bij Plessner de lacher
om niets. In dit niets vindt de mens geen enkel aanknopingspunt
om te handelen, waardoor het lichaam gefrustreerd en ontregeld op
zichzelf wordt teruggeworpen.
Terwijl we het schokkende lichaam het eerste moment als een menselijk
falen ervaren, biedt in tweede instantie juist dit schokkende lichaam
een uitkomst. De lichamelijke uiting ervaren we dan als het enige adequate
antwoord op een moeilijk te duiden situatie. De mens heeft zijn
handen vol aan het eigen schuddende lichaam en het terugwinnen van
de controle over de situatie. En dat is nu niet bepaald een ideale uitgangspositie
om een ander eens lekker uit te lachen. Want het eerste
belachelijke object dat we aantreffen als we lachen is altijd ons eigen
schuddende lichaam. En terwijl we herhaaldelijke pogingen doen van
het niets toch nog iets te maken, is het pas in laatste instantie een toevallige
Indiër, of welke toevallige passant dan ook, die het moet ontgelden.
Met terugwerkende kracht projecteert de lachende mens zijn eigen onvermogen
als een gebrek bij de ander. De oorzaak voor de lach ligt dus
niet, zoals Hobbes en Bergson menen, in een superioriteitsgevoel, maar
in een gevoel van minderwaardigheid omdat we niets met de situatie
kunnen. Eerst komt het lachen, en soms volgt dan het uitlachen. En dan
zien we dat wie het laatst lacht toch niet altijd het best lacht. •

Boeken om te lezen, liedjes
om te luisteren, fragmenten
om te kijken
Samengesteld door Stichting Lezen en DE DAGEN
kinDerBoeken
15 / lesmap annie100
>
>
>
>
>>>
Abeltje/ Annie M.G. Schmidt en Thé Tjong Khing (ill.).
Querido, 2008.
Abeltje werkt als liftjongen in het warenhuis Knots.
Hij weet heel goed dat hij niet op het geheimzinnige
bovenste knopje van de lift mag drukken.
Als hij dat op een dag toch doet, schiet hij met de passagiers door
het dak van het warenhuis het luchtruim in.
:: 10+
De A van Abeltje/ Annie M.G. Schmidt en Thé Tjong-Khing
(ill.). Querido, 2009.
Abeltje gaat samen met meneer Tump, juffrouw Klaterhoen en
Laura naar de kermis in Middelum. Maar daar loopt het helemaal
mis: tijdens een verdwijntruc komt Laura niet meer tevoorschijn.
:: 10+
Allemaal sprookjes/ Annie M.G. Schmidt. Querido, 2009.
In dit boek vind je alle sprookjes van Annie M.G. Schmidt, met
daarbij een heleboel vrolijke illustraties van gerenommeerde
illustratoren als Fiep Westendorp, Philip Hopman, Harrie Geelen,
Sieb Posthuma, Carll Cneut en Gerda Dendooven.
:: 6+ (voorlezen)
:: 8+ (zelf lezen)
Floddertje/ Annie M.G. Schmidt en Fiep Westendorp.
Querido, 2008.
Zes verhaaltjes met steeds weer andere belevenissen over het
zich voortdurend vuil makende meisje Floddertje en haar
onafscheidelijke hondje Smeerkees. Oorspronkelijk zijn deze
avontuurtjes uitgegeven als reclame voor een wasmiddel. Humor
voert de boventoon, water en wasmiddel lossen het (grotemensen)
probleem altijd wel weer op.
:: 3+

16 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>>>
Het beertje Pippeloentje/ Annie M.G. Schmidt
en Harrie Geelen (ill.). Querido, 1997.
Twaalf speelse versjes over de voor kleuters herkenbare
belevenissen van het beertje Pippeloentje.
In dit mooie prentenboek is Pippeloentje jarig, gaat hij bij
oma logeren, schaatsen op het ijs, noem maar op. De perfect
lopende verzen en de prachtige schilderijtjes van Harrie
Geelen vormen een heerlijke combinatie.
:: 3+
Het grote Annie M.G. Schmidt voorleesboek/ Annie M.G.
Schmidt. Querido, 2009.
Verhalen over onder meer Jip en Janneke, Abeltje, Wiplala,
Tante Patent, Minoes, Pluk, Otje, Floddertje, Ibbeltje,
juffrouw Knoops en de Diepvriesdames. In deze bloemlezing
staan ook versjes als 'Waar de koning trek in had', 'De
mislukte fee', 'Het hele schaap Veronica', 'Ik ben lekker stout',
'De Heks van Sier-kon-fleks', 'Slordige Saartje' en 'Pietertje
luim'. Thematisch ingedeeld waardoor verrassende verbanden
opduiken zoals die tussen de lange familie Pijpestang en het
paard Langhors uit Pluk.
:: 4+
Het hele schaap Veronica/ Annie M.G. Schmidt en Fiep
Westendorp. Querido, 2002.
Humoristische, hier en daar wat kolderieke gedichtjes over de
dagelijkse belevenissen van het schaap Veronica, de deftige
dametjes Groen en een dominee. Ze gaan over onderwerpen
in verschillende periodes van het jaar (zomer, Sinterklaas,
Kerstmis, schaatsen, bollenvelden) en ademen een typisch
knusse, Hollandse sfeer. Ook zitten in de tekst kleine, niet
hinderlijke knipoogjes naar volwassenen.
:: 7+
Het toverstokje/ Annie M.G. Schmidt en Jan Jutte (ill.).
Querido, 2009.
Hansje Pansje Pingeling tovert zijn ouders om tot mezen met
een toverstokje dat hij gevonden heeft. Daarna trekt hij naar
school en gaat hij verder door de hele stad. Kinderen laat hij
met rust, maar bijna alle volwassenen zijn al gauw veranderd
in een dier. Alleen de meester niet, die werd een mokkataart.
:: 3+
Ibbeltje/ Annie M.G. Schmidt en Fiep Westendorp (ill.).
Querido, 2004.
Ibbeltje is een doodgewoon meisje met een doodgewone
vader. Maar Ibbeltjes moeder vliegt voor elke hond de boom
in, spint als geen ander en overlegt regelmatig met haar
poezen. Met zo’n bijzondere moeder moét je wel een heleboel
avonturen beleven.
:: 6+ (voorlezen) :: 8+ (zelf lezen)

17 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>>>
Jip en Janneke/ Annie M.G. Schmidt en Fiep Westendorp (ill.).
Querido, 2005.
Wie kent Jip en Janneke niet, de twee buurkinderen die heel
gewone, dagelijkse dingen meemaken? Elk verhaaltje in deze
verzamelbundel vormt een afgerond geheel en speelt zich af in de
kleuterwereld. Herkenbaar voor elk kind!
:: 3+
Kaapse raasdonders/ Louise Bos, Roos Voorsluis en Fiep
Westendorp (ill.). Querido, 1999.
De auteurs hebben uit de kinderboeken van Annie M.G.
Schmidt allerlei heerlijks geselecteerd en recepten geschreven
voor o.m. brandnetelsoep, Stampertjespot, hasselbramenjam
enz. Met voorin duidelijk uitleg hoe het boek te gebruiken en
een korte persoonsbeschrijving van de helden: Otje, Pluk, Jip en
Janneke, Floddertje, Tante Patent en Ibbeltje. De recepten staan
puntsgewijs, zijn duidelijk en worden soms ook nog besloten met
een passend citaat.
:: 10+
Mijn huis, jouw huis/ Annie M.G. Schmidt, Han G. Hoekstra,
Bibi Dumon Tak en Fiep Westendorp (ill.). Querido, 2008.
Het boek is opgezet als een wandeling door een huis, waarbij je
alle kamers bezoekt. Bij elke kamer zijn na een wervende inleiding
van Bibi Dumon Tak bekende teksten van Annie M.G. Schmidt
(en ook enkele van Han G. Hoekstra) opgenomen, waarvan ook
vertalingen in het Engels, Hebreeuws en Arabisch. Naast de
verhalen en gedichten die iedereen meteen mee kan opzeggen, zijn
er ook recepten uit verschillende culturen opgenomen en een spel
over talen. Op de bijbehorende cd wordt 'Dikkertje Dap' gezongen
in de al eerder genoemde talen door achtereenvolgens VOF de
Kunst, Hakim, Gilad Nezer en Jimmy Hutchinson.
:: Voor iedereen!
Minoes/ Annie M.G. Schmidt en Carl Hollander (ill.).
Querido, 2007.
Juffrouw Minoes was vroeger een poes. Ze spint, krabt, geeft
kopjes en houdt nog steeds van vogeltjes. Ze mag dan wel een
gewoon meisje zijn, ze spreekt ook nog de ‘katse’ taal. En zo kan
ze, via de katten-persdienst, de verlegen journalist Tibbe helpen.
:: 10+
Misschien wel echt gebeurd/ Annie M.G. Schmidt.
Querido, 2003.
Annie M.G.Schmidt heeft in de laatste fase van haar leven
zelf nog bepaald welke 43 verhalen en sprookjes in dit mooi
uitgevoerde boek zouden worden opgenomen. Men treft er veel
bekend werk aan (Spikkeltje, Kroezebetje), maar ook enkele
onbekende verhalen.
:: 4+ (voorlezen) :: 8+ (zelf lezen)

18 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>>>
Otje/ Annie M.G. Schmidt en Fiep Westendorp (ill.).
Querido, 2006.
Otjes vader Tos is kok. Dat klinkt lekker, maar Tos heeft geen
papieren en heeft last van driftbuien en kan dus nergens een vaste
baan krijgen. Hij en Otje zwerven van de ene naar de andere plek.
Gelukkig krijgen ze veel hulp van de dieren.
:: 6+ (voorlezen)
:: 8+ (zelf lezen)
Pluk van de Petteflet/ Annie M.G. Schmidt en Fiep Westendorp
(ill.). Querido, 2010.
Pluk, die op het zolderkamertje van de Petteflet woont, is de held
en de redder wanneer de andere flatbewoners en zijn vrienden, de
dieren, in nood verkeren.
:: 4+ (voorlezen)
:: 8+ (zelf lezen)
Tante Patent en de Grote Sof/ Annie M.G. Schmidt
en Fiep Westendorp. Querido, 2002.
De keurige Tante Patent graaft in haar tuin een offervat op en
krijgt daardoor een Batavier over de vloer, die het heilige goed
komt opeisen. De gevolgen zijn niet te overzien, hoewel tante zich
aardig weert. De illustraties zijn onverminderd krachtig en zullen
niet alleen uit nostalgische overwegingen door groot en klein
worden gewaardeerd.
:: 10+
Wiplala & Wiplala Weer/ Annie M.G. Schmidt
en Philip Hopman (ill.). Querido, 2011.
Wiplala is een klein mannetje dat door zijn volkje weggestuurd
wordt en bij de familie Blom terechtkomt. Als vader Blom in
een restaurant niet genoeg geld heeft, tovert en tinkelt Wiplala
hen klein om hen te redden van de politie. Krijgt hij hen weer
teruggetinkeld?
:: 6+ (voorlezen)
:: 8+ (zelf lezen)
Ziezo/ Annie M.G. Schmidt. Querido, 2009.
In dit boek vind je alle kinderversjes die Annie M.G. Schmidt
ooit geschreven heeft. Het zijn er 347 in het totaal en ze zijn
chronologisch geordend. Met illustraties van Wim Bijmoer, Jenny
Dalenoord, Carl Hollander, Jan Jutte, Mance Post, Thé Tjong-
Khing, Peter Vos en natuurlijk ook Fiep Westendorp.
:: 6+

