De sigarennijverheid in Culemborg - Voet van Oudheusden

troon deed zich waarschijnlijk het eerst en vooral
voelen in de bedrijfstakken waar de arbeidersbeweging
het vroegst tot ontwikkeling kwam: in
Culemborg de sigarennijverheid.
Voor een hogere levensstandaard werd een grotere
arbeidsdiscipline aanvaard. In de Culemborgse
sigarenfabrieken was deze ontwikkeling
zichtbaar in het feit dat de klok het werkritme
ging dicteren. Het raakte onder sigarenmakers in
gebruik onder het werk een horloge voor zich
aan een spijkertje te hangen: 'Met je klokje hield
je bij hoeveel sigaren je in een bepaalde tijd had
gemaakt. Je stelde jezelf een doel: om de zoveel
minuten een blok, zoveel blokken in het uur,
zoveel per dag enzovoort. Je controleerde steeds
of je niet op je schema achterraakte, anders ging
je jagen om het weer in te halen.' 104 Een sigarenmaker
verwoordde de mentaliteitsverandering
aldus: 'Later ging het er in de sigarenfabriek meer
om om je brood te verdienen, maar daar werd
vroeger niet zo naar gekeken, want toen was het
allemaal armoe troef.' 105
Aan de ene kant dwongen het offensief van de
ondernemers en de collectieve arbeidsvoorwaarden
een strengere arbeidsdiscipline af; aan
de andere kant groeide onder de arbeiders een
nieuwe arbeidsmoraal. Het proces van mentaliteitsverandering
voltrok zich des te gemakkelijker
omdat de strenge arbeidsmoraal geen intellectuele
oppositie ontmoette. 106 Voor zover deze
al aanwezig was, hadden arbeiders er geen contact
mee. De ideologie van de georganiseerde
arbeidersbeweging had zich in een richting ontwikkeld
die op belangrijke punten aansloot bij
de door de ondernemers geëiste arbeidsdiscipline.
ARBEIDSMOBILITEIT EN ONREGELMATIGE
ARBEIDSGEWOONTEN 107
Welke motieven hadden sigarenmakers om van
werkgever en woonplaats te wisselen? In welke
omvang gebeurde dit? En in hoeverre paste dit
verschijnsel binnen de hiervoor gesignaleerde
traditionele arbeidsgewoonten?
Alvorens op de motieven en de achtergronden
van de arbeidsmobiliteit onder de Culemborgse
sigarenmakers in te gaan, zullen we ons eerst
richten op de omvang ervan. Door het ontbreken
van bronnenmateriaal kan slechts een deel
van de arbeidsmobiliteit in Culemborg in beeld
worden gebracht, namelijk alleen de geografische
mobiliteit binnen de beroepsgroep als geheel.
De mobiliteit binnen Culemborg blijft
noodgedwongen buiten beeld. Een tweede beperking
is dat het bronnenmateriaal slechts toestaat
alleen de periode 1870—1900 te beschouwen.
Ter vergelijking zijn ook de stoelenmakers
en klompenmakers in de cijfers betrokken.
Uit tabel 4.3 blijkt dat de mate van mobiliteit
tussen deze beroepsgroepen nogal varieerde. In
elk onderscheiden tijdvak binnen de periode
1867-1901 lag het tot vertrek leidend verloop
onder de Culemborgse sigarenmakers aanzienlijk
hoger dan dat in de andere beroepsgroepen.
De verschillen zijn het grootst in de perioden tot
aan het begin van de jaren '90. Daarna neemt het
vertrek onder de sigarenmakers af en is er sprake
van een toeneming onder de klompen- en de
stoelenmakers.
De gemeente Culemborg hield in de tweede
helft van de 19de eeuw naast het bevolkingsregister
aparte lijsten bij van zeer mobiele groepen
als de studenten van het seminarie en de dienstboden.
Aan het eind van de jaren '60 en aan het
begin van de jaren '70 heeft de gemeente ook