Magazine 2013 (pdf) - Bert Hellinger Instituut Nederland

Bert Hellinger Instituut Nederland
Systemisch werk met opstellingen - Familie - Organisatie - Onderwijs - Samenleving
Magazine 2013
In dit nummer o.a:
- Een opstelling om opstellingen succesvol te
laten worden
- Drie standpunten ten aanzien van de
ontwikkeling van systemisch werk
- Eeuwig en de ordeningen van het zijn
- Familieopstellingen als wegbereider
- Coachen met paarden
- Nationale en internationale Evenementen
- Nieuwe Opleidingen 2013
- Workshops uitgelicht
- 1 -

Inhoud
Laten gaan en inhouden... 3
Niet-weten 4
Wiens hart klopt in mijn borst? 6
Eeuwig en de ordeningen van het zijn 9
Vleugels voor verandering 11
Het opstellen van gevaarlijke ideeën
Familieopstellingen - Helpen ze ?
12
Wanneer helpen ze? En hoe? 14
Organisatieopstellingen; 16
van alledaags tot mythologisch 16
De jongen die niet praatte 18
Het geheel zegt dank aan het deel
Een opstelling om opstellingen
19
succesvol te laten worden 21
Nu 23
Een waarneming
Drie standpunten ten aanzien van de
26
ontwikkeling van systemisch werk
Familieopstellingen als
26
wegbereider van de vrede 29
We stellen ons ook dit jaar met een foto van ons team op deze pagina aan
u voor. Opnieuw, omdat het goed is om er te zijn en dat te laten zien, en
ook opnieuw omdat het is veranderd. Onze Janny, die velen kenden van
het eerste telefonische contact met ons instituut is het afgelopen jaar ziek
geworden en overleden. Op pagina 8 staat een klein verhaal over haar. Ons
team is nu veranderd. We stellen ons in deze andere samenstelling aan u
voor. Christa van Opzeland, die ons team is komen versterken, stelt zich
aan u voor op deze pagina.
Ons magazine biedt naast veel inspirerende artikelen ook het totaaloverzicht
van al onze opleidingen en workshops in 2013. Daarnaast zijn we het
afgelopen gestart met digitale nieuwsbrieven om actuele informatie over
workshops en opleidingen zo ongeveer elke twee maanden te verspreiden.
We hebben besloten dit magazine, met achting voor krimp, weer een goed
gevuld magazine te doen zijn.
We zullen elkaar en van alles ontmoeten in het nieuwe jaar.
Tot ziens in Groningen!
Namens het team van het Hellingerinstituut,
Angelique Matthijssen
Kiezen vanuit systemisch perspectief 31
Familieopstellingen Professional 32
Wat beweegt de ondernemingsraad? 33
De druppel en de zee 35
De Noösphere dient zich aan 36
Systemisch werk met paarden 37
IOCTI 2012 een persoonlijk verslag 39
Het begint met orga.....
(en eindigt met e) 40
Systemisch werken binnen
Plattelandsontwikkeling 42
Coachen met paarden 43
Opleidingen bij het
Bert Hellinger Instituut 44
Workshops uitgelicht 47
Nationale en internationale
Evenementen 52
Kalender 2013 53
Het Noorderlicht 56
- 2 -
Colofon
Dit is een uitgave van het
Bert Hellinger Instituut Nederland,
en verschijnt één keer per jaar.
Eindredactie
Bibi Schreuder en
Christa van Opzeland
Oplage
5500
Vormgeving en opmaak
Mirjam Strijbosch
Druk:
Scholma Druk, Bedum
Even voorstellen...
Mijn naam is
Christa van
Opzeland en
ik ben sinds
12 november
werkzaam bij
het Hellinger
Instituut als assistent manager.
Ik ben 43 jaar, getrouwd en moeder
van een dochter van 9 en een zoon
van 7. Hiervoor heb ik altijd in de
grafi sche industrie gewerkt als ordermanager
bij verschillende drukkerijen.
Ik heb ontzettend veel zin
om bij het Hellinger Instituut mijn
kennis en ervaring uit te breiden in
deze voor mij nieuwe sector en ik
hoop je persoonlijk te ontmoeten,
Christa van Opzeland

Laten gaan en inhouden...
Riga, Letland, 6 december 2012.
De projectleider van het Letse Ministerie van Financiën komt binnen. Haar taak
is om de invoering van de Euro over een jaar voor te bereiden. Dat de Euro
komt, betekent dat de huidige munteenheid, de Lats, moet verdwijnen. Ze wil
weten wat ze als ministerie kunnen doen om om te gaan met de weerstand
van de bevolking. We doen een zwerm-opstelling: een representant voor de
Lats, een representant voor de Euro en tien representanten voor burgers uit
Letland. Ze zijn allen vrij hun natuurlijke bewegingen te volgen. Meteen wordt
duidelijk dat beide munten heel andere waarden hebben dan alleen maar hun
wisselkoers: de Lats staat voor de Letlandse ziel, de euro staat voor kansen
en beweging, maar wordt ervaren als oppervlakkig. De meeste Letten zijn
verbonden met een eerdere geschiedenis: de korte periode tussen 1918 en
1941, de eerste keer in de geschiedenis dat Letland onafhankelijk was, vóór de
invasie van Duitsland en de latere inlijving bij de Sovjetunie. De projectleider,
deels in de opstelling, deels observerend, schrijft zich een ongeluk.
Het wordt haar duidelijk dat ze een andere koers moeten varen in de
invoeringscampagne.
Groningen, 13 September, dag na
de verkiezingen. Bert Hellinger, nu
87 jaar, maakt er een opmerking
over: 'Ik heb gehoord dat er verkiezingen
zijn geweest...... En dat
iedereen gewonnen heeft....'. Even
later is een groep betrokken Nederlanders
bezorgd over de (geestelijke)
gezondheidszorg in ons land.
De opstelling ontwikkelt zich
dramatisch: zodra de hulpverleners
een stap doen in de richting van de
tien patiënten, wringen die laatsten
zich in bochten van de hulpverleners
weg. Opeens zegt Bert:
'Wat we hier zien is christelijke
beweging: in het verlenen van hulp
worden de hulpverleners groter'.
Die zin hakt er in, bij de 150 aanwezigen.
In de dagen die volgen komt
een beweging op gang van mensen
die zich afvragen of er ook andere
patronen in de zorg mogelijk zijn.
De laatste opstelling van Bert die
dagen in het Middelberter kerkje,
gaat over de kerk, als grootste organisatie
ter wereld (Dit is immers
een workshop over organisatie- en
maatschappelijke ontwikkeling).
Deze opstelling, ook een beetje een
cadeau voor Bert zelf die immers
gevormd is in de kerk, laat veel
aanwezigen niet koud. De representant
van de kerk is verstard, en
even later buigt God zich over de
slachtoffers van de kerk en weent.
De dagen daarna besef ik, of ik nou
a-religieus ben opgevoed of niet,
hoe zeer onze samenleving doortrokken
is van de bewegingen van
het christendom.
Meer en meer komen we van
familieopstellingen via organisatieopstellingen
naar opstellingen
rond maatschappelijke vragen. Dat
- 3 -
verlangt ook veel van onze innerlijke
discipline om oordeelloos te
kijken naar de wereld om ons heen.
Het aardige van crisis en krimp is,
dat we gedwongen worden naar de
essentie te gaan. Wat is er echt
belangrijk? Welke patronen zitten
zo ongeloofl ijk diep ingebakken in
onze cultuur?
Waar komt de moed vandaan om
ons vastlopen helemaal te nemen
en te voelen in welke richting de
levensenergie, opgeslagen in het
vastlopen, zich wil transformeren?
We merken de crisis ook in de
opstellingen: de vragen worden
dringender, dat geeft de opstellingen
meer kracht.
Van meerdere kanten uit de wereld
van organisaties horen we het
afgelopen half jaar, dat de methode
van opstellingen voor bedrijven op
zich OK is, maar dat de vraag is of
de begeleider van een opstelling
te vertrouwen is. Kennelijk maakt
de persoon van begeleider van
een opstelling een meer onlosmakelijk
deel uit van het proces dan
we lange tijd dachten. Dat dwingt
opstellers en systemisch werkers
om met nog meer zelfdiscipline
en zelfrefl ectie aan het werk te
gaan. Het gaat serieus worden, de
komende jaren....