VolWassen
literatuur
19 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>>>
Ik heb truffel, wat heb jij? / Alex Verburg. Arbeiderspers, 2011
In de lente van 1995 voerde Alex Verburg een lang gesprek met
Annie M. G. Schmidt. Achteraf bleek dit het allerlaatste interview
te zijn dat de schrijfster heeft gegeven. Vele facetten van haar
leven passeren de revue. Annie vertelt wat ze zich voorstelt bij
haar dood en bij de eeuwigheid, ze vertelt onverbloemd over haar
houding in de oorlog, en gaat in op de vraag hoe ze graag door
ons herinnerd zou worden.
Ik staar maar te staren/div. Eenvoudig communiceren, 2009
Een bundel gedichten en proza, geïnspireerd door werk van Annie
M. G. Schmidt. Niet of onvoldoende geletterde volwassenen
maken op latere leeftijd kennis met een van de bekendste
schrijfsters van Nederland. Het is een kennismaking met het
geschreven woord en de mogelijkheid om ook eigen gedachten in
woorden om te zetten.
Zeur niet/ Annie M. G. Schmidt. Nygh & Van Ditmar, 2007
Nergens anders in de Nederlandse letterkunde komen zo veel
clivia's, fuchsia's, cyclamen en begonia's voor. Ze zette alle ramen
van het bedompte Hollandse binnenhuisje open om er een
frisse wind doorheen te laten waaien, maar de potplanten op de
vensterbanken bracht ze nimmer tot wankelen – als de tijdloze
symbolen van onze geborgenheid. En misschien verklaart dat
ook wel de blijvende, ongekende populariteit van haar liedjes:
glasheldere gebruikspoëzie en een huishoudelijke taal vol
verrassende woorden.
Doe nooit wat je moeder zegt/ Joke Linders. Querido, 1999
In het uiterst toegankelijk geschreven ‘Doe nooit wat je moeder
zegt’ schetst Joke Linders een beeld van het veelzijdige oeuvre van
Annie M.G. Schmidt. Wie of wat waren haar inspiratiebronnen?
Voor wie schreef zij het liefst? En is een van de meest gelezen
auteurs van Nederland echt altijd acht jaar gebleven?
Anna/ Annejet Van der Zijl. Querido,2002
Op grond van brieven, aangevuld met tientallen interviews en een
schat aan ander onbekend materiaal reconstrueerde Van der Zijl
het leven van Schmidt.
Het resultaat is een bijna eeuw omspannende biografie, waarin
niet alleen getoond wordt hoezeer dit 'merkwaardige, zeldzame
kunstenaarschap' (zoals Jan Greshoff haar talent al in 1951
noemde) verweven was met Schmidts persoonlijke lotgevallen,
maar ook hoezeer de schrijfster haar leven keer op keer in eigen
handen nam en de geschiedenis ervan uiteindelijk mystificeerde
en zelfs verzon.

20 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>
>>>
Wat we begraven onder appelflappen / Annie M. G. Schmidt
Querido, 2009
Sinterklaas, Kerstmis, Oud & Nieuw: het hoort vrolijk en gezellig
te zijn. Maar wie het werk van Annie M.G. Schmidt kent, weet dat
wat hóórt de schrijfster niet bijster interesseerde. Dus schreef ze,
met de vrolijke overdrijving die haar kenmerkt, columns, liedjes en
gedichten over die vermaledijde feestdagen.
Wat ik nog weet/ Annie M.G. Schmidt. Querido, 2002
Niemand kan beter over Annie M.G. Schmidt vertellen dan zijzelf.
Zo rond haar tachtigste is ze gaan opschrijven 'wat ze nog niet wist'
van haar Zeeuwse kinderjaren en van haar jeugd. In ‘Wat ik nog
weet’ zien we Annie M.G. Schmidt op haar best. Dat mag literatuur
van het eenvoudige soort opleveren, maar weinigen schrijven zo
origineel, zo vermakelijk en vooral zo innemend als zij.
Voeden, verschonen en in de wieg mikken/ Annie M. G. Schmidt
Querido, 2009
In al haar versjes over kinderen echoot haar beroemde dichtregel 'en
als ik kwaad ben zeg ik bil!'. Ook in de vele columns die ze over hen
schreef is er weinig zoetsappigheid te bespeuren en weinig volwassen
vertedering. Wat we hier wel terugvinden: een kritische kijk op
ouders die in hun kroost louter wonderkindertjes zien, een vrolijke
blik op de eigenzinnigheid en de onafhankelijke logica van kinderen.
Alleen voor dames/ Annie M. G. Schmidt. Querido, 2011
Schmidt drijft in 'Alleen voor dames' regelmatig de spot met het
vrouwelijke doen en laten. Maar wel op een hele leuke manier,
waardoor de vrouwelijke lezer het opgeroepen schaamtegevoel kan
laten varen en er juist gelachen kan worden om het soms ietwat
opmerkelijke gedrag van vrouwen.
Tot hier toe/ Annie M.G. Schmidt. Querido,2002
'Tot hier toe' kan beschouwd worden als de 'verzamelde gedichten
voor volwassenen' van Annie M.G. Schmidt (1911-1995), in de
ruimste zin van het woord, zowel wat 'gedichten' als wat 'volwassenen'
betreft. Zo zijn alle gedichten opgenomen waarin de dominee, de
dames Groen en het schaap Veronica de hoofdrol vervullen, ook al
hebben de losse uitgaven er nog zozeer als kinderboeken uit gezien.
En natuurlijk treffen we hier de liederen uit het fameuze jaren- ‘50
hoorspel 'In Holland staat een huis' alias 'De familie Doorsnee' aan.
Liefs Annie/ Annie M. G. Schmidt & Annejet van der Zijl .
Querido, eind mei 2011
Annie M.G. Schmidt was behalve een van de populairste schrijvers
van Nederland ook een van de productiefste. En bijna alles wat
ze in de loop van haar lange leven heeft geschreven is inmiddels
gepubliceerd – met uitzondering van de talloze brieven die ze
schreef aan haar moeder, haar vriendinnen, haar geliefde, haar
uitgever en haar fans. En dat is zonde, want ook deze brieven worden
gekenmerkt door haar unieke kijk op de wereld, haar gevoel voor
stijl en humor.

CD's, DVD's
en anDere
21 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>
>>>
Ziezo / Annie MG Schmidt. Querido, Avro, 2005
dvd
Literair kinderplezier. Een bonte verzameling animatiefilmpjes,
gemaakt in opdracht van de AVRO, door de HKU. Met de stem
van Flip van Duijn.
De leukste Annie MG Schmidt filmhits in één DVD-box
Warner home video, 2003
dvd
Abeltje, Otje 1&2, Minoes, Ja zuster, nee zuster en het interview
tussen Annie en Isha Meijer vind je in deze verzamelbox.
Heksen en zo/ Annie M.G. Schmidt. Rubinstein, 2007
luisterboek
Op deze 2 cd's leest Annie M.G. Schmidt acht van haar vreemde
sprookjes voor. Over de kapper die bij de diepvriesdames terecht
komt, over een ooievaar die een koningskindje moet afleveren,
over een koning die een maarschalk had die zijn oor kon
afschroeven en over een meisje dat haar naam kwijt was. En over
gewone mensen die ongewone dingen meemaken...
Ik ben Jip, ik ben Janneke / Annie M.G. Schmidt
Querido, 2010
boek en cd
Lezen, kijken, luisteren en meezingen met Jip en Janneke! In het
extra lang voorleesverhaal gaan Jip en Janneke spelen met een
winkelwagen in de supermarkt, en ze bouwen een huis van een
grote kartonnen doos. Ideaal als het regent! Op de cd achter in het
boek gaan de avonturen verder als mini-musical.
Pension Hommeles/ Annie M.G. Schmidt (2009)
dvd
'Pension Hommeles' is de eerste Nederlandse televisieserie en
gaat over de belevenissen van de vaste bewoners van een pension.
De pensionhoudster zwaait de scepter. Er zitten liedjes in en de
vergelijking met de radioserie De Familie Doorsnee ligt voor de
hand. Een oer-Hollandse sfeer en personages waar het publiek
zich in herkent. Enkele van de liedjes zijn tot de klassieken van het
Nederlandse repertoire gaan horen, zoals ‘Ik zou je het liefste in
een doosje willen doen’.
Ja zuster, nee zuster / Annie M.G. Schmidt. Rubinstein, 2006
luisterboek
Ook tv-serie en film (met Paul de Leeuw uit 2002)
In het Rusthuis van Zuster Klivia is het allesbehalve rustig.
Integendeel zelfs. Buurman Boordevol ergert zich mateloos aan
het lawaai van zijn buren. Zo erg, dat hij Zuster Klivia regelmatig,
maar tevergeefs, voor de rechter sleept. Als inbreker Gerrit ook
zijn intrek neemt in het rusthuis, denkt Boordevol na een inbraak
in zijn huis, dat hij nu echt een zaak heeft. Het ziet er niet goed uit
voor Rusthuis Klivia. Totdat de ingenieur met een van zijn geniale
uitvindingen de redder in nood blijkt te zijn. Maar voor hoelang?

links
22 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
Ongehoord, opnames uit de jaren 50 / Annie M.G. Schmidt.
TIN, 2003
cd
Een verzameling van opnames die nog niet eerder op plaat of
cd verschenen van zowel cabaretwerk als musicalnummers.
Onder meer opnames van Cabaret De Inktvis, waarvan
cabaretgrootheden als Wim Sonneveld en Wim Kan later de
teksten afnamen voor hun eigen programma's. Ook Annie
M.G. Schmidt zélf is op de cd's te horen in een aantal gesproken
columns!
De allerleukste liedjes en verhaaltjes van Annie MG Schmidt/
Annie M.G. Schmidt. Tabtoo, 2009
cd
De titel zegt het, de allerleukste! Je hebt ook een cd met 'de
leukste liedjes', ' de leukste verhaaltjes' en 'alle verhalen van Jip en
Janneke' op cd.
De leukste liedjes van Annie MG Schmidt/ VOF De kunst
vof de kunst, 2009
cd
Heel bekend in Nederland: deze versies van VOF De Kunst.
VOF De kunst heeft een aantal cd's met liedjes van Annie MG
Schmidt.
Het dorp/ Wim Sonneveld. Polymedia, 1998
cd
Op deze cd hoor je enkele van de teksten die Annie MG Schmidt
voor Wim Sonneveld schreef. Zoals in de liedjes Marjolijne en
Margootje.
Op www.dedagen.be/annie100 vind je links naar vertolkingen
van haar liedjes, fragmenten uit series en meer.

