De sigarennijverheid in Culemborg - Voet van Oudheusden

kosten van levensonderhoud zeer ongunstig,
omdat de lonen geen gelijke tred hadden gehouden
met de kosten van levensonderhoud. Bij de
fabrieksarbeider en de handwerksman was de situatie
volgens het rapport iets gunstiger dan bij
de landarbeider. Dat de lonen onvoldoende waren,
gaf het rapport aan met een huishoudbudget
voor een gezin met twee kinderen (tabel 4.2).
Het rapport vervolgde: 'Nu blijven nog over
vet, vleesch, tabak, zakgeld, versnaperingen en
wat dies meer zij. Dat de toestand bij de grotere
huisgezinnen nog treuriger is zal geen betoog
behoeven.'
In de regel hoefden de arbeiders er niet op te
rekenen dat de lonen door bedeling werden aangevuld,
maar, berichtte het rapport: '...bij gebrek
aan veldarbeid in den winter en bij stremming
van de scheepvaart komt zulks echter wel
voor'. 28 Werkverschaffing was een middel waar
soms naar werd gegrepen om de inkomsten van
de arbeiders op peil te houden. Zo in 1872: 'Het
algemeen armbestuur heeft buitengewone
werkzaamheden aan de landerijen doen verrichten
waardoor door verscheiden veldarbeiders
des winters een behoorlijk dagloon verdiend
is.' 29
Tabel 4.2 Huishoudbudget voor een gezin met twee kinderen.
Huishuur
14 kilo brood
1/4 hectoliter aardappelen
Vuur en licht
Zeep en zout
Koffie, melk etc.
Groente
Ziekenbus en begrafenisfonds
Kleeding en onderhoud daarvan
Zamen
ƒ 0,80
2,10
0,70
0,75
0,30
0,60
0,35
0,20
1,00
ƒ 6,80
Bron: Archief Nut, nr. 258 (Antwoord Departement Culemborg).
Volgens het Nutsdepartement was het een lichtpuntje
dat er in de jaren '60 arbeiderswoningen
van betere kwaliteit met een stukje grond waren
gebouwd: '...vele der in den laatsten tijd gebouwde
woningen bestaan uit minstens twee
vertrekken met keldertje of andere bergplaats,
bij enkele nog een hofje of stukje open grond
(...), in zijn vrije uren legt [de arbeider] zich toe
op het telen van groenten en gewassen op dien
grond, terwijl in den regel een prijzenswaardige
naijver bestaat, wie van hen de beste en meeste
vruchten van zijn hofje of tuintje trekt'. 30
De algemene conclusie van het rapport van het
Nut was echter negatief: 'In het algemeen moet
de arbeidende klasse behoeftig worden genoemd,
eene daadzaak welke nadeelig moet
werken op de physieke en moreele ontwikkeling';
en het rapport knoopte daar de opmerkelijke
toevoeging aan vast: 'De meesten belijden
een godsdienst, wier vervulling vele geldelijke
offers eischt, een toestand niet geschikt om veel
verbeteringen in den behoeftigen toestand te
brengen.' 31
Vergelijking van de lonen in de Culemborgse
sigarennijverheid met de - beperkte - gegevens
over de lonen in de sigarennijverheid elders doet
vermoeden dat de lonen in Culemborg ongeveer
op een gemiddeld niveau lagen. Ze waren
lager dan in steden als Utrecht en Amsterdam,
waar de hoogste lonen in de sigarenmakerij aan
het begin van de jaren '60 voor een sigarenmaker
tegen de ƒ10,— per week beliepen, maar hoger
dan in Eindhoven, waar de lonen, voor zover de
gegevens strekken, niet boven de ƒ6,— uit kwamen.
De Culemborgse lonen waren ongeveer
even hoog als in Den Bosch, waar de hoogst opgegeven
lonen op f7,— lagen. 32
Tegen 1890 lijken de lonen die men in de Culemborgse
sigarenmakerij kon verdienen, iets geste-