Veel leesplezier!
Jan Jacob Stam

Niet-weten
Bibi Schreuder
Als coach of als begeleider van een opstelling kan het je zomaar gebeuren.
Paniek slaat toe: “Ik weet het niet meer. Wat nu? Ik moet iets doen. Help!”
Als je in een situatie terecht komt waar je niet meer weet wat te doen, dan is de
kans groot dat er allerlei oordelen over jezelf door je hoofd gaan spoken, of dat
er zoveel lawaai in jezelf ontstaat dat al je denken overstemd wordt. Rationeel
denken gaat niet meer en vaak word je ook nog boos op jezelf, of ervaar je
de buitenwereld als onveilig. Daarmee komt alles nog meer op slot te zitten,
gevangen in onzekerheid. Hier beschrijf ik twee manieren van niet-weten en de
manier van ermee omgaan die tot een uitweg kan leiden.
Het sluitende niet-weten
Waarschijnlijk ontstaat de blokkade
en paniek, zoals hierboven omschreven,
omdat met het niet-weten
een eerder (systemisch) trauma
opnieuw wordt getriggerd. Bijvoorbeeld
de traumatische situatie
van een grootvader, die volkomen
hulpeloos en machteloos moest
toekijken hoe zijn vrouw het leven
verloor bij het ter wereld brengen
van haar kind. Of misschien roept
de situatie van nu herinneringen
op aan een situatie van vroeger op
school, waar je straf kreeg omdat
je een antwoord niet wist. Je weet
dat je iets moet doen, maar je hebt
geen fl auw idee wat. “Ik moet iets
doen; Help!”
Zodra je je verlamming weer de
baas bent ga je iets doen. Iets wat
bekend is, iets wat je goed kunt. Je
voelt de opluchting: “Pff, nou kan
ik weer verder, gelukkig!”
De paniek is over, misschien
ontstaat er zelfs wel een soort
overwinningsgevoel omdat je het
overleefd hebt. Maar je bent bezig
met iets anders, dan waar het over
ging toen je het even niet wist..
Dit is een voorbeeld van patroonherhaling
bij onzekerheid. De onzekerheid
nu triggert het patroon dat
in jouw systeem ooit het antwoord
was op gebeurtenissen die te
moeilijk waren om onder ogen te
zien. Dat patroon heeft meestal zijn
wortels in een specifi eke overlevingsstrategie
van iemand uit een
vorige generatie, als zijn reactie op
een specifi eke gebeurtenis.
Een veel voorkomend patroon
is bijvoorbeeld om uitermate
zorgzaam voor de ander te worden,
of, om geheel te focussen op wat je
onder controle hebt. In een coachingsgesprek
gaan samenvatten
wat er tot dan toe is gezegd, kan
bijvoorbeeld weer dat geruststellende
gevoel geven dat je alles onder
controle hebt.
We hebben ons zo goed aangeleerd
dat we altijd wel een antwoord
hebben, dat we zijn gaan geloven
in de illusie dat, ook als we het niet
weten we toch iets kunnen doen.
We gaan dus iets doen, zonder
te weten wat we moeten doen.
Dat voelt beter dan niets doen en
erkennen dat we het niet weten.
In het niet weten terecht komen
vinden we vaak eng. We hebben
het leren vermijden. En als we er
dan toch in terecht komen, dan
heeft het een sluitende werking.
We sluiten ons zelf af van de ander,
van het veld en de wereld om ons
heen, en daarmee worden onze
hulpbronnen ook nog eens onbereikbaar.
Het openende niet-weten
In het niet-weten terecht komen
kan ook een openende werking
hebben.
Allereerst moet je je ervan bewust
worden dat je het nu niet weet.
Dat bewust worden kan lastig zijn.
Soms hebben we namelijk zo goed
geleerd om de toestand van niet-weten
te vermijden, dat we niet eens
- 4 -
herkennen dat we het punt bereikt
hebben waarop we werkelijk niet
meer weten wat te doen.
Herkennen dat je aangekomen bent
in het niet-weten, hoe doe je dat?
Haal jezelf situaties voor de geest
waarvan je achteraf constateerde
'ik wist het toen echt niet'. Wat deed
je toen? Wat lijkt jouw patroon te
zijn? Hard praten, lachen, over iets
heel anders beginnen, boos worden
op je cliënt, een zogenaamd wijze
opmerking maken, enzovoorts. Dan
heb je in ieder geval een aanknopingspunt:
als ik x doe, dan mag ik
mezelf afvragen of het een teken is
dat ik het niet weet.
Stap twee is dan: ronduit erkennen
dat je het nu niet weet, punt.
Zonder oordeel, zonder dat je er op
dit moment ook maar iets aan kunt
veranderen dat dit nu het feit is dat
er is: ik weet het niet.
Benoemen dat je het niet weet
Hardop benoemen: “Ik weet het
nu even niet”, werkt rustgevend en
helpt om contact te houden met je
verantwoordelijkheid en je leiderschap.
Door ‘nu’ en ‘even’ te gebruiken,
stel je zowel je eigen paniek
en oordelen, als ook de client
gerust, en heb je even de tijd om
het gewoon niet te weten. In de
woorden 'nu' en 'even' zit echter
ook een valkuil. Heel gemakkelijk
zet je daarmee -onbewust- jezelf
onder druk om het aanstonds wél
te weten.
Verduren van het niet-weten
Om jezelf te trainen in het
verduren van de toestand van
niet-weten, kun je beter zeggen: “Ik
weet het niet”. Zonder ‘nu’, zonder
‘even’.
Het gaat om het werkelijk nemen
van het feit dat je het niet weet.
Een overgave aan “Ik weet het niet;
het zij zo”. Een toestand waarin

je jezelf iets terughoudt, terwijl je
wél de volle verantwoordelijkheid
houdt en je leiderschap gebruikt
voor ‘holding the space’. Je kunt
dit trainen en checken door, in de
toestand van niet-weten, in de begeleiderspositie,
met de volle verantwoordelijkheid
voor je eigen daden,
te kijken of je de anderen recht in
de ogen kunt kijken. Als je doet
alsof, is het meestal niet mogelijk
iemand, in stilte, recht in de ogen
te kijken.
Je kunt jezelf ook trainen in het
verduren van het niet-weten. Als
rationeel denkende volwassene
kan je de absurditeit inzien van
de illusie als je iets niet weet, dat
je dan wel adequaat zou kunnen
handelen. Misschien werkt het om
je oordelen met hun eigen taal om
de oren te slaan: “Het is helemaal
niet dom om niet te weten wat je
moet doen, het is juist dom om
zomaar iets te gaan doen!”
Je kunt je aanleren om te wachten,
als alternatief voor het haast
instinctmatige doen. Wachten,
in erkennende stilte dat er op dit
moment geen weten is. De tijd
en stilte nemen om je te openen
voor alles wat er te zien was en
is, te horen was en is en te voelen
wat was en is. Je te openen voor
het vele, het grootse. Misschien
ontstaat er verwondering. Verwondering
over wat is. Verwondering
geeft een heel andere kwaliteit
aan wat je waarneemt dan met
oordelen kijken, en verwondering
brengt je ook voorbij aan ‘zonder
oordelen waarnemen’.
Ruimtegevend stoppen
Ondanks al het voorgaande weet
je in een concreet geval misschien
nog steeds niet wat je moet doen.
Je hebt een tijdje in stilte gewacht,
je hebt het verduurd, je paniek is
niet toegeslagen op een manier dat
je erdoor overweldigd werd, maar
je weet het nog steeds niet. Dan is
er maar één mogelijkheid: Stoppen.
Geopend stoppen. Dat wil zeggen
dat je benoemt dat je stopt omdat
je het niet weet. Niet erom heen
draaien met mooi lijkende, maar
verstrikkende zinnen zoals: “Het
veld wil zich niet openen”, of “Is het
goed dat we hier stoppen?”. Houd
de verantwoordelijkheid voor het
niet weten en het stoppen bij jezelf
en erken dat door te zeggen: “Ik
weet het niet, dus hier stop ik”.