Versje:
Dikkertje Dap
Uit: het fluitketeltje
24 / lesmap annie100
Dikkertje Dap klom op de trap
's morgens vroeg om kwart over zeven
om de giraf een klontje te geven.
Dag Giraf, zei Dikkertje Dap,
weet je, wat ik heb gekregen?
Rode laarsjes voor de regen!
't Is toch niet waar, zei de giraf,
Dikkertje, Dikkertje, ik sta paf.
O Giraf, zei Dikkertje Dap,
‘k moet je nog veel meer vertellen:
Ik kan al drie letters spellen:
a b c, is dat niet knap?
Ik kan ook al bijna rekenen!
Ik kan mooie poppetjes tekenen!
Lieve deugd, zei de giraf,
kerel, kerel, ik sta paf.
Zeg Giraf, zei Dikkertje Dap,
mag ik niet eens even bij je
stiekem van je nek af glijen?
Zo maar eventjes voor de grap,
denk je dat de grond van Artis
als ik neerkom, heel erg hard is?
Stap maar op, zei de giraf,
stap maar op en glij maar af.
Dikkertje Dap klom van de trap
met een griezelige grote stap.
Op de nek van de giraf
zette Dikkertje Dap zich af,
roetsjj, daar gleed hij met een vaart
tot aan ‘t kwastje van de staart.
Boem!
Au!!
Dag Giraf, zei Dikkertje Dap.
Morgen kom ik weer hier met de trap.

Lessuggesties
(door Anneleen Hacke)
DerDe
kleuterklas
en eerste
graaD lager
onDerWijs.
25 / lesmap annie100
Doelstellingen
materiaal
>
>
>
>
>
lesduur
lesverloop
>
>
>
>
>
>
>
>>>
Nederlands – 2 Spreken – 2.2
Nederlands – 3 Lezen – 3.2
Wereldoriëntatie – 5 Tijd – 5.6
Muzische vorming – 1 Beeld – 1.1, 1.4 en 1.5
Muzische vorming – 2 Muziek – 2.4 en 2.5
prenten of foto’s van giraffen
voor de knutselactiviteit:
kosteloos materiaal: dozen, deksels, potjes, rolletjes, papier, takjes, enz.
hechtingsmateriaal: lijm, plakband, touw, nietjes, enz.
versieringsmateriaal: knopen, schelpen, pitten, blaadjes, stenen, enz.
voor de muzikale dobbelsteen:
een dobbelsteen
zes prenten voor op de dobbelsteen (een giraf, een glijbaan, een klontje
suiker, een zoen, een trap, een vallende Dikkertje Dap)
Na een algemene inleiding volgen twee afzonderlijke lesfiches.
Voor één les (inleiding plus één activiteit) voorzie je best ruim anderhalf uur.
1. Het gedicht
Lees het versje voor.
Bespreek nadien de inhoud met de kinderen.
Stimuleer hen om hun eigen zegje te doen aan de hand van volgende vragen:
Hoe laat bezoekt Dikkertje Dap de giraf?
Wat zegt de giraf als Dikkertje Dap hem iets vertelt?
Wat vind je ervan dat de giraf kan spreken?
Wat gebeurt er als Dikkertje Dap van de nek afglijdt?
Wat besluit Dikkertje Dap na de pijnlijke val?
Durf jij van de nek van een giraf afglijden?
Ben je ooit al eens van een hoge glijbaan gegleden?
Hoe voelde dat in je buik? Was je bang? Waarom (niet)?

26 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>
>
>
>
2. een giraf knutselen
Bespreek een aantal prenten of foto’s van giraffen:
Hoe zien giraffen er uit?
Vind je ze grappig? Waarom (niet)?
Hoe ziet de sprekende giraf uit het gedicht er uit?
Daag de kleuters uit om hun fantasie de vrije loop te laten.
Na dit gesprekje gaan ze aan de slag met hun ideeën.
Wanneer de giraffen klaar zijn, krijgen ze een plaatsje
in de savanne of dierentuin.
Deze knutsel je met enkele doeken, stenen en plantjes makkelijk in
elkaar.
3. muzikale dobbelsteen
Toon de muzikale dobbelsteen aan de kinderen.
Op de dobbelsteen staan zes prenten.
Bij elke prent hoort een bijpassende ademhalingsoefening:
giraf = oooohhh (bewondering voor Dikkertje Dap)
glijbaan = ssssshhhh (suizend glijden)
klontje suiker = mmmmmm (de giraf vindt dit lekker)
zoen = zoengeluid (Dikkertje Dap geeft de giraf een zoen)
trap = bombombombom (Dikkertje Dap klimt op de trap)
vallende Dikkertje Dap = aaaaaaaaaa (Dikkertje Dap heeft pijn)
Overloop eerst de prenten met de kinderen.
Vraag hen telkens welk geluid ze bij de prenten zouden kunnen
maken.
Zijn er geen suggesties, dan stel je zelf iets voor.
Vervolgens geven de kinderen de dobbelsteen door tot het
(afgesproken) stopteken.
Wie de dobbelsteen heeft, mag deze rollen.
Kijk samen welke prent boven ligt en welk geluid de kinderen
moeten maken.
Geef dan de dobbelsteen opnieuw rond.
Wil je het spel moeilijker maken, vraag dan telkens ook aan de
kinderen welk geluid bij de voorgaande beurt hoorde en de beurt
daarvoor, enz.
De kinderen herhalen de geluiden in de juiste volgorde.

Boek:
Floddertje
27 / lesmap annie100
over het boek:
Floddertje is een avontuurlijk meisje.
Altijd is ze vuil.
Behalve wanneer ze net in bad geweest is.
Maar zelfs dan blijft ze nooit langer dan een half uurtje schoon.
Met haar al even smerige hondje Smeerkees beleeft ze vrolijke,
herkenbare avonturen.

Lessuggesties
(door Anneleen Hacke)
DerDe
kleuterklas
28 / lesmap annie100
Doelstellingen
materiaal
>
>
>
>
lesduur
lesverloop
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>>>
Wereldoriëntatie – 3 Mens – 3.11
Lichamelijke opvoeding – 1 Motorische competenties –
1.28, 1.29 en 1.39
het boek
voor de activiteit ‘vuile handen wassen’:
potjes met vuile dingen (modder, verf, enz.)
een wastafel
allerlei soorten zeep met verschillende geuren
(een stuk zeep, vloeibare zeep, schuimzeep, enz.)
een memoryspel (dit maak je makkelijk zelf met
prenten uit het boek)
Ongeveer één uur.
1. Het verhaal
Lees het boek voor.
Bespreek nadien de inhoud met de kinderen.
Stimuleer hen om hun eigen zegje te doen aan de hand
van volgende vragen:
Waarom denk je dat Floddertje zo heet?
Wat gebeurt er als Floddertje vuil is?
Hoe wordt Floddertje vuil?
Word je zelf ook wel eens vuil?
Hoe maak je je het liefst vuil?
Wat doet je mama of papa als je vuil bent?
Hoe zou jij willen heten, als je elke dag zo vuil werd
als Floddertje en je mocht zelf een naam kiezen?
2. Vuile handen wassen
De kinderen maken zich lekker vuil, net zoals Floddertje.
Ze kiezen zelf waar ze hun handen of vingers in stoppen:
in het potje met modder of verf of … .
Daarna is het tijd om de handen te wassen.
De kinderen gaan naar de wastafel en kiezen welke zeep ze
gebruiken.
Laat hen ook vergelijken:
welke zeep ruikt het lekkerst?
Met welke zeep kan je best schrobben? Welke zeep werkt het best?
Tot slot ruiken de kinderen aan hun net gewassen handen.
Hoe ruiken ze?
Zie je nog ergens vuil?

29 / lesmap annie100
3. memory
Verdeel de klas in groepjes van twee tot vier kinderen.
Zijn de kinderen vertrouwd met het spel, dan bied je dit meteen als
een zelfstandige activiteit aan.
Speelde je nooit eerder memory in je klas, dan oefen je het eerst
enkele keren in verschillende begeleide groepjes.
Het spel is eenvoudig.
Zoek tien afbeeldingen uit het boek.
Zet elke afbeelding op twee kaartjes.
Leg de kaartjes met de prent naar beneden op de tafel.
Wie aan de beurt is, draait twee kaarten om.
Vind je twee dezelfde afbeeldingen, dan mag je die houden.
Twee verschillende kaartjes moeten opnieuw omgedraaid worden.
De kinderen moeten zoveel mogelijk paren verzamelen.

Versje:
Ik ben lekker stout
Uit: Ik ben lekker stout
30 / lesmap annie100
Ik wil niet meer, ik wil niet meer!
Ik wil geen handjes geven!
Ik wil niet zeggen elke keer:
Jawel mevrouw, jawel meneer …
nee, nooit meer in m’n leven!
Ik hou m’n handen op m’n rug
en ik zeg lekker niks terug!
Ik wil geen vieze havermout,
ik wil geen tandjes poetsen!
‘k Wil lekker knoeien met het zout,
ik wil niet aardig zijn, maar stout
en van de leuning roetsen
en schipbreuk spelen in de teil
en ik wil spugen op het zeil!
En heel hard stampen in een plas
en dan m’n tong uitsteken
en morsen op m’n nieuwe jas
en ik wil overmorgen pas
weer met twee woorden spreken!
En ik wil alles wat niet mag,
de hele dag, de hele dag!
En ik wil op de kanapee
met hele vuile schoenen
en ik wil aldoor gillen: nee!
En ik wil met de melkboer mee
en dan het paardje zoenen.
En dat is alles wat ik wil
en als ze kwaad zijn, zeg ik: bil!

Lessuggesties
(door Marit Trioen)
eerste
graaD lager
onDerWijs.
31 / lesmap annie100
Doelstellingen
materiaal
lesduur
lesverloop
>
>
>>>
Deze les verscheen eerder in de lesbundel n.a.v. Gedichtendag
2010 (zie http://www.gedichtendag.com/2010/documenten/
lessuggesties/basis_2010.pdf).
Nederlands – 2 Spreken – 2.5 en 2.9
Nederlands – 3 Lezen – 3.5
Muzische Vorming – 3 Drama – 3.5 en 3.6
een spreekpop
een gatentekst van het gedicht (zie bijlage)
een doos met voorwerpen (kies voorwerpen die rijmen op
woorden uit het gedicht)
Ongeveer vijftig minuten (zonder het toneel).
1. lekker stout
Schrijf de titel van het gedicht op het bord.
Vertel – eventueel via een spreekpop – dat je vandaag zin hebt
om alles te doen wat eigenlijk niet mag. Fantaseer er in geuren en
kleuren op los wat je allemaal wil uitspoken.
Vraag dan aan de kinderen wat zij zouden doen als ze eens een
dagje lekker stout mogen zijn.
2. Het gedicht
Lees het gedicht niet voor, maar deel de gatentekst uit aan de
kinderen (zie bijlage).
Elk kind leest luidop een zin en probeert het ontbrekende
rijmwoord in te vullen.
Zijn alle rijmwoorden ingevuld, dan draag je het versje op een
saaie, monotone toon voor.
Vinden de kinderen dat je het gedicht goed voorgelezen hebt, of
kiezen zij een andere toon?
En wat doe je met je lichaam, handen en voeten?
Laat enkele kinderen het gedicht vooraan expressief voordragen.

32 / lesmap annie100
3. stout en stout is twee
In het gedicht komen twee ‘soorten’ stout voor: dingen die het kind
van mama en papa moet (handjes geven, havermout eten, tandjes
poetsen) en dingen die het kind zelf wil (van de leuning roetsen,
knoeien met het zout, enz.).
Kunnen de kinderen van elke categorie een aantal voorbeelden
opsommen?
Vinden de kinderen alles stout, wat in het gedicht genoemd wordt?
Of zitten er dingen bij die voor hen wel kunnen?
En wat vinden de kinderen van het woordje ‘bil’? Als scheldwoord
zal het hen vast vreemd in de oren klinken.
Begrijpen ze echter waarom het woord daar staat? Door welke
woorden zou je het, los van het rijm, vandaag vervangen?
4. rijmdoos
Stop in een doos (afbeeldingen van) voorwerpen die een
rijmwoord vormen, bijvoorbeeld een vlag (mag – dag),
een tas (jas – gras), enz.
Elk kind krijgt een voorwerp (of afbeelding) uit de doos.
Lees het gedicht nog eens voor.
Wanneer de kinderen een woord horen, dat op ‘hun’ voorwerp
rijmt, steken ze het in de lucht.
5. op de planken
De kinderen beelden het gedicht uit.
Verdeel de klas in groepjes en geef elke groep een strofe.
Binnen de opgegeven tijd maakt elke groep een toneeltje van hun
strofe.
Per groep is er ook één kind dat de tekst zal voorlezen.
Als iedereen klaar is, volgt het grote optreden.

Bijlage ‘Ik ben lekker stout’: Gatentekst
33 / lesmap annie100
Ik wil niet meer, ik wil niet meer!
Ik wil geen handjes geven!
Ik wil niet zeggen elke ................................:
Jawel mevrouw, jawel............................. …
nee, nooit meer in m’n ................................!
Ik hou m’n handen op m’n rug
en ik zeg lekker niks .............................!
Ik wil geen vieze havermout,
ik wil geen tandjes poetsen!
‘k Wil lekker knoeien met het .............................,
ik wil niet aardig zijn, maar .............................
en van de leuning .............................
en schipbreuk spelen in de teil
en ik wil spugen op het .............................!
En heel hard stampen in een plas
en dan m’n tong uitsteken
en morsen op m’n nieuwe .............................
en ik wil overmorgen .............................
weer met twee woorden .............................!
En ik wil alles wat niet mag,
de hele dag, de hele .............................!
En ik wil op de kanapee
met hele vuile schoenen
en ik wil aldoor gillen: .............................!
En ik wil met de melkboer .............................
en dan het paardje ..............................
En dat is alles wat ik wil
en als ze kwaad zijn, zeg ik: .............................!

Boek:
het toverstokje
Annie m.G. Schmidt en jan jutte (ill.)
34 / lesmap annie100
over het boek:
Hansje Pansje Pingeling vindt een toverstokje.
Hij tovert alle volwassenen om in een dier of een plant.
De meester wordt dan weer een mokkataart.
Het getover gaat de kinderen al snel vervelen en
ze willen graag hun ouders terug.
Hansje maakt de betovering ongedaan, maar voor
één persoon loopt dat niet zo goed af.
Dit verhaal op rijm werd vers per vers treffend geïllustreerd
door Jan Jutte. Het verscheen eerder in Ziezo, een bundel met alle
kinderversjes van Annie M.G. Schmidt.

Lessuggesties
(door Ria Carette)
eerste
graaD lager
onDerWijs.
35 / lesmap annie100
eindtermen
materiaal
lesduur
lesverloop
>
>
>
>
>
>>>
Deze les verscheen eerder in de lesbundel n.a.v. de
Jeugdboekenweek 2010 (zie http://www.jeugdboekenweek.be/
Archief/suggesties/suggesties2010.pdf).
Nederlands – 1 Luisteren – 1.8 en 1.9
Nederlands – 2 Spreken – 2.2 en 2.7
Muzische Vorming – 5 Media – 5.3
Muzische Vorming – 1 Beeld – 1.6
Wereldoriëntatie – 2 Technologie – 2.4
allerhande kosteloos knutselmateriaal
een wit bord met uitwisbare stift
tape
een digitaal fototoestel met een statief
een computer met Audacity (programma om geluidsopnames te
maken), een koptelefoon en microfoon
een computer met Moviemaker of PowerPoint
een stappenplan met foto’s zodat de kinderen zelfstandig aan de
slag kunnen met deze programma’s
kleine stickers (zes per kind)
Deze les is opgevat als een doorschuifsysteem met drie activiteiten.
Om alle opdrachten te doorlopen, heb je drie tot vier lestijden
nodig.
Heb je minder tijd, dan kan je ook gewoon voor één activiteit
kiezen.
1. glazen bol
Laat kinderen de inhoud van het boek voorspellen op basis van de
cover:
Wat is de titel van het boek?
Wat zie je op de illustratie?
Wie is verbaasd? Hoe zie je dat?
Waarover zou het boek gaan?
Waarom denk je dat?
2. Het verhaal
Lees het verhaal vers per vers voor en toon de illustraties.
Stel geen vragen tussendoor om het ritme van de tekst niet te
verstoren.
De meeste illustraties bieden voldoende ondersteuning om het
verhaal te begrijpen, behalve bij de woorden ‘heester’ en ‘cyclamen’.

36 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>
organisatie:
Verloop:
>
>
>
>
>
>
>>>
Na het voorlezen stel je vragen over de inhoud
en het gebruik van rijm:
Wat gebeurt er in het begin van dit verhaal?
Wat doet Hansje Pansje Pingeling met het toverstokje?
Vind je het leuk dat er geen volwassenen meer in de buurt zijn?
Hoe eindigt het verhaal?
Wat is er bijzonder aan de zinnen in dit boek?
Wat maakt dit boekje grappig?
3. Doorschuifsysteem
Maak een doorschuifsysteem met drie activiteiten.
Maak een stappenplan in foto’s voor het bedienen van het
fototoestel of het programma Audacity.
Werk met groepjes per vier en één verantwoordelijke per groepje.
Bij het doorschuiven naar een volgende opdracht hou je een korte
bespreking waarin kinderen
elkaar handige tips geven.
Observeer als leerkracht: kijk hoe de kinderen het materiaal
manipuleren, maar ook hoe ze met elkaar omgaan.
Geef ook tips vanuit die observaties.
Activiteit één:
Toverstokjes en toverspreuken
Zorg voor een rijk aanbod aan materialen.
Elk kind maakt een persoonlijke toverstok, geeft hem een naam en
verzint er een passende toverspreuk bij.
Activiteit twee: Toveren
Bekijk het binnenwerk van Het toverstokje.
Bespreek de illustraties.
Daarop zie je een heer in een regenjas veranderen in een paard, een
deftige dame in een koe. Sommige volwassenen veranderden ook
in een plant.
Daarna demonstreer je de opdracht:
Plaats een wit bord met uitwisbare stift op een vaste plaats die je
met tape markeert.
Plaats een digitaal fototoestel op een statief. Markeer ook waar het
statief staat.
Leg uit hoe je het fototoestel bedient.
Teken een mens op het bord, fotografeer de tekening.
Veeg een stukje van de menselijke figuur weg en vervang het
door een dierlijk element (bv. de neus door een varkensneus) en
fotografeer opnieuw.
Herhaal.
Je kan hen ook telkens kleine wijzigingen in de achtergrond laten
aanbrengen (bijv. een plant die steeds groter wordt, een boom die
eerst naar links, dan naar rechts overhelt…).

37 / lesmap annie100
>>>
Elke groep maakt tenminste zes verschillende,
opeenvolgende foto’s.
Maak met die foto’s later een animatiefilmpje
met behulp van Moviemaker of PowerPoint.
Zet de foto’s in goede volgorde – van mens tot dier,
van dier tot mens.
Voor het beste resultaat in PowerPoint voeg je de foto’s in in lege
dia’s, zonder voorgestructureerde tekstvakken. Zo krijgen alle
foto’s automatisch dezelfde afmetingen. Voeg een overgang in
tussen elke dia. Om een filmpje te maken van de foto’s, maak je een
automatisch doorlopende voorstelling (klik op ‘diavoorstelling’,
dan op ‘instellen tijd’).
Werk je liever met Moviemaker? Klik dan ‘Start’ aan op de
taakbalk, dan ‘Importeren in collecties’. In het storyboard onderaan
zet je alle foto’s. Een vloeiend filmpje maak je door in de werkbalk
bovenaan ‘Video-overgangen’ aan te klikken in plaats van
‘Collecties’. Verander de knop ‘Storyboard’ onderaan in ‘Tijdslijn’.
De duur van de weergave van de foto’s kan je met de plus- en
minknop manipuleren.
Activiteit drie: Verzen voorlezen
Voorzie een computer met programma Audacity,
een koptelefoon en microfoon.
Stel het programma zo in dat het geen omgevingslawaai registreert.
Demonstreer hoe je een opname maakt en hoe je die correct
opslaat.
Kies een fragment uit het boek.
Per vers uit het boek laat je de kinderen een nieuwe opname maken.
Zo kunnen ze bij fouten de verzen hernemen.
Eén kind spreekt het vers in, de rest speelt voor souffleur.
Na afloop monteer je de geluidsopnames na elkaar of je zet
ze in de goede volgorde in één map.
Exporteer ze naar een extensie die je kan afspelen in de klas
bijv. ‘.wav’ of ‘.mp3’.
4. uitbreiding: ik wil, ik wil, ik wil
Vraag de kinderen wat ze graag zouden doen als er geen
volwassenen in de buurt zouden zijn.
Elk verschillend idee noteer je op één blad, ideeën die dicht bij
elkaar liggen noteer je op hetzelfde blad. Hang alle bladen op een
verschillende plaats in de klas.
Elk kind krijgt zes kleine stickers.
Het leukste idee geven ze drie stickertjes, het op één na
leukste krijgt er twee, het derde leukste één. De drie populairste
ideeën hang je voldoende uit elkaar in de klas, de andere bladen
neem je weg.
Tijd voor discussie!

38 / lesmap annie100
Elk kind kiest in stilte een idee uit.
Ze bedenken argumenten om die keuze te verdedigen,
ze denken eventueel ook na over waarom ze niet kozen
de andere ideeën.
Geef voldoende tijd.
Op een afgesproken teken stappen de kinderen
naar hun favoriete idee.
Dan start de discussie.
Werk met een strikte timing.
De kinderen bij het eerste idee vertellen waarom ze
hiervoor kiezen.
Ze krijgen hiervoor bv. vijf minuten.
Daarna mogen de kinderen uit de twee andere ideeëngroepen
vragen stellen en kritische opmerkingen maken.
Bijdragen die niet constructief zijn blok je af.
Laat de discussie per idee maximaal tien minuten duren.
Vraag tot slot of er kinderen zijn die na de discussie hun
keuze willen veranderen.