Het vreemde is, dat het lijkt of
vanuit die beweging van overgave
aan: “Ik stop hier, want ik weet het
niet”, vaak een impuls komt, alsof
die impuls vanuit het veld komt, en
niet van jou.
Dat gebeurt in de fractie van een
seconde die ligt tussen het moment
dat je het besluit om te stoppen
nam en dat je het hardop uitspreekt.
Daar ligt de opening naar
een ander weten.
De kunst is om deze opening te
herkennen en uit te proberen wat
die teweeg brengt. Meestal is het
iets wat je nooit zelf had kunnen
bedenken.
Het lijkt erop dat die opening
naar het ‘weten vanuit het veld’ er
steeds is, maar 'overschreeuwd'
wordt door onze actiegerichtheid
en ons 'willen weten'. Wanneer we
ons overgeven aan de stilte, aan
niet-doen en aan niet-weten én
tegelijkertijd in onze volle verantwoordelijkheid
aanwezig blijven,
kan de wijsheid van het veld ons
bereiken.
Verantwoordelijkheid versus
controle
Je verantwoordelijkheid nemen
heeft te maken met aanwezig
zijn en blijven en de veiligheid
scheppen waarin anderen ook
- 5 -
aanwezig kunnen zijn en blijven.
Niet alleen fysiek aanwezig zijn,
maar ook innerlijk er niet vandoor
gaan. Dit vergt moed. Het voeren
van een systemisch coachingsgesprek
of het begeleiden van opstellingen
vergt moed. Ook het volledig
toelaten van het niet-weten én de
verantwoordelijkheid houden voor
de situatie vergt moed.
Door moed aan te boren, schep je
een veilig kader voor anderen om
ook aanwezig te blijven. Waar haal
je moed vandaan?
Uit vertrouwen. Waar haal je vertrouwen
vandaan?
Uiteindelijk komt vertrouwen met
het nemen van de wereld zoals hij
is. Dat is gemakkelijker gezegd dan
gedaan. Als begeleider/coach van
systemisch werk begint het met
het nemen van je eigen achtergrond:
De eersten zijn je vader en
je moeder. Precies zoals ze zijn of
waren. En ook hun geschiedenis,
alsmede hun reactie op die geschiedenis.
En hún ouders, jouw grootouders,
met hun geschiedenis, en
hoe zij daarmee omgingen. Nemen,
zonder oordeel. Weer die overgave.
Wanneer je stopt met worstelen
met je eigen achtergrond, en je achtergrond
gewoon neemt als jouw
eigen en enige achtergrond, dan
krijg je een groot cadeau: Vertrouwen!
Dit vertrouwen kun je aanboren,
ook in die paniekmomenten dat je
het niet weet: leun achterover, leun
tegen je eigen achtergrond, en laat
je door je ouders en de hele achtergrond
gedragen worden.

Wiens hart klopt in mijn borst?
Over Otto Scharmers velden van aandacht.
Guni Leila Baxa
We hebben veel kennis over wát
we doen en hóe we dat doen. Maar
we weten weinig over de plek
van binnen, de bron, het veld van
aandacht van waaruit we handelen.
Otto Scharmer heeft zich jarenlang
gewijd aan onderzoek naar deze
innerlijke plek. Daarbij kwam hij
bijzondere luisterkwaliteiten op
het spoor. Kwaliteiten waarin zich
uiteenlopende velden van aandacht
openen waardoor ons handelen
gevoed wordt.
Scharmer onderscheidt vier
manieren van luisteren 1):
Downloading – herhaling
Feitgericht luisteren – op zoek
naar het verschil – open mind
Empatisch luisteren – open hart
Creërend luisteren – open wil.
Deze niveaus van luisteren kun je
ook in opstellingen waarnemen.
Daar manifesteren ze zich in
aandachtsvelden die onmiddellijk
voelbaar zijn en de sfeer meebepalen.
Heb je je er eenmaal vertrouwd
mee gemaakt, dan kunnen het wegwijzers
worden voor het antwoord
op de vraag of je als begeleider het
proces van de opstelling verder
kunt en wilt uitdiepen. De innerlijke
plek van stilte en tijdloosheid,
Hellingers ‘lege midden’, is te
bereiken via enkele stappen. Het
is geen toestand die automatisch
of permanent aanwezig is bij een
opstelling. Doorgaans bevinden
mensen, ook wij als begeleiders,
zich niet vanaf het begin in die
toestand. Iedere keer opnieuw
openen en creëren we die.
Via fragmenten van een bijzondere
opstelling –bijzonder vanwege het
thema waarover het ging- wil ik
graag ingaan op de verschillende
niveaus, c.q. Scharmers verschillende
manieren van luisteren.
Fragmenten van de opstelling
worden cursief weergegeven.
Elementen die gerepresenteerd
worden zijn vermeld tussen aanhalingstekens.
Ruth: de plaats van het eigen
lichaam in de wereld is als het
hart in het organisme. 2)
Ten tijde van de opstelling was
Ruth (cliënt) 76 jaar. Haar kwestie
was de harttransplantatie die ze
acht jaar tevoren had ondergaan.
Hoogst zelden krijgen mensen op
relatief hoge leeftijd nog een nieuw
hart. Bij Ruth was dat op grond
van bijzondere omstandigheden
mogelijk geweest. Na de succesvolle
transplantatie heeft Ruth
vier zware, levensgevaarlijke auto
ongelukken gehad. Van de acht
jaar sinds de transplantatie lag ze
er vier in het ziekenhuis. Na het
laatste ongeluk had iemand haar
aangeraden een opstelling te doen:
wellicht zouden de ongelukken
verband kunnen houden met de
transplantatie.
We beginnen de opstelling met een
representant voor Ruth en één voor
het hart.
Weloverwogen kies ik voor HET
hart. Die woordkeuze laat open om
welk hart het gaat: het vroegere
hart van Ruth of het donorhart. En,
wie weet, zou ook de archetypische
kracht van het symbool kunnen
resoneren, zoals we dat wereldwijd
kennen. Misschien zijn alle drie
deze mogelijkheden inbegrepen, en
misschien nog wel iets anders…..
- 6 -
Downloading – herhaling: wat
kan zo’n verzameling cellen
gewaarworden?
Downloaden is de vorm van
luisteren die dienstbaar is aan bevestiging.
Alles wat gebeurt wordt
afgemeten aan bestaande verwachtingen,
oordelen en overtuigingen:
Ja, ja, dat weet ik al. Wat we reeds
weten moet bevestigd worden. In
deze staat van zijn functioneert
onze waarneming van de wereld op
basis van een waarnemingsorgaan
van de eerste orde: we zien uitsluitend
datgene wat overeenkomt met
onze reeds aanwezige oordelen.
‘Ruth’ (cliënt) kijkt even naar ‘het
hart’, keert zich ervan af en zegt dat
ze er niet naar kan kijken. ‘Het hart’
staat afgewend, op enige afstand
van ‘Ruth’ en kijkt naar de vloer.
De keuze van het element ‘hart’
betekent voor Ruth een zware
opgave. Ze stemt weliswaar in
met mijn voorstel, schudt echter
tegelijkertijd haar hoofd en zegt:
‘Nou ja, wat kan zo’n klomp cellen
nu voelen?’
Op dit moment van de opstelling
bevindt Ruth zich in een toestand
van downloading. Vóór de transplantatie
was ze werkzaam als wetenschapsjournalist.
Met psychotherapie
heeft ze nooit iets te maken gehad.
Ze voelde zich zeer vertrouwd met
klassieke medische opvattingen,
waarin het lichaam gezien wordt
als een chemische fabriek, als een
voorwerp waarvan we ontwerp en
functioneren rationeel begrijpen.
Als we dat ontwerp eenmaal doorgronden
dan kunnen we dat naar
believen manipuleren en veranderen,
zonder gevolgen op het niveau van
ziel of geest.

Open mind: wiens hart klopt in
mijn borst?