Verhaal:
Sommen
Uit: Ibbeltje
39 / lesmap annie100
over het boek:
Eigenlijk is Ibbeltje een doodgewoon meisje.
Ze woont in een doodgewone straat, heeft een doodgewone vader
en is net zo lief en net zo stout als alle andere kinderen.
Alleen haar moeder doet af en toe best raar.
Dan klimt ze in bomen, duikt ze weg voor honden of praat ze met
de katten in de buurt.
Maar Ibbeltje zelf vindt het allemaal prima.
Haar moeder kan er toch ook niet aan doen dat ze vroeger de kat
van een heks was?
Bovendien beleeft ze met zo’n bizarre moeder de gekste avonturen.
En daar zit het toverparapluutje van de heks zeker voor iets tussen!
De verhalen over Ibbeltje werden oorspronkelijk (in de jaren
zestig) als hoorspel op de radio uitgezonden, als reclame voor
hagelslagfabrikant Venz.
Pas in 1996 verschenen ze in boekvorm.

Lessuggesties
(door Marit Trioen)
tWeeDe
graaD lager
onDerWijs.
40 / lesmap annie100
Doelstellingen
materiaal
lesduur
lesverloop
>
>
>
>
>>>
Nederlands – 2 Spreken – 2.3, 2.5 en 2.6
Nederlands – 3 Lezen – 3.5
Nederlands – 5 Strategieën – 5.3
Nederlands – 6 Taalbeschouwing – 6.1
Muzische vorming – 1 Beeld – 1.2
Muzische vorming – 6 Attitudes – 6.3 en 6.4
het boek
zoveel mogelijk boeken, verhalen en gedichten van
Annie M.G. Schmidt
foto’s van de oorspronkelijke Ibbeltje-grammofoonplaten
een tekening van een paraplu, voor elk kind gekopieerd
(dit kan je bv. zelf tekenen)
een (wens)paraplu
strookjes met halve toverspreuken, rijmend op de toverwoorden
uit oefening vier, ronde twee (wat tussen haakjes staat, zet je
niet op het strookje maar spreek je tijdens de oefening zelf
uit: (krielekrale maneschijn) ik wou dat ik een leeuw kon zijn,
(krielekrale drakenbloed) ik wou dat ik nooit meer huiswerk
maken moet, (krielekrale lentezon) ik wou dat ik als een vogel
vliegen kon, enz.)
Ruim anderhalf uur (zonder de uitbreiding).
1. annie
Hou met de kinderen een gesprekje over het werk
van Annie M.G. Schmidt:
Wie heeft al van deze schrijfster gehoord? Uit welk land komt ze?
Heb je al eens iets gelezen van Annie M.G. Schmidt?
Wie somt een aantal boeken, gedichten of liedjes op? (als de
kinderen niet meteen iets kunnen noemen, toon je een paar
boeken die ze zeker kennen of lees je een gedichtje voor dat ze bij
een collega gezien hebben)
Wat voor boeken, verhalen, gedichtjes en liedjes schrijft mevrouw
Annie? Saaie of spannende? Ernstige of grappige? Gewone of
gekke? Brave of stoute?
2. ibbeltje
Vertel dat je vandaag een verhaal over een doodgewoon meisje zal
voorlezen.
Ibbeltje heet ze.
Toon het boek en bespreek de omslag.
Wakker de nieuwsgierigheid van de kinderen aan:

41 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>>>
Wat zie je op de prent?
Wie zie je allemaal? Waarom denk je dat?
Hoe ziet het meisje eruit?
Zou het je vriendinnetje kunnen zijn? Waarom (niet)?
Hoe ziet Ibbeltjes moeder eruit?
Waarom ligt ze op de grond, denk je?
Hoe ziet het gezin van Ibbeltje eruit? Gezellig, saai, vreemd,
gewoon, …? Waarom?
Zou jij graag in zo’n gezin wonen? Waarom (niet)?
Als antwoord op de vragen, laat je een heel kort fragmentje
uit de eerste verhaal horen (zie http://www.youtube.com/
watch?v=FfYfWO5igww of als luisterboek bij de bibliotheek).
3. Het verhaal
Laat de kinderen het verhaal zelf lezen.
Kinderen die niet zo vlot kunnen lezen, laat je eventueel het
verhaal beluisteren (het luisterboek vind je in de bibliotheek).
Of de kinderen lezen per twee.
Na afloop laat je de kinderen spontaan reageren.
Is het een spannend, grappig, dom, saai, leuk, goed,
slecht verhaal? Waarom?
Wil je nog meer verhalen over Ibbeltje lezen?
Wat zou jij wensen, moesten je het toverparapluutje in handen
krijgen?
4. toverspreuken
Ga met je klas in een kring zitten.
In vier ronden gaan de kinderen rijmen en toveren.
Ronde één:
krielekrale rozemond, ik wou dat ik … kon.
Zeg de spreuk op een zo expressief mogelijke manier en vul ze zelf
aan (bv. krielekrale rozemond, ik wou dat ik mooi zingen kon).
Vervolgens ga je de kring rond.
Herhaal het eerste deel (krielekrale rozemond)
telkens voor elk kind.
Om beurten vullen de kinderen aan.
Ronde twee:
krielekrale maneschijn
Deel de strookjes met halve toverspreuken uit (zie materiaal).
De kinderen lezen in stilte wat erop staat.
Zeg nu telkens een andere variatie op het eerste deel:
bv. krielekrale maneschijn, krielekrale lentezon, krielekrale
drakenbloed, krielekrale spinnenweb, enz.
Het kind wiens strookje op de spreuk rijmt, leest de zin
hardop voor.
Bv. krielekrale maneschijn/ ik wou dat ik een meisje kon zijn,
krielekrale drakenbloed/ ik wou dat ik nooit meer huiswerk maken
moet, krielekrale lentezon/ ik wou dat ik als een vogel vliegen kon,
enz.

42 / lesmap annie100
>>>
Ronde drie:
Doe nu hetzelfde, zonder de strookjes.
De kinderen moet dus zelf een antwoord improviseren.
Bespreek de resultaten telkens kort: rijmt de spreuk?
Klopt het ritme?
Ronde vier:
Geef de kinderen even de tijd om zelf een variatie op
‘krielekrale …’ te verzinnen.
De kinderen mogen de spreuk met één woord aanvullen
(eventueel schrijven ze dit woord op).
Duid dan een kind aan.
Hij/zij zegt zijn toverspreuk (bv. krielekrale mierenpoot).
De rechterbuur vult al rijmend aan
(bv. ik wou dat het nooit meer goot).
Vervolgens duid je een ander kind aan, enz.
5. De wensparaplu
Geef de kinderen een eenvoudige tekening van een paraplu.
Het scherm van de paraplu verdeel je in drie vakken.
In het eerste vak schrijven de kinderen iets dat ze goed kunnen.
In het tweede vak schrijven de kinderen iets dat ze niet goed
kunnen, maar wat ze ook niet echt willen kunnen.
In het derde vak schrijven de kinderen iets wat ze nu nog niet
kunnen, maar wel graag willen leren.
Geef zelf eerst een voorbeeld.
Bv. ik kan heel goed lachen, ik kan niet zo goed koken
maar dat vind ik niet erg, ik zou heel graag kunnen zingen.
Vervolgens vullen de kinderen de vakken in (wie niet goed
kan schrijven, schrijft een woord of tekent).
Kinderen die klaar zijn, knippen de paraplu uit en kleuren
of versieren hem.
Haal de parapluutjes op en lees de resultaten voor.
Laat de klas raden: wiens paraplu is het?
Zorg voor een veilige klassfeer: gefluister en gegiechel
kunnen hier niet.
Hang de paraplu’s op in de klas, bv. als mobiel aan een
grote wensparaplu.
Tijdens een verloren moment kan je de kinderen de paraplu
verder laten versieren.
6. uitbreiding: de ibbeltjes-markt
Laat de kinderen op basis van de inhoudstafel van het boek een
tweede verhaal kiezen dat ze willen lezen.
Geef het boek mee als huiswerk, of plan de leesopdracht in als
hoekenwerk, zodat elk kind tegen een bepaalde dag het gekozen
verhaal gelezen heeft.
Die dag gaan de kinderen aan de slag met het gekozen verhaal.
Ze maken iets aan de hand waarvan ze het verhaal aan hun
klasgenoten kunnen voorstellen.
Wat ze precies doen, kiezen ze zelf: een samenvatting schrijven,
een personage voorstellen, een gedichtje bij het verhaal maken, een
tekening bij het verhaal maken, passende muziek bij het verhaal

43 / lesmap annie100
zoeken, foto’s trekken, enz.
Benadruk wel dat de kinderen hun werkje in één uur
klaar moeten hebben.
Help en stuur kinderen die moeilijk zelfstandig kunnen beslissen.
Tot slot organiseer je een Ibbeltjes-markt.
Ofwel deel je de klas in twee groepen, ofwel laat je een andere
klas op bezoek komen.
Als echte marktkramers prijzen de kinderen aan de hand van
hun werkje het gekozen verhaal aan.
Elke bezoeker schrijft op een briefje de naam van het verhaal dat
hij/zij na het marktbezoek wel zou willen lezen.
Op het einde volgt de telling: welk verhaal wint?
Geef alle werkjes tot slot een mooie plaats in de klas.

Verhaal:
De regenworm
en zijn moeder
Uit: Dag, meneer de kruidenier
44 / lesmap annie100
Er was een regenworm in Sneek
die altijd naar de sterren keek,
en fluisterde: Hoe schoon, hoe schoon…
Zijn moeder zei: Doe toch gewoon,
kijk naar beneden naar de grond,
dat is normaal, dat is gezond,
kijk naar beneden, zoals ik…
En toen? Toen kwam de leeuwerik!
Het wormpje, dat naar boven staarde,
zag hem op tijd en kroop in d’aarde,
maar moe die naar beneden keek
werd opgegeten (daar in Sneek).
Dus doe nooit wat je moeder zegt,
dan komt het allemaal terecht.