Ik vraag Ruth (cliënt) iemand te
kiezen voor datgene waar het hart
naar kijkt. Ze kiest een jongeman,
die zowel door ‘Ruth’ als ‘het hart’
ogenblikkelijk benoemd wordt als
‘de donor’.
Ruth zelf is plotseling geschokt
en opgewonden. Ze grijpt mijn
hand, kijkt me met grote ogen aan
en vraagt verbijsterd: ‘Wiens hart
klopt in mijn borst?’ De verbreding
naar het aandachtsveld van open
mind toont zich in
de verbaasde en verschrikte vraag.
‘Toen ben ik wakker geworden’,
zegt Ruth later over dit moment in
de opstelling.
Feitgericht luisteren – zoekend
naar het verschil is een manier van
luisteren die zich richt op de waarneming
van feiten en op de wereld
als een verzameling van dingen.
We richten ons daarbij op aspecten
van de realiteit die afwijken van
onze eigen, reeds aanwezige opvattingen.
Waar het bij downloaden
gaat om het ontkennen van wat
anders is, richt de waarneming zich
hier op nieuwe of tegenstrijdige
feiten: kijk hier eens! De innerlijke
stem van het oordeel is uitgeschakeld.
Feitgericht luisteren hoort
bij goed wetenschap bedrijven.
Scharmer zegt daarvan: ‘In deze
staat van zijn activeren we een
waarnemingsorgaan van de tweede
ord e: het zintuig dat ons echt
uitsluitsel geeft over de werkelijke
aard der dingen.’
In de opstelling keert ‘het hart’
zich allereerst tot ‘Ruth’ en zegt: ‘Ik
zou echt graag naar je toe komen.
Maar ik kon werkelijk geen afscheid
nemen van hem’, daarbij wijzend
op ‘de donor’. Dan staart ze hem
gefi xeerd aan en roept, alsof er een
grote afstand te overschreeuwen is:
‘Je bent niet dood! Besef je dat? Je
bent niet dood! In mij leef je verder,
en ik zorg voor je hart.’
Onder dit harde schreeuwen van
haar representant krimpt Ruth
ineen. Afscheidspijn van het hart?
Geïrriteerd schudt ze haar hoofd;
ze is duidelijk in gevecht met
zichzelf. Ze zegt: ‘Een orgaan als
iets met eigen gevoelens en ervaringen?
Dat haalt alles overhoop wat
ik ooit gedacht heb.’
Open hart: bijna iedere dag
bedank ik hem
En dan begint Ruth hartverscheurend
te snikken, ze grijpt opnieuw
mijn hand en zegt: ‘Ja, zo is het
precies. Mijn representant voelt
het heel precies. Bijna iedere dag
beloof ik hem dat ik op zijn hart
zal passen. Ik ben hem, wijzend
op ‘de donor’, oneindig dankbaar.
HIJ heeft mij het leven gegeven.
En tegelijkertijd is het volstrekte
onzin. Ik ben totaal niet bijgelovig.
Ik schaam me voor mezelf en toch
doe ik het.’
Empathisch luisteren brengt
een kentering teweeg. Het is de
ommekeer van de focus op dingen
en feiten, naar de focus op de jijwereld,
het levende en zich ontwikkelende
zelf. Ja, ik weet precies hoe
je je voelt. Empathisch luisterend
beleven we de wereld vanuit het
perspectief van de ander. We
ervaren heel precies de plek van
waaruit de ander handelt. Het is
een vaardigheid die je, net als elke
andere vaardigheid, kunt aanleren
en verder ontwikkelen. Otto
- 7 -
Scharmer noemt het de intelligentie
van het hart, het waarnemingsorgaan
van de derde orde.
Een vrouw uit de groep, ‘het leven’
representerend, wordt gevraagd in
de opstelling een goede plek voor
zichzelf te vinden. Ze gaat zo staan
dat ze enige afstand heeft tot ieder
van de andere drie, dat ze hen
allemaal kan zien en dat de anderen
haar kunnen zien. ‘Ruth’ zakt in
elkaar en valt op de grond met de
woorden: ‘Het leven hoort mij niet
toe, het hoort bij hem’, daarbij op de
donor wijzend. ‘Het hart’ trekt zich
terug en zegt tegen ‘Ruth’: ‘Zolang je
dat niet oplost is hier geen plek voor
mij.’ De donor smeekt om gewoon
dood te mogen zijn. ‘Het leven’ staat
met open armen te wachten.
Wanneer een echte dialoog
ontstaat, vindt van binnen een
beweging plaats naar een andere
manier van luisteren. Zolang we
luisteren op één van de twee eerst
genoemde manieren bewegen we
ons binnen de grenzen van onze
eigen mentaal-cognitieve wereld.
Bij empathisch luisteren echter
verschuift onze waarneming vanuit
ons eigen veld naar dat van de
ander. De scheidslijn tussen mij en
de ander verdwijnt. We voelen een
directe verbinding, contact van hart
tot hart. We stellen ons open voor
de liefde.
Terug naar het moment dat Ruth
begint te snikken als ze geconfronteerd
wordt met haar dankbaarheid

jegens de donor en zich daarvoor
schaamt: dat is het moment waarop
Ruth in contact komt met een
kant van zichzelf die ze tot dan
toe weinig onder ogen gezien en
weinig plek gegeven heeft in haar
manier van leven. Met het zetten
van een stap in de richting van ‘het
leven’, slaat ze de weg in van het Ja,
van de liefde voor zichzelf.
Open wil; Ja, natuurlijk!
‘Ben je bereid tot een experiment?’
vraag ik Ruth. ‘Ja, natuurlijk’, zegt
ze. Ik vraag haar om op redelijk
grote afstand van ‘het leven’ te gaan
staan, er oogcontact mee te maken
en er dan, steeds in contact blijvend,
heel langzaam naar toe te bewegen,
stapje voor stapje.
Op die weg ontmoet Ruth in zichzelf
terugdeinzen, twijfel, verdriet, koppigheid,
bittere tranen, aarzelend
loslaten, voorzichtige toenadering,
geluidloos huilen, lachen, omarmen,
gelukkig zijn, vredige stilte, innerlijk
stralen. Het is het palet aan
gevoelens en ervaringen dat we
ook kennen uit het proces van het
herstel van de onderbroken uitreiking.
Maar tegelijkertijd ontstaat er nog
iets dat erboven uitstijgt.
Ongeveer halverwege Ruths gang
naar ‘het leven’ begint ‘Ruth’ (representant)
nauwelijks hoorbaar
te neuriën. ‘Het hart’ pakt een
trommel en slaat, eerst heel zachtjes,
dan iets harder het ritme van een
hartslag. Als Ruth bijna bij ‘het
leven’ aangekomen is staan -zonder
enige afspraak vooraf- plotseling
alle omzittenden op, vormen een
cirkel rondom Ruth en ‘het leven’ en
wiegen met elkaar zachtjes op het
ritme van de trommel.
Dertig minuten veranderen in een
tijdloos moment. Niet alleen voor
Ruth, maar voor alle aanwezigen.
Creërend luisteren zorgt ervoor dat
we onze wil openen als een waarnemingsorgaan
van de vierde orde.
Als we ons op dit vlak begeven gaat
het eigen ik naar de achtergrond.
Daardoor openen we van binnen
een plek van stilte en zijn, waar een
nieuwe kwaliteit van presentie zich
doorheen weeft. We ontwikkelen
een gevoeligheid die ons in contact
brengt met het hoogst mogelijke
van de toekomst. Op dit punt
aangeland zoeken we niet meer
buiten onszelf. We bevinden ons
in een veld, waardoor we ver over
onze gewoonlijke organisatiegrenzen
heen getild worden, doordat
In memoriam Janny Heideveld
- 8 -
we een moment van tijdloze stilte
binnentreden. Daarmee beleven
we iets totaal anders; iets volstrekt
nieuws en toekomstigs begint in
ons gezamenlijke midden aanwezig
te zijn.