Lessuggesties
(door Frans Hoes)
tWeeDe
en DerDe
graaD lager
onDerWijs.
45 / lesmap annie100
Doelstellingen
materiaal
lesduur
lesverloop
>
>
>
>
>>>
Nederlands – 2 Spreken – 2.9 en 2.10
Nederlands – 3 Lezen – 3.5
Nederlands – 6 Taalbeschouwing – 6.1 en 6.5
Muzische vorming – 1 Beeld – 1.4 en 1.5
stiften, kleurpotloden en gommen
een vel stevig papier (A3-formaat)
kladpapier
boeken:
Draken met stekkers en andere stripgedichten/ Edward van de
Vendel en Floor de Goede (ill.). Querido, 2010.
Opa laat zijn tenen zien en andere stripgedichten/ Edward van de
Vendel en Floor de Goede (ill.). Querido, 2008.
voor het gedicht ‘Lui’: Soms zie ik 1000 lichtjes/ Nannie Kuiper.
Leopold, 2008.
voor het gedicht ‘Betere raad’: Binnenste buiten/ Bas Rompa.
Holland, 1986.
Anderhalf uur.
1. ongehoorzaam?
Hou een kort klasgesprek over ongehoorzaam zijn, thuis en in de
klas.
Volgende vragen kan je stellen:
Ben je wel eens ongehoorzaam? Wat doe je dan (verkeerd)?
Hoe reageren volwassenen (meestal) als je ongehoorzaam bent?
Waarom moet je eigenlijk luisteren naar je ouders en naar andere
volwassenen?
Kan het wel eens nuttig/nodig zijn om dat niet te doen?
In welke situaties?
Geef het gedicht aan de kinderen.
Vraag hen het aandachtig te lezen.
Wat vinden ze ervan?
Probeer hen ook te laten vertellen waarom ze het goed of minder
goed vinden.
Komt het door het rijm, het verhaal, de boodschap, het taalgebruik,
het thema, …?
2. rijmen en dichten
Onderzoek met de kinderen het (vrij eenvoudige) rijmschema van
het gedicht.
Het is snel duidelijk dat de regels twee aan twee rijmen.
Noteer het rijmschema op het bord:
AA BB CC DD EE AA FF.
Zeg dat deze dichtvorm ‘gepaard rijm’ wordt genoemd en dat

46 / lesmap annie100
>
>
>
>
>>>
Annie M.G. Schmidt deze vorm vaak gebruikte in haar gedichten.
Vertel tot slot dat de kinderen ook een dergelijk gedicht zullen
schrijven.
Als voorbereiding op het schrijven van een eigen gedicht
geef je de kinderen eerst een aantal rijmoefeningen.
Oefening 1:
Noteer het volgende versje op het bord:
Banaan
De kromme, gele banaan
Kan niet op de tafel staan.
Vertel hoe je dat hebt aangepakt: eerst verzin je twee dingen
over een banaan, dan verzin je woorden die op banaan rijmen,
vervolgens kies je een rijmwoord en maak je met de woorden twee
rijmende zinnetjes.
Na deze uitleg schrijf je ‘miertje’ op het bord.
Doe dezelfde oefening klassikaal:
Wat kan je allemaal over een miertje vertellen?
Welke woorden rijmen op miertje?
Wat is het mooiste rijmwoord?
Kunnen we met de woorden die we verzameld hebben
twee rijmende zinnen maken?
Zo krijg je uiteindelijk bv. het volgende gedicht:
Miertje
Een kriebelig, rood miertje
Loopt over mijn papiertje.
Indien nodig herhaal je dezelfde oefening met
een ander startwoord.
Daarna gaan de kinderen individueel of in groepjes aan het werk.
Om hen te helpen, kan je een aantal startwoorden opgeven.
Als iedereen klaar is, lezen de kinderen hun gedichtjes voor.
Oefening 2:
Start met de volgende (vrij bekende) rijmopdracht:
Geen … zonder …
Geen … zonder …
Maak duidelijk dat we met deze woorden een rijmend
gedichtje kunnen maken:
Geen boom zonder blad
Geen inkt zonder spat
Opnieuw gaan de kinderen zelf aan de slag. Stop regelmatig om de
resultaten te beluisteren. Daarna is het de bedoeling dat er zoveel
mogelijk geoefend wordt met rijmen.

47 / lesmap annie100
>
>
>>>
Daarvoor kan je de onderstaande variaties gebruiken
(uit: Handleiding voor het poëzieonderwijs op de basisschool/
Jacques Vos. HB Baarn, 2002).
Schrijf ze op het bord.
Uiteraard hoeven de kinderen niet elke oefening te maken.
Zoals … hoort bij …
hoort … bij …
(Zoals een traan hoort bij verdriet, hoort Jana bij Piet)
Een … is geen …
Een … is geen …
(Een worst is geen kaas, een knecht is geen baas)
Rijmsommen:
twee maal vier is acht
wat heb ik lang gewacht
Rijmende vragen
Heb je niets vergeten?
Ik zou het niet weten.
Je kan ook andersom werken: geef een aantal rijmwoorden
(koe – moe, brood – dood, vis – fris, enz.) en een werkvorm
(rijmende vraag, geen … zonder …, enz.) op.
De kinderen maken een gedichtje
Of je laat de kinderen variaties op bekende rijmpjes verzinnen (ik
zag twee beren broodjes smeren/ ik zag twee apen noten rapen).
Na deze rijmoefeningen keer je terug naar het gedicht.
Enkele vrijwilligers lezen het gedicht zo expressief mogelijk voor.
Voorzie een rol voor de regenworm, de moeder en twee vertellers
(één voor het verhaal en één voor de boodschap op het einde).
Vraag na het lezen:
Waar speelt het gedicht zich af? (in Sneek)
Is dat een bestaande plaats? (Ja: Sneek is een Friese stad ten
zuidwesten van Leeuwarden met 33 000 inwoners.
Het is één van de elf steden waar de Elfstedentocht passeert.)
Vervolgens kiezen de kinderen een aantal dieren,
waar ze telkens een eenvoudig gedichtje rond maken
(bv. Er was een muis in Amsterdam/
Die nam daar elke dag de tram).
Wijs de kinderen er ook op dat het ritme in een versje belangrijk is
(elke zin telt een gelijk aantal woorden, mogelijk alliteraties, enz.).
Wie wil, leest het resultaat voor.

48 / lesmap annie100
In een volgende fase breid je de oefening uit tot acht regels.
Spreek het rijmschema vooraf duidelijk af, zoals in het voorbeeld:
A Amsterdam Er was een muis in Amsterdam
A tram die nam daar elke dag de tram.
B straat Dan reed hij vrolijk door de straat
B laat van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat.
C niet Geld betalen wou hij niet
C ziet er is geen kat die hem daar ziet.
D lang Zo reisde hij een leven lang
D gang en ging zo steeds zijn eigen gang.
>
>
>
>
>>>
Welke plaatsnaam de kinderen kiezen, maakt niet uit.
Wel is het belangrijk dat het gedicht net zoals in Annie M.G.
Schmidts regenwormgedicht een klein verhaaltje wordt en dus
geen opeenvolging is van losse zinnetjes die niets met elkaar te
maken hebben.
Noteer daarom volgende hulpzinnetjes op het bord:
in de eerste twee regels moet er iets gebeurd zijn
in de volgende twee schrijf je een soort reactie daarop
in de volgende twee regels dan weer de reactie van het dier
en in de laatste twee regels schrijf je hoe het afloopt
(goed of slecht, dat mag je zelf beslissen)
Help de kinderen waar nodig.
Schrijf eventueel rijmwoorden op het bord om hen te
ondersteunen.
De resultaten worden op het einde van de les voorgelezen door de
kinderen of de leerkracht.
3. een stripgedicht
De kinderen nemen een A3-blad en verdelen het in vier vakken.
In elk vak noteren ze bovenaan de twee versregels uit het gedicht.
Daarbij maken ze telkens een passende tekening, zodat het een
soort stripverhaal wordt.
Als hun verhaal klaar is, bedenken ze een titel.
Die komt bovenaan te staan in grote, mooie, duidelijke letters.
De stripgedichten worden ingekleurd en volledig afgewerkt.
Daarna krijgen ze een mooi plekje in de klas.
Rond af met een stripgedicht van Edward van de Vendel (zie
materiaal).
Zet de stripgedichten van van de Vendel in de klasbibliotheek.
4. andere eigenwijze gedichten
Uiteraard kan je enkele andere gedichten rond hetzelfde thema
aanbieden.
Enkele leuke voorbeelden (zie materiaal): ‘De spin Sebastiaan’
(Annie M.G. Schmidt), ‘Lui’ (Nannie Kuiper) en ‘Betere raad’
(Bas Rompa).

49 / lesmap annie100
5. uitbreiding: een limerick schrijven (derde graad)
Laat de kinderen een limerick schrijven.
Deze dichtvorm start immers ook met een plaatsnaam.
Fris eerst de spelregels van de limerick nog even op.
Een limerick is een gedicht van vijf regels met een aantal vrij
duidelijke afspraken.
Je begint met twee regels die op elkaar rijmen.
In de eerste regel maken we kennis met een persoon of een dier en
een plaatsnaam (bv. Er was eens een poema uit Polen).
Daarna volgt een tussenrijm van twee regels dat wat korter is.
Je eindigt met de vijfde regel die rijmt op de eerste twee regels: een
grapje of leuke vondst om af te ronden.
Het rijmschema is dus AABBA.
In principe hebben de eerste, tweede en laatste regel negen
lettergrepen, de derde en de vierde hebben er vijf.
Het is echter niet zinvol om de kinderen deze beperkingen op
te leggen: het volstaat dat de zinnen ongeveer dezelfde lengte en
hetzelfde ritme hebben (één, twee en vijf wat langer, drie en vier
wat korter).
De kinderen maken alleen of per twee een limerick die ze op het
einde van een volgende les (nadat je eventueel kleine aanpassingen
deed en de spelfouten verbeterde) aan de klas voorlezen.
Uiteraard kunnen ook de leuke limericks een plaatsje krijgen in de
klas of in een klassikaal gedichtenmapje.

Versje:
De orrekiedor
Uit: Dit is de spin Sebastiaan
50 / lesmap annie100
In het land van de Orrekiedorren,
daar zijn ze allemaal gek.
Daar hebben ze groene snorren
en vlaggetjes in hun nek.
Daar hebben ze koperen tenen
en veren op hun hoofd.
Ze eten er kiezelstenen,
met boter en suiker gestoofd.
Als je iemand ziet flaneren
met een grote groene snor,
en een hoofd vol wuivende veren,
dan is het een Orrekiedor.

Lessuggesties
(door Frans Hoes)
DerDe
graaD lager
onDerWijs.
51 / lesmap annie100
Doelstellingen
materiaal
>
>
>
lesduur
lesverloop
>
>
>
>
>
>
>>>
Nederlands – 2 Spreken – 2.5 en 2.9
Nederlands – 6 Taalbeschouwing – 6.1 en 6.5
Muzische vorming – 1 Beeld – 1.4 en 1.6
Muzische vorming – 3 Drama – 3.3
Sociale vaardigheden – 1 Domein relatiewijzen – 1.5 en 1.6
lijm, scharen, potloden, stiften
tijdschriften
een stevig blad papier (A3-formaat)
een woordenboek
kladpapier
boeken:
Ik geef je niet voor een kaperschip met tweehonderd witte zeilen/
Bianca Stigter. Querido, 1993.
Alle gorgelrijmen/ Cees Buddingh. De Bezige Bij, 2003.
De GVR/ Roald Dahl. De Fontein, 2010
Anderhalf uur.
1. Het gedicht
Noteer op het bord: ‘een Orrekiedor’.
Vraag aan de kinderen hoe een Orrekiedor er volgens hen uitziet.
Schrijf de kenmerken op het bord.
Daarna lees je het gedicht hardop voor.
Na het voorlezen begin je met een kort vraaggesprek:
Wat vond je van het gedicht?
Had je het ooit al eens gehoord?
Is het grappig, spannend, ontroerend, origineel, saai, …?
Waarom?
Komen er rijmwoorden voor in het gedicht? Welke?
(eventueel lees je het gedicht nog eens voor en laat je de kinderen
de rijmwoorden noteren)
Komen er kenmerken van de Orrekiedor uit het gedicht voor op
het bord? Welke?
Welke kleuren zou je gebruiken om de Orrekiedor te tekenen?
2. gekke woorden
In het gedicht komen een aantal gekke,
moeilijke woorden voor.
Welke?
Verklaar de moeilijke woorden met de kinderen
(koperen tenen, flaneren, kiezelstenen).
Staan deze woorden allemaal in het woordenboek?
Welke wel, welke niet? (orrekiedor)

52 / lesmap annie100
>>>
Laat de kinderen de woorden eventueel opzoeken in het
woordenboek.
Verzin nu zelf nieuwe woorden voor een aantal bestaande dingen,
mensen, dieren of planten.
Eerst maak je samen met de kinderen klassikaal een tweetal
voorbeelden die je op het bord noteert.
Het bestaande woord komt links, het verzonnen woord rechts.
Daarna laat je iedereen individueel aan de slag gaan.
Benadruk dat de woorden helemaal nieuw mogen zijn en niet op
de bestaande woorden hoeven te lijken.
Schrijf een aantal leuke en originele vondsten op het bord.
3. een elf
De kinderen kiezen één nieuw woord en plaatsen dat in het
midden van een woordveld.
Ze bedenken een vijftal bijvoeglijke naamwoorden die iets over dat
woord vertellen.
Ze mogen hun fantasie de vrije loop laten.
Met de gevonden woorden gaan de kinderen nu een nieuw, kort
gedichtje maken: een elf.
Dat is een versvorm met een aantal vaste kenmerken: het telt altijd
vijf regels en bestaat uit elf woorden. De eerste regel bestaat uit één
woord, dat een bepaalde sfeer oproept.
De tweede regel bestaat uit twee woorden (bv. een zelfstandig
naamwoord en een bijvoeglijk naamwoord), waarbij het ene woord
iets over het andere zegt.
De derde regel telt drie woorden die meer uitleg geven.
De vierde regel bestaat uit vier woorden. Er wordt een besluit
getrokken. Dat kan met een gevoel, een indruk, een beeld te maken
hebben.
De laatste regel telt één woord waarmee je op een originele manier
het gedicht probeert af te ronden.
Spreek af dat het nieuwe woord uit de vorige oefening zeker in het
gedicht gebruikt moet worden, net als een aantal woorden uit het
woordveld.
De kinderen werken hun elfje uit in het klad.
Wie al klaar is, kan zijn resultaat eens voorlezen aan de klas
Eventueel geef je nog tips om het gedicht te verbeteren.
Let daarbij zeker op de vormkenmerken en het gebruik van
nonsenstaal.
Daarna schrijven de kinderen het gedicht mooi over op een
gekleurd tekenpapier, in een poëzieschriftje of op een groot A3blad,
zodat ze het voor een volgende opdracht kunnen gebruiken
(zie beeldcollage).
Wie dat wenst, kan zijn elfje voorlezen aan de groep.
Uiteraard kan je de kinderen ook vrij laten dichten.
Of je laat de kinderen die klaar zijn een vrij gedicht maken dat
al dan niet rijmt en dat als onderwerp één van de splinternieuwe
woorden heeft.

53 / lesmap annie100
>>>
Afsluiten doe je met een fragment uit De GVR van Roald Dahl.
In dat verhaal komen een heleboel nonsenswoorden voor zoals
‘snoskommers en grasgarnalen’.
Start het fragment bij: “Maar als jij dan geen mensen eet, zoals
de anderen”, zei Sofie, “waarvan leef je dan wel?” “Dat is een
alledeksels moeilijk probleem hier”, antwoordde de GVR. “In dit
belabberde Reuzenland groeit gewoonweg geen vrolijke vruchten
zoals ananananassen en lachebekjes….”
Of je gebruikt de gedichten ‘De bozbezbozzel’ of ‘De
blauwbilgorgel’ van Cees Buddingh’ om aan te tonen dat
nonsenswoorden in een gedicht tot een heel verrassend en
origineel resultaat kunnen leiden (zie materiaal).
4. Beeldcollage
De poëzieposters van Stichting Plint vormen telkens een
combinatie tussen woord en beeld.
Ook van ‘De Orrekiedor’ werd een poster gemaakt.
Die vind je terug op hun website (www.plint.nl)
of in hun catalogus.
De kinderen gaan in tijdschriften op zoek naar beelden
die passen bij het nieuwe gedicht.
Omdat het over onzinwoorden en nonsenstaal gaat, kunnen ze
natuurlijk ook nieuwe beelden bij elkaar knippen en puzzelen.
Daarna wordt alles aan elkaar geplakt waardoor er, net zoals in de
vorige oefening met de nieuwe woorden, nieuwe beelden ontstaan.
Laat de kinderen een A3-blad gebruiken.
Eerst schrijven ze het gedicht op.
Dan voegen ze de beeldcollage op een passende manier toe.
Met letters uit tijdschriften kan een gekke titel bovenaan de poster
geplakt worden.
5. illustraties bij ‘De orrekiedor’
Verzamel klassikaal een aantal duidelijke kenmerken van een
‘Orrekiedor’ (groene snorren, vlaggetjes in hun nek, koperen
tenen, veren op hun hoofd, … ).
Daarna tekenen de kinderen hun Orrekiedor(ren) en kleuren ze
alles in.
Ter afronding toon je de originele tekeningen van Fiep
Westendorp.
Die vind je in verschillende poëziebundels (zie materiaal).
Omdat deze bundels vaak in zwart-wit worden afgedrukt, kan je
voor kinderen die niet graag tekenen als alternatief de bestaande
illustraties kopiëren en laten inkleuren.
Variatie één:
De kinderen maken bij iedere regel in het gedicht
een afzonderlijke tekening.
Bovenaan elke tekening laat je vooraf ruimte om de versregel
te schrijven.
Daarna bundel je de tekeningen tot een boekje.

54 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>
Maak ook een passend titelblad met daarop de naam van het
gedicht en de auteur.
Dit kan best liggend op een A5-formaat (de helft van A4).
Variatie twee:
Idem als in de eerste variatie, maar in plaats van de versregel
bovenaan elke tekening te plaatsen laat je die met sierletters op een
apart blad noteren of bij elkaar puzzelen met plakletters.
Zo ontstaat er een ‘Orrekiedorboekje’ met afwisselend een blad
met tekst en een blad met illustraties.
6. uitbreiding: een nieuw gedicht
Toon de kinderen afbeeldingen van een vreemd figuur
(een tekening of bestaande foto).
De figuur hoeft er niet helemaal op te staan, enkel een hoofd kan
ook volstaan.
Verdeel de kinderen in groepjes.
Elk groepje zoekt het antwoord op de volgende vragen:
Welke naam zouden we deze rare snuiter kunnen geven?
Waar woont hij?
Wat eet hij zoal?
Hoe loopt hij?
Wat doet hij in zijn vrije tijd?
enz.
Laat de kinderen zoveel mogelijk over het figuurtje vertellen.
Noteer hun antwoorden beknopt op het bord.
De kinderen blijven in groep zitten, maar schrijven nu individueel
een kort gedicht bij het plaatje van de vreemde figuur.
Ze vertrekken vanuit de gegevens op het bord.
Als ze klaar zijn, lezen ze hun resultaten voor in hun groepje.
Moedig de kinderen aan elkaar te helpen en tips te geven.
Kinderen die het wat moeilijker hebben met schrijven laat je per
twee werken.
In het gedicht mogen uiteraard een aantal nonsenswoorden
gebruikt worden, maar dat hoeft niet.
Ook in hun keuze van een dichtvorm zijn de kinderen vrij.
Haal de gedichten op, verbeter de spelfouten en herschrijf waar
nodig (in de marge).
Tijdens een volgende les schrijven de kinderen hun gedicht netjes
over.
Ze bedenken een titel en maken er eventueel nog een mooie
tekening bij.
Wie wil, leest zijn afgewerkte gedicht voor aan de klas.

Versje:
De Sprookjesschrijver
Uit: De lapjeskat
55 / lesmap annie100
Ik ken een man die verhaaltjes verzint
en ’s morgens al heel in de vroegte begint.
Hij schrijft over heksen en elfen en feeën
van kwart over zessen tot ’s middags bij tweeën.
Hij schrijft over prinsen en over prinsessen
van kwart over tweeën tot ’s avonds bij zessen.
Dan slaapt hij en ’s morgens begint hij weer vroeg.
Hij heeft aan een inktpotje lang niet genoeg.
Hij heeft in zijn tuin een vijver vol inkt,
een vijver door donkere struiken omringd,
en altijd, wanneer hij moet denken, die schrijver,
dan doopt hij zijn kroontjespen weer in de vijver.
Hij heeft nu al tienduizend sprookjes verzonnen
en is nu weer pas aan een ander begonnen.
En als hij daar zit tot het eind van zijn leven,
misschien is die vijver dan leeggeschreven.

Lessuggesties
(door Marit Trioen)
DerDe
graaD lager
onDerWijs.
56 / lesmap annie100
Doelstellingen
materiaal
lesduur
lesverloop
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>
>>>
Deze les verscheen eerder in de lesbundel n.a.v. Gedichtendag
2010 (zie http://www.gedichtendag.com/2010/documenten/
lessuggesties/basis_2010.pdf).
Nederlands – 6 Taalbeschouwing – 6.4
Nederlands – 7 (Inter)culturele gerichtheid
Muzische vorming – 1 Beeld – 1.4 en 1.6
Muzische vorming – 3 Drama – 3.3
Sociale vaardigheden – 1 Domein relatiewijzen – 1.2 en 1.5
Sociale vaardigheden – 3 Domein samenwerking
het gedicht
de Afrikaanse bewerking van het gedicht (zie bijlage één)
prenten van tien verschillende sprookjes (of tien sprookjesboeken)
acht A4-papieren
kleurpotloden of viltstiften
voor de uitbreiding: Nuwe Kinderverseboek/ samengesteld door
Riana Scheepers en Suzette Kotze-Myburgh. Kaapstad, 2009.
Ongeveer vijftig minuten.
1. toren van Babel
Vertel de kinderen dat je een gedicht in een vreemde taal zal lezen.
Welke talen kennen de kinderen allemaal?
Wie schrijft een woord op het bord in het Frans, Turks, Spaans,
Russisch, enz.?
Vind je het leuk om veel talen te spreken?
Het gedicht is in nóg een andere taal geschreven.
Toch zal iedereen het begrijpen.
Hoe kan dat?
Laat de kinderen even fantaseren.
2. Het gedicht
Lees de Afrikaanse bewerking van het gedicht voor.
Verklap de titel niet.
Peil na het voorlezen naar het begrip en de ervaring van de
kinderen:
Waarover gaat het gedicht? Waarom denk je dat?
Wie kan een titel bedenken? (Schrijf de titel op het bord)
Welke taal is dit? (Afrikaans)
Welke woorden kan je zonder problemen begrijpen?
Welke woorden zijn precies hetzelfde als in het Nederlands?
Welke woorden begrijp je niet?
Vind je de taal mooi klinken? Of vreemd? Of grappig? Of ... ?

57 / lesmap annie100
>
>
>
>
>
>
>>>
Lees nu de originele (Nederlandstalige) versie voor.
Laat de kinderen het laatste woord van elke strofe aanvullen
(bv. Ik ken een man die verhaaltjes verzint/ en ’s morgens al heel
in de vroegte ...).
Vergelijk dan beide versies. Vallen er grote verschillen op?
Tot slot laat je enkele kinderen het gedicht in het Afrikaans
voorlezen.
3. sprookjeskwis
Het gedicht gaat over een sprookjesschrijver.
Waarover schrijft hij?
Lees je graag sprookjes?
Kan je er een paar opsommen?
Wat is je lievelingssprookje?
Heb je een klas met kinderen uit verschillende culturen,
dan kan je ook een gesprekje houden over de sprookjes in hun taal.
Welke sprookjes kennen zij?
Kunnen ze een typisch sprookje uit hun cultuur vertellen?
Nu een heleboel sprookjes opgefrist zijn, hou je een sprookjeskwis.
Verdeel je klas in groepjes van vier.
Zorg voor een evenwichtige samenstelling, zodat de groepen
ongeveer even sterk zijn.
Eén kind uit het eerste groepje komt naar voor.
Hij/zij krijgt een prent (of een titel) van een sprookje te zien en
moet dit sprookje uitbeelden.
Zijn/haar groepje moet raden welk sprookje dit is.
Hebben ze het goed, dan krijgt het groepje één punt.
Daarna mag iemand uit het tweede groepje uitbeelden, enz.
Welke groep (her)kent de meeste sprookjes?
4. afrikaans prentenboek
De kinderen maken een prentenboekje van het Afrikaanse gedicht.
Verdeel de klas in acht groepjes.
Elke groep gaat met één strofe aan de slag.
Verdeel een A4-papier in twee delen.
Links schrijven de kinderen hun strofe in het Afrikaans, rechts
maken ze een tekening die bij hun strofe past.
Als iedereen klaar is, niet of bind je de verschillende pagina’s
samen tot een boekje.
Kinderen die snel klaar zijn, werken aan een voorpagina of aan een
verklarende woordenlijst Afrikaans-Nederlands, die je achterin het
boekje stopt.

58 / lesmap annie100
>
>
>
>
5. uitbreiding: hoekenwerk afrikaans
Organiseer een hoekenwerk rond het Afrikaans.
Mogelijke hoeken:
een hoek met een aantal Afrikaanse gedichten (bv. uit Het Nuwe
Kinderverseboek, zie materiaal), waaruit de kinderen hun favoriete
gedicht kiezen
een hoek met een woordenboek Afrikaans-Nederlands
(of omgekeerd) waar de kinderen een aantal woorden opzoeken
en vertalen
een computerhoek waar de kinderen op zoek gaan naar informatie
over het Afrikaans (stel een werkblad op om dit in goede banen te
leiden)
een spelletjeshoek (bv. met een memory of domino waarbij telkens
een Afrikaans en een Nederlands woord gezocht moeten worden)

Bijlage één ‘De sprookjesschrijver’: Afrikaanse bewerking
59 / lesmap annie100
Ek ken ’n man wat verhaaltjies versin
en elke dag vroeg in die môre begin.
Van twintig oor ses en smiddags tot twee
skryf hy van hekse en elwe en feë.
Van twintig oor twee tot ongeveer ses
skryf hy van prinse en soms ’n prinses.
Dan slaap hy, en smôrens begin hy weer vroeg;
maar een enkele inkpot is glad nie genoeg.
En diep in sy tuin lê ’n vywer vol ink
waar hy tussen struike kan mymer en dink.
Hy skryf al vir jare met geesdrif en ywer
en doop soms sy pen in die ink van die vywer.
Hy het nou reeds tienduisend sprokies versin,
en het weer so pas met ’n nuwe begin.
En sou hy daar sit tot die einde, dié skrywer,
is daar seker geen ink – en ’n dolleë vywer.
Uit: Die spree met foete. Afrikaanse verwerkings van Annie M.G.
Schmidt-verse/ Philip de Vos. Human & Rousseau, 2002.

Boek:
het hele schaap Veronica
Annie m.G. Schmidt en Fiep Westendorp (ill.)
60 / lesmap annie100
over het boek:
Deze bundel met in de hoofdrollen het schaap Veronica, de twee
dames Groen en een dominee verzamelt drie boeken: Het schaap
Veronica, Kom, zei het schaap Veronica en Het schaap Veronica haar
staart.
Elke pagina beleven de vier hoofdpersonages een nieuw avontuur.
De grappige verhaaltjes zijn geschreven volgens het typische
Schmidt-recept: een bonte mengeling van alledaagse thema’s,
oerhollandse taferelen, een eigenzinnige versvorm en een stiekeme
knipoog naar de volwassen (voor)lezer.

Lessuggesties
(door Jef Rombouts)
DerDe
graaD lager
onDerWijs.
61 / lesmap annie100
Doelstellingen
materiaal
lesduur
lesverloop
>>>
Nederlands – 6 Taalbeschouwing – 6.4
Muzische vorming – 1 Beeld – 1.4 en 1.6
Muzische vorming – 3 Drama – 3.3, 3.5 en 3.6
Sociale vaardigheden – 1 Domein relatiewijzen – 1.2 en 1.5
Sociale vaardigheden – 3 Domein samenwerking
scharen, mesjes, lijm
kleurstiften of waterverf
gekleurd papier
een wit A3-blad
wc-rolletjes en kurken
stukjes stof (groen voor de dames Groen, zwart voor de dominee),
witte wol, sokken
knoopjes, naald, draad
Ruim anderhalf uur.
1. Het verhaal
Stel de hoofdpersonages aan de kinderen voor.
Lees één (of meerdere) hoofdstukje(s) voor.
Laat dan alle kinderen (evt. in groepjes of als huiswerk) een ander
fragment lezen.
De kinderen vertellen in eigen woorden wat de figuren beleefd
hebben in hun hoofdstuk.
Vervolgens lezen ze het fragment voor zoals Annie M.G. Schmidt
het schreef.
Heeft iedereen wat verteld of voorgelezen, dan verdeel je de klas in
groepjes van vier.
In hun groep kiezen de kinderen rond welk avontuur ze verder
willen werken.
2. avontuur in beeld
Per groepje gaan de kinderen een avontuur beeldend uitwerken.
Eerst tekenen of schilderen ze op een A3-blad de setting van het
gekozen verhaal.
Ze mogen geen letters of woorden gebruiken.
Vervolgens maakt elk kind een ander personage met het
aangeboden knutselmateriaal.
De houding van de personages, de attributen en compositie
variëren naargelang het avontuur.
Zijn alle groepjes klaar, dan organiseer je de Grote Tentoonstelling.
De werkjes worden naast elkaar uitgestald en de kinderen gidsen
elkaar langs hun avonturen.

62 / lesmap annie100
>
>
>
3. taalspel
Vreemde woorden:
Verschillende vreemde woorden komen in de verhalen voor.
De kinderen zoeken de betekenis van deze woorden op in het
woordenboek.
Indien nodig verklaart de leerkracht zelf een woord.
Dialect:
In het boek staan ook een aantal typisch
Noord-Nederlandse woorden.
Praat met de kinderen over dialecten:
Wie spreekt een mondje dialect?
Waar, wanneer, met wie spreek je dialect?
Welke woorden ken je?
De rest van de klas raadt de betekenis van de dialectwoorden.
Gekke namen:
Eigennamen of dierennamen, straatnamen of namen van dorpen
en steden – Annie M.G. Schmidt verzint ze aan de lopende band.
Euzelen, Zaltbommel, de Weesperstraat, je kan het nog zo gek niet
bedenken of je leest het.
Laat de kinderen een knettergekke naam en adres verzinnen,
voor zichzelf of voor een ander (bv. Ork Blits, Pokdaalpoort 23,
2738 Vlammerknal).
Nieuwe woorden:
Naast namen verzint Annie M.G. Schmidt ook graag nieuwe
woorden, zoals ‘poedelen’.
Per twee gaan de kinderen nog meer gekke woorden verzinnen.
Ze schrijven er ook een betekenis bij.
4. Versje schrijven
Bespreek de versvorm die in het boek gebruikt wordt
(vijf keer ABAB plus één keer AA)
Vervolgens maken de kinderen zelf een versje in deze vorm.
Eerst beslissen de kinderen waarover ze willen dichten:
over een dier, belevenis, plaats of persoon?
Vervolgens gaan ze aan de slag.
Als leerkracht ga je rond en help je waar nodig.
Elk kind moet er een goed gevoel bij hebben wanneer het mag
voorlezen.

>
>
>
>
>
>
5. Voorbereiding drama
Doe als voorbereiding op het latere toneelstukje
stemoefeningen met de kinderen.
Het is immers interessant dat elke figuur een eigen stem heeft,
zoals dat ook in animatiefilmpjes is.
Schrijf volgend schema op het bord:
Volume: luid gewoon zacht
Toonhoogte: hoog gewoon laag
Tempo: snel gewoon traag
Probeer alle mogelijke combinaties uit.
Ga dan naar een plaats waar de kinderen veel ruimte hebben
(bv. de turnzaal of speelplaats).
Loop zoals de figuren in het boek dat zouden doen.
Probeer allemaal samen verschillende loopstijlen uit:
traag met zware passen, snel op de tippen, met een zeer been,
moe slenterend, zoals in een vertraagde film, zoals in een versnelde
film, enz.
6. op de planken
Verdeel de klas opnieuw in vier groepen.
Per groepje kiezen de kinderen een avontuur dat ze willen
naspelen.
Vertel de kinderen duidelijk dat ze niet in versvorm
hoeven te praten.
Ook naar inhoud krijgen ze ruimte: ze spelen een eigen
interpretatie van het verhaal na.
Eerst verzinnen de kinderen een scenario rond het centrale thema
(bv. burenruzie, naar de dierentuin, bij de tandarts).
Bij de voorbereiding van de act houden de kinderen rekening met:
Welke rol speel ik?
Welke stem gebruik ik?
Hoe stap ik?
Ken ik mijn tekst?
Is het verhaal duidelijk?
Is het einde verrassend?
Kloppen de kledij en de attributen?
Na elke act bespreek je het spel.
Benadruk wat het spel sterk maakte.
Opmerking: deze opdracht geef je best enkele dagen op
voorhand. Zo kunnen de kinderen onderling afspreken en voor
verkleedmateriaal en leuke attributen zorgen.

colofon
Annie100 is een project van DE DAGEN.
Deze koffers zijn een voortzetting van het project Koffers vol woorden,
Koffers vol muziek en het project rond muzisch alfabetiseren Vreemde Eend.
Behalve Annie-koffers zijn er ook koffers rond liefde en slapen/dood en lessen voor NT2 op www.vreemdeeend.be
Deze koffer werd gevuld met boeken, muziek en films.
Met dank aan uitgeverij Querido.
In de lesmap vind je bijdragen van Helga Gehre, Kim Wagemans,
Bie Valgaeren, Tania Polak, Jef Rombouts, Anneleen Hacke, Ria Carette,
Frans Hoes, Ria Van Adrichem, Marit Trioen, Helena Schoeters,
Silvie Moors, Adinda Taelman, Ems Depreeuw en Eva De Vos.
Eindredactie: Marit Trioen
Vormgeving koffers: Sanne Michielsen i.s.m. Sarah Rombouts en het Letterkundig Museum Den Haag
Vormgeving drukwerk: oeyenenwinters
Coördinatie: Marit Trioen en Ems Depreeuw
Contact: ems@dedagen.be
64 / lesmap annie100