Pas aan het einde van de ervaring
ontdek je dat je op het vierde
niveau was. Je stelt plotseling vast
dat je niet meer dezelfde persoon
bent als tevoren. Je hebt een
subtiele, nauwelijks waarneembare,
maar diepgaande verandering doorgemaakt.
1) De toelichting op de manieren
van luisteren is ontleend aan de
website van C. Otto Scharmer. Meer
daarover in zijn boek: Theorie U.
2) Merleau-Ponty: Phänomenologie
der Wahrnemung. Walter de
Gruyter & Co, Berlijn 1966, Blz 192
Vertaald door Anton de Kroon
Guni Baxa zal in 2013 de verdiepingsopleiding
‘Familieopstellingen
Professional’ geven in het
Hellingerinstituut. (zie elders in dit
magazine of op
www.hellingerinstituut.nl)
Op 22 maart 2012 werd Janny Heideveld getroffen door een hersenbloeding en een
auto-immuunziekte en raakte volledig verlamd. Na zeven maanden kon ze niet meer.
Op 17 oktober is ze overleden.
Janny werkte sinds 2006 op het kantoor van het Hellingerinstituut.
Janny had de gave om deelnemers, ook al waren ze nog totaal onbekend, snel te binden
aan het Instituut. Alle mailtjes en telefoontjes beantwoorde ze met veel enthousiasme
en liefde, waardoor mensen zich snel thuis voelden. Net toen we erover dachten om
misschien met de uitgeverij Het Noorderlicht te stoppen, heeft Janny het nieuw leven ingeblazen door met
on-line boekverkoop te starten. Ze bestierde haar boekwinkel vol overgave!
Dank zij Janny lagen bij het begin van een opleiding de opleidingsmappen altijd keurig van naam voorzien
klaar, zij hielp iedereen herinneren wie en wat er de komende tijd zouden komen en wie er nog gebeld moest
worden en ze regelde de vele reizen voor Jan Jacob. Of wel, Janny zorgde zes jaar lang dat het Hellinger
instituut bleef draaien.
Janny, dank je dat je zó je hart gaf aan de verwelkoming van onze deelnemers, aan de voorbereiding van de
opleidingen, aan ons werk en aan ons, als team. We bouwen erop voort!

Praxis der Systemaufstellung
Tien van de artikelen in dit magazine zijn eerder verschenen in hét Duitse tijdschrift voor opstellingen: Praxis
der Systemaufstellung. Gunthard Weber is de oprichter van dit tijdschrift, dat twee maal per jaar verschijnt.
Gunthard’s hobby is bomen planten. Vaak clandestien. De hele omgeving van zijn woonplaats bij Heidelberg
staat vol met inmiddels grote bomen die hij ooit geplant heeft. Gunthard houdt er ook van organisaties
te planten. Zo was hij de oprichter van de Duitse vereniging voor opstellers en inmiddels bouwt hij huizen
voor weesmeisjes in Afrika, scholen erbij en inmiddels een fabriek om de noten die in de natuur groeien te
verwerken tot karitee-boter. Gunthard had geld over van het eerste congres dat hij organiseerde en vroeg zich af
hoe dat geld weer terug kon vloeien naar het veld van opstellers. Daaruit ontstond een tijdschrift. In het begin
met het format van een dik schrift, inmiddels een volwaardig tijdschrift waar je je op kunt abonneren. Jacob
Schneider, Albrecht Mahr, Marianne Franke-Gricksch, Ursula Franke, Claude Rosselet en anderen voeren precies
en gewetensvol de redactie. Op deze manier leveren ze een belangrijke bijdrage aan het toegankelijk maken
van de vele toepassingen en stijlen in systemisch werk, maar ook aan een voortdurende refl ectie op dit werk,
waardoor het verder kan groeien.
Wilfried de Philipp is de eindredacteur: info@de-philipp.de
Voor abonnementen: www.carl-auer.de/praxis
Eeuwig
en de ordeningen van het zijn
Joan Garriga Bacardi
Als ruggengraat van ons opstellingenwerk heeft Bert Hellinger de ordeningen
van de liefde geïntroduceerd. Als deze ordeningen worden gerespecteerd en
iedereen omvatten die tot hetzelfde systeem van geest of ziel behoort dan
weten we dat die mensen gelukkiger zijn en zich verheugen in een grote vitaliteit.
De ordeningen van de liefde weerspiegelen niet alleen een mooie existentiële
wijsheid, ze omvatten niet alleen de goede liefde, maar bovenal het goede
leven. Je zou ook kunnen zeggen dat de ordeningen van de liefde impliciet de
ordeningen van het zijn bevatten. Daarover zou ik hier graag schrijven. Maar
sta me toe dat ik mijn eigen verteltrant volg en zo tegelijkertijd mijn eigen
geschiedenis vertel, als verhaal en als excuus.
De hoofdrolspelers van mijn geschiedenis
heten Jong en Oud. Ze
werden geboren op dezelfde dag,
hetzelfde tijdstip en in dezelfde
plaats. Hoewel ze beiden dezelfde
ouders hebben was het toch raar
dat ze geen broers van elkaar
waren.
Dat raadsel wordt opgelost door
het feit dat ze, hun hele leven
lang, hetzelfde lichaam deelden.
Jong werd als nieuweling geboren
en, net als alle anderen, begon hij
met een diepe ademhaling. Oud
werd op precies hetzelfde moment
geboren, maar het toeval wilde
dat net daarvoor de illusie van
de god Kronos opgeblazen werd.
In overeenstemming met enkele
moderne theorieën, die beweren
dat tijd niet bestaat, werd Oud op
96-jarige leeftijd geboren. Hem
resteerde nauwelijks zijn laatste
ademtocht. Jong begon zijn leven;
Oud voltooide het net. Jong was
een kind vol toekomst. Oud een
wezen vol verleden, in feite het
wezen dat Jong nu eenmaal wilde
worden. Kort daarvoor het toneel
van deze wereld verlaten hebbend,
om naakt terug te keren tot zijn
werkelijke identiteit: die van het
eeuwige zijn, het eeuwige, het nooit
geborene en het nooit gestorvene.
In feite zijn het er drie: Jong, Oud
en Eeuwig. Jong met een leven
om te leven. Oud met een geleefd
leven, met troost en littekens, vol
- 9 -
wijsheid. Eeuwig, de trommel die
ons op cruciale momenten in ons
leven dwingt zijn onweerstaanbaar
ritme in plaats van onze eigen
melodie te volgen.
Jong was een kind als alle andere.
Gezegend door zijn verleden,
ouders en familie. Gezegend ook
door de aanwezigheid van Eeuwig
die ons scherp houdt en in contact
met het zijn, zonder voorgeschreven
vormen. Gezegend tenslotte
door de hulp van Oud, de boodschapper
van de toekomst, die
niet ophield hem te onderrichten
over een geslaagd bestaan en over
de ordeningen die dat mogelijk
maken. In schitterende dialogen
liet hij hem vanuit de toekomst
inzichten voor een gelukkig leven
gewaarworden. We dopen ze ‘de
ordeningen van het zijn’; en het
zijn de volgende:
‘Het leven is groter dan het
individu’.
Jong, je moet weten, dat het leven
ons soms toelacht en tevreden
stelt en ons op andere momenten
frustreert en laat huilen. Beide

zijn juist, en eerlijk gezegd is het
niet eenvoudig te onderscheiden
wanneer het leven beter voor ons
zorgt, als het ons tevreden stelt
of als het ons verscheurt. Indien
enigszins mogelijk behoud dan
altijd vertrouwen, ondanks de
beproevingen die op je af komen. Je
wil, je wensen, je angsten, alles wat
je identiteit bepaalt, alles wat je ‘ik’
noemt is klein tegenover de wil van
het leven. Soms zul je je voelen als
een heel klein bootje op een grote
oceaan. De ene keer zul je je eigen
weg volgen, een andere keer zul je
geleid worden. Gaandeweg leer je
het geluk te verstaan als iets wat
twee elkaar aanvullende factoren
samenbrengt. De eerste is dat we
met alle kracht die in ons is de
richting opgaan die ons aanspreekt.
De tweede is het leven toe te staan
ons in zijn armen te houden, ook
als zijn bedoelingen niet met onze
vurigste verlangens overeenstemmen.
Het leven zorgt ervoor dat
er oneindig veel gebeurt wat ons
niet bevalt, wat moeilijk en pijnlijk
is: verlies, frustratie, et cetera.
Het leven is een soort existentiële
dialoog, creatief met het geluk
tussen zijn en onze wensen. Altijd
is het soeverein, meestal vraagt
het niets: Het handelt slechts, en
wij drijven mee op zijn stroom…
Gelukkig zijn de zeelui die ook bij
slecht weer een opgewekt gemoed
hebben en die ook in onaangename
omstandigheden nog voluit kunnen
leven. De ondankbaren klampen
zich vast aan hun ergernis, om
te rechtvaardigen dat ze minder
leven. Het gelukkigst zijn degenen
die kunnen instemmen, het grote
JA ten overstaan van het zijn. Als je
met één erkenning zou willen uitdrukken
wat werkelijk helpt, dan is
dat het onverbrekelijke JA zeggen
tegen het leven.
Iedere keer dat je zelf een probleem
hebt of dat iemand van wie je
houdt een probleem heeft, kun je je
afvragen tegen wie of wat hij ‘Nee’
zegt. Wie of wat kan hij geen plek
geven, van wie of wat kan hij niet
houden? ‘Nee’ zeggen is een glasheldere
poging om gevoelens van
pijn, schuld, iets niet waard te zijn
of schaamte te vermijden…. Maar
weet dat vluchten lange schaduwen
werpt.
Nietzsche heeft dit in zijn biografi e
‘Ecce homo’ helder uiteengezet:
‘Mijn formulering om de grootsheid
van de mens uit te drukken
is de amor fati (liefde jegens het
lot).’ Hij bedoelt daarmee ook:
‘De ultieme bevestiging die uit
de volheid geboren wordt, een
‘Ja-zeggen’ zonder enige terughoudendheid,
zelfs tegen lijden, schuld
en alles wat problematisch en
vreemd is aan het bestaan.’
Het lot dat wij aanvaarden neemt
ons in zijn armen en leidt ons
naar het leven. In tegenstelling
daarmee is het lot dat wij proberen
te ontlopen. Het achtervolgt ons en
eist het onbetwistbaar recht op zijn
bestaan op.
‘Het leven is in de toekomst’
Jong, stel jezelf de volgende
vraag: Waar leef je de rest van
je leven? Het juiste antwoord
luidt: in de toekomst! Dat mag je
komisch voorkomen omdat onze
liefde voor en binding aan het
verleden, familie, ouders, jeugd
en onze wortels zo sterk zijn.
Het is duidelijk dat ons verleden
ons draagt, maar het goede leven
bevindt zich in de toekomst. Luister
steeds heel goed: de toekomst zal
je steeds oproepen om haar niet te
vermijden gezang te horen.
Naar de toekomst kijken en ervan
te houden draagt ons net zo goed
als onze ouders en voorouders dat
doen. Kijk in de verte en je zult
mij als Oud ontdekken, bejaard,
gelukkig met het geleefde leven,
in harmonie ermee, vruchtbaar en
onbezorgd om het weer af te geven.
Je zult onze kinderen en kleinkinderen
zien en hoe het leven zich
verder uitbreidt in onze nakomelingen,
alsmaar verder, je hart met
toekomst vullend. Wat het meeste
- 10 -
dank zegt aan het verleden is een
mooie toekomst. De beste dank
aan onze voorouders is de vooruitgang,
het licht, het geluk van hun
nakomelingen. Stop niet met je te
oriënteren op morgen.
Boeddhisten zeggen dat het
verleden een begraafplaats is.
Daarvan blijven slechts beelden en
herinneringen over. Ze zeggen ook
dat de toekomst slechts een verwachting
is en dat uitsluitend het
nu bestaat. Het leven wordt alleen
vloeibaar in het zwijgende nu. Dat
is zijn natuurlijke toevluchtsoord
en woonplaats. Eeuwig, die onze
werkelijke essentie is, kent alleen
‘nu’. Hij leeft in ons als het eeuwige
heden. Maar het heden is zo
vluchtig dat je het alleen beheerst
als je naar voren kijkt. Gebruik
nooit het verleden als excuus om
afwachtend te zijn met leven. Zeg
nooit: ‘Mijn pijn is zo groot dat ik
geen kracht meer heb.’ Misschien
zijn de volgende verzen van de
dichter Benedetti je behulpzaam:
‘Geef niet op, er is nog tijd
te bekomen en op nieuw te
beginnen
je schaduw te accepteren,
je angsten te begraven,
je ballast af te werpen,
je vlucht te hervatten.’
De zin van het leven is het leven
te dienen.
Gezien mijn leeftijd kan ik je
zeggen, wat mij vervult is alles wat
ik aan het leven gegeven heb, wat
het leven aan mij gaf en wat ik met
vreugde kon aannemen.
Wat mijn geest vervolmaakt is de
totaal geliefde liefde. Ooit beging
ik de zonde niet te kunnen geven
en niet te kunnen nemen. Maar de
zonde is geen morele kwestie, maar
een begrip uit de oude kunst van
het boogschieten en betekent ‘het
doel missen’, niet het centrum van
ons existentiële doelwit te treffen.
Jong, ik kijk naar jou, en ik zie je
leven. Ik weet precies hoe het zal
zijn en daarom kom ik in je oor
fl uisteren: Er zijn drie grote zonden

die je dient te vermijden. De eerste
is niet te geven wat je hebt en bent.
De tweede is te geven wat je niet
hebt en wat je niet bent. De derde,
tenslotte, is om niet aan jezelf te
werken om onderscheid te maken
tussen wat je hebt en bent en wat
je niet bent en niet bent. De eerste
is eer bewijzen aan de boze geest
van de lafheid. De tweede aan die
van de onbetrouwbaarheid en
huichelarij. De derde aan die van
de luiheid en vadsigheid van het
bewustzijn om te luisteren naar
wat hem diep van binnen beweegt.
Heb altijd de moed om te respecteren
wat je hebt en dat aan het leven
te schenken, wat het ook moge
zijn: Schrijf gedichten, bespeel de
harp, ga een huwelijk aan, wees
tuinman, geef datgene wat jou zelf
in beweging zet, wat je talent en
je geschenk is. Probeer niet om je
anders voor te doen dan je bent,
probeer niet om te zijn wie je niet
bent. Doe niet alsof je de gave van
het dichten hebt als de muze je
die niet gegeven heeft. Leer naar
je lichaam te luisteren en naar je
innerlijke waarheid ‘in de stille
uren van de nacht’. Dan ervaar je
wat je het meest dringend te doen
hebt. Richt je pijlen alleen op de
toekomst, zodat ze leven tot stand
brengen. Daarin, en in de liefde
die je ondervonden hebt zul je de
zin ontdekken. Dat veroorzaakt
andere heldendaden, hartstochten
en waarden. Als je 47 jaar bent
zul je Bertrand Russell lezen en
begeesterd kennis nemen van wat
hij helemaal voorin in zijn autobiografi
e geschreven heeft: ‘Drie eenvoudige,
maar geweldig intensieve
hartstochten hebben mijn leven
gestuurd: de hunkering naar liefde,
Vleugels voor verandering
Het nieuwste boek van Jan Jacob
Stam, ‘vleugels voor verandering’,
durf ik meteen te betitelen als een
must voor iedereen die zich op de
één of andere manier bezig houdt
met organisaties.
De heldere uitleg over de systemische
principes en de vele voorbeelden
uit de praktijk maken dit werk
zeer waardevol voor al diegenen
die beroepsmatig te maken
hebben met organisaties. Ook voor
mensen die (nog) niet getraind
zijn in systemisch werk is dit boek
toegankelijk. De manier waarop
de systemische principes en de verschillende
dynamieken die kunnen
spelen binnen organisaties wordt
uitgelegd heeft de kwaliteit van een
korte, maar intensieve cursus. Of je
nu een eenmanszaak hebt, manager
bent bij een bank of CEO van een
multinational, het andere perspectief
dat je geboden wordt om naar
organisaties te kijken en de nieuwe
inzichten die je je eigen kunt
maken, zijn onmiddellijk praktisch
toepasbaar en bieden mogelijkhe-
den tot veranderimpulsen.
Dankzij de overzichtelijke index
kan dit boek ook gezien worden als
een naslagwerk dat regelmatig ter
hand genomen zal worden.
Jan Jacob Stam neemt ons mee
langs een aantal nieuwe inzichten
met betrekking tot systemisch werk
binnen organisaties, die het reeds
bestaande een kleine, maar signifi -
cante verbreding geven.
Hierdoor lijkt er een verdieping
in het werk te zijn ontstaan die ik
niet voor mogelijk had gehouden.
Er wordt bijvoorbeeld een nieuwe
wetmatigheid aan de drie al zo
bekende toegevoegd. Voor mij
persoonlijk was dat even slikken en
ik kwam daar dan ook een behoorlijke
weerstand in tegen, maar het
daagde me zeker uit om weer eens
met mezelf in gesprek te gaan.
Er is een pioniersgeest voor nodig
om heilige huisjes diepgaand te onderzoeken,
en het vraagt zeer zeker
moed om nieuwe inzichten aan de
- 11 -
de zoektocht naar erkenning, en
een ondraaglijk medelijden met het
menselijk lijden. Deze drie passies
hebben me alle kanten op gestuurd,
als krachtige stormwinden iedere
keer in een andere richting, over
een diepe oceaan van angst, tot aan
de rand der vertwijfeling.’ En hij
sluit af: ‘Dat was mijn leven. Ik heb
het levenswaardig gevonden, en ik
zou het graag opnieuw leven, als ik
de gelegenheid zou krijgen.’
Jong, nu eindigt ook mijn leven
dat in jou begint: ik heb het
beschouwd als mooi en de moeite
waard om het te leven, en nu neem
ik afscheid met zoveel liefde en met
zoveel broers en zussen dat ik ze
niet kan tellen. Leve jou.
Vertaald door Anton de Kroon
reeds lang bestaande toe te voegen.
De grote liefde en het respect
van de schrijver voor het systemisch
werk en voor organisaties
is zo duidelijk voelbaar dat je het
gevoel krijgt dat hij met je aan het
meelezen is en dat hij je aanmoedigt
om toch vooral niet zomaar
aan te nemen wat er geschreven
staat, maar het juist zelf ook te onderzoeken.
En daarna gaat hij graag
de dialoog met je aan.
Elmer Hendrix

Het opstellen van gevaarlijke
ideeën
Hunter Beaumont
Sinds een paar jaar ben ik geïnteresseerd geraakt in het gebruik van opstellingen
om iets te leren over de uitwerking van ‘gevaarlijke ideeën’ op menselijke
systemen. Hoewel dat verschijnsel me al enkele jaren intrigeert en ik geleidelijk
enkele mogelijkheden ontwikkeld heb om ermee te werken, had ik nog
geen woorden om te beschrijven wat ik waarnam en wat ik deed. De laatste
tijd echter heb ik langzamerhand een heldere en elegante manier gevonden
om over deze verschijnselen na te denken. Dit is mijn eerste poging om mijn
gedachten weer te geven in een tekst die geschikt is voor publicatie.
In een ‘TED-gesprek’ in 2002
(www.ted.com) heeft de fi losoof
Dan Dennett het begrip ‘gevaarlijke
ideeën’ geïntroduceerd. Hij
beschrijft hoe een parasiet (Dicrocoelium
dendriticum), levend in de
hersens van een mier, die hersens
zodanig verandert dat de mier
zich gedraagt op een manier die
goed is voor de parasiet en slecht
voor de mier. Hij zorgt ervoor dat
de mier iedere avond het mierennest
verlaat, naar het uiteinde
van een grasspriet klimt en zich
tot de volgende morgen daarin
vastbijt. Dit gedrag is gevaarlijk
voor de mier. Hij kan door een
koe, schaap of paard opgegeten
worden, waarbij de mier sterft
maar de parasiet zich kan voortplanten.
Dit is een voorbeeld van
genetische informatie die zich
door generaties heen voortplant.
Als je dit op mensen toepast, dan
is het deze genetische of andere
informatie die ervoor zorgt dat we
ons op een voor onszelf schadelijke
wijze gedragen. De Engelse bioloog
Richard Dawkins introduceerde
het begrip ‘meme’ voor de culturele
informatie die door individuen
doorgegeven wordt en zich verder
ontwikkelt door generaties heen.
(Wikipedia: meme is een begrip
uit de memetica en betekent een
idee dat zich onder informatiedragers
verspreidt; het wordt ook wel
omschreven als een besmettelijk
informatiepatroon.)
Voorbeelden van een meme zijn
stonewashed jeans en baseballcaps
met de klep naar achteren die door
teenagers in de meest uiteenlopende
culturen gedragen worden.
Of een ander voorbeeld, de overtuiging
dat fl essenvoeding beter is dan
borstvoeding; een overtuiging die
in ontwikkelingslanden aan veel
baby’s het leven kost. In zijn TEDgesprek
houdt Dennett zich bezig
met ‘gevaarlijke ideeën’ die als parasieten
bezit nemen van mensen
en ons ertoe brengen onszelf en
anderen te gronde te richten.
Plegers van zelfmoordaanslagen
bijvoorbeeld doden zichzelf en
andere onschuldige mensen in de
overtuiging ‘iets goeds’ te doen.
Anorectische meisjes hongeren
zich dood omdat ze denken dat dik
zijn lelijk is. Weer anderen, van
wie het gevoel voor wat gezond is
door onbekende factoren verstoord
wordt, blazen hun lichaam op tot
een omvang die absoluut ongezond
is.
Voor mensen die in een westerse
cultuur opgegroeid zijn is het
bijvoorbeeld vanzelfsprekend dat
de vrouwelijke besnijdenis niet
nodig is voor een gelukkig seksueel
verkeer tussen man en vrouw.
Maar Waris Dirie (Desert fl ower:
The Extraordinary Journey of a
Desert Nomad, New York 1998) en
anderen hebben beschreven dat het
bij de stam horen vereist dat je je
gedraagt naar die opvatting. Alle
- 12 -
geloofsuitspraken, overtuigingen
en ideologieën werken als meme.
Sommige zijn leven bevorderend
en goed, andere zijn ‘gevaarlijke
ideeën’. Dergelijke ideeën nemen
bezit van ons omdat we erin
geloven, terwijl ze slechts geïnteresseerd
zijn in hun eigen voortbestaan
en niet in ons welzijn.
De fi lm ‘Das weisse Band’ toont
op indrukwekkende wijze de
uitwerking van ‘memen’ of ‘gevaarlijke
ideeën’ op het platteland
honderd jaar geleden. In deze fi lm
onderken je ‘gevaarlijke ideeën’
over het lichaam, over het uiten
van gevoelens, over goed en kwaad,
die duidelijk een vernietigende
uitwerking hebben gehad zowel
op de mensen die ervan overtuigd
waren alsook op de wereldgeschiedenis.
Immers, twee wereldoorlogen
werden erdoor veroorzaakt.
Werken in een multiculturele
context confronteert ons met de
moeilijke opgave te onderkennen
welk meme gezond en welk gevaarlijk
is. Aan de hand van welke
criteria kunnen we in dit verband
goed en gevaarlijk onderscheiden?
Familieopstellingen kunnen ons
hier verder helpen, hoewel er ook
volop verhalen zijn over opstellers
die hun vernietigende meme
doorgeven aan hun cliënten. Eén
van de vernietigende ideeën die
ik met behulp van familieopstellingen
onderzocht heb is de haat
jegens het lichaam. Deze meme
gaat vaak samen met een religieuze
overtuiging en lijkt een enorme rol
gespeeld te hebben in de generatie
van onze grootouders bij het
toelaten van lichamelijke intimiteit.
Deze bijzondere meme heeft
grote invloed op ons gevoel van
eigenwaarde als man en vrouw en

op ons vermogen tot intimiteit met
onze partner en kinderen.
Vanuit de overtuiging dat hetgeen
werkelijk gebeurd is meer realiteit
bevat dan de geschiedenissen die in
de familie verteld worden (familiegeschiedenissen?)
is het bij opstellingen
gebruikelijk geworden om te
vragen: ‘Wat is er gebeurd?’ Het is
een krachtige vraag om tot de kern
van verwarrende familiegeschiedenissen
door te dringen. Maar in
menige opstelling is het zinvoller
om te vragen: ‘Hoe verhield grootmoeder
zich tot haar eigen lichaam
en lichamelijke intimiteit?’ Meestal
kan die vraag niet objectief beantwoord
worden. Hoogst zelden
herinnert iemand zich iets van
wat grootmoeder gezegd heeft
of gezegd zou hebben. Meestal
moeten de overtuigingen afgeleid
worden uit de uitwerking die ze
generaties lang gehad hebben. In
dat geval onderzoeken we de meme
en niet grootmoeders werkelijke
overtuiging.
Als iemand bijvoorbeeld moeite
heeft met intimiteit in de relatie
dan zou je kunnen vragen naar
abortussen, eerdere relaties of identifi
catie met niet erkende vroegere
partners van de ouders. Daarbij
kunnen inzichten naar voren
komen die verandering mogelijk
maken. Maar omdat we dergelijke
verbanden vaak vinden worden
we gemakkelijk ertoe verleid om te
denken dat die gebeurtenissen de
huidige relatieproblemen veroorzaakt
hebben. Naar mijn ervaring
is het zinvoller om preciezer te
kijken. Het is waarschijnlijk zo dat
hetzelfde meme dat onze ouders
en grootouders beïnvloed heeft ook
ons beïnvloedt. Dé kans tot verandering
zit dan in de opsporing en
verandering van dit meme en niet
in het opnieuw ontdekken van de
familiegeschiedenis. Daarom is
het in veel gevallen veel zinvoller
om te vragen: ‘Waarvan waren ze
overtuigd?’, en ons ervan bewust
te zijn dat we dat nooit helemaal
zeker weten.
De vraag is een uitnodiging om je
met de meme zelf bezig te houden
en je niet te laten meeslepen door
de gevolgen van de werking ervan.
In veel opstellingen wordt
duidelijk dat op grootmoeder of
overgrootmoeder, grootvader of
overgrootvader, met betrekking tot
lichamelijkheid en intimiteit in het
huwelijk een stempel gedrukt is
dat hun veel leed berokkend heeft.
Het is duidelijk dat onze ouders
- 13 -
en wij zelf daardoor beïnvloed
zijn. Bij dergelijke opstellingen is
het mogelijk een representant te
kiezen voor ‘het gevaarlijke idee’ en
daarnaast iemand voor de lichamelijke
relatie die oma en opa gehad
zouden hebben als ze niet door
deze vijandige maar door een meer
positieve overtuiging beïnvloed
geweest zouden zijn. Zoals
eerder aangegeven is het ‘haat je
lichaam-meme’ vaak verbonden
met religieuze overtuigingen en
om die reden kan een opstelling
ons helpen de familietheologie te
herzien. Het is zeer eenvoudig in
een opstelling het onderscheid te
maken tussen een destructieve en
een constructieve meme: helpt
het ons leven te leiden in liefde en
intense tevredenheid, of niet?
Zo bezien is het waarschijnlijk dat
overtuigingen meer werkelijkheid
zijn dan de zogenaamde feiten die
terug te voeren zijn op de invloed
van diezelfde overtuigingen.
Vertaald door Anton de Kroon

Familieopstellingen - Helpen ze ?
Wanneer helpen ze? En hoe?
Guenther Schricker
“Es irrt der Mensch, solang er
strebt”.
Johann Wolfgang von Goethe
Wat doet het jarenlang met dit
werk bezig zijn met ons? Worden
wij “oude rotten” of “Oergesteente”,
zoals sommigen ons betitelen?
Goed therapeutisch werk herken
je volgens mij aan de verdieping
van verwondering en dankbaarheid.
Daardoor wordt je niet
“oud” noch “van steen”, je blijft
jong, in beweging en fl exibel.
Voor sommige opstellers lijkt dit
een tikkeltje mager. Wij lezen bij
voorkeur zinnen zoals deze: “De
methodiek van de hedendaagse
familie- en systeemopstellingen
heeft zich tot een van de meest succesvolle
Coaching- en therapieprocessen
ontwikkeld -en dat wereld
breed”. Reclame, empirisch bewijs
van de werkzaamheid, succesverhalen,
onderscheidingen, prijzen- daar
denk ik vandaag de dag anders
over, dan vroeger. Misschien gaat
dit streven volstrekt voorbij aan de
geest van het opstellingswerk, zoals
het zich steeds meer laat zien?
Alles is nieuw
Niemand weet, hoe een opstelling
verloopt . Ook na meerdere
jaren schuw ik elke hypothese,
welke vanuit mijn ervaring in mij
opkomt. Het zou niets meer voorstellen,
dan vergelijkingen met wat
we veronderstellen te weten en te
kennen. Daardoor wordt de actuele
opstelling star, doods. Mentale
brillen, gevormd door het verleden,
belemmeren onze waarneming,
wij zien niet meer wat zich voor
onze ogen afspeelt. Opstellingen
werken meteen. Stralende ogen,
geanimeerde gelaatstrekken, diepe
ontspanning en dergelijke signalen
zijn direct te zien. Sommige deelnemers
(ik bedoel altijd mannelijke en
vrouwelijke) ervaren ook later nog
positieve veranderingen in hun persoonlijke
leven. Is het van belang,
dat direct op het werk van de
opsteller terug te voeren? Misschien
moeten we het open laten. Als
we denkbeelden, doelen, hoop en
verwachtingen afl eiden uit onze
successen, bestaat de kans dat we
het effect van het werk beperken.
Hoe kan je je zonder de boven
genoemde belemmeringen op dit
werk voorbereiden en afstemmen?
Uitkomsten
Wie klopt aan?
Een tijdje geleden kwamen ouders
met hun 12 jarige zoon bij mij in
de praktijk. De moeder had van
tevoren gebeld en verteld, dat hun
zoon volgens de artsen nog maar
2 tot 3 maanden te leven had. Er
groeit een niet operabele tumor in
zijn hersenen. Hoe bereid je jezelf
op zo’n ontmoeting voor? Men
onthoudt zich van alle planning,
verwachtingen, wensvoorstellingen
en mogelijke strategieën. Vanuit het
midden duiken beelden op, bijvoorbeeld:
Wie hangt om de jongen
heen? Wie heeft hij bij zich? Van
wie houdt hij op deze manier? De
beelden blijven als vragen staan. Als
het gezin arriveert, kijkt de jongen
bevreesd naar zijn ouders. ‘ij maakt
je zorgen om je ouders’ zeg ik tegen
hem. ‘Ja’, antwoord hij zachtjes.
‘Omdat iemand bij jou heeft aangeklopt’-
‘Ja’. ‘Weet jij wie het is ,
die bij jou aanklopt?’- ‘Mijn ziekte,
de tumor’. ‘Heb je hoofdpijn?’- ‘Ja,
steeds erger’. ‘Weet jij, hoe het met
jou is gesteld?’- ‘In het ziekenhuis
vertelden de artsen gisteren, dat ik
niet meer lang te leven heb’. ‘Dus,
wie klopt bij jouw aan?’ Stilte. Dan
- 14 -
kijkt de jongen naar mij en zegt: ‘De
dood’. ‘Luister even naar hem, hoe
hij klopt…. misschien kan je hem in
gedachten antwoorden’. Na een paar
seconden zwijgen zegt hij : ‘Ik hoor
zijn geklop.’ ‘Zeg het tegen hem: Ik
hoor je kloppen.’ Vader, moeder en
zoon zitten kalm op hun stoelen
en luisteren aandachtig. Niemand
beweegt. Als ze weggaan zegt de
jongen tegen zijn moeder: ‘Het is
koel geworden, in mijn hoofd.’
Deze dialoog heb ik indertijd vanuit
mijn herinnering opgeschreven.
Vandaag liep ik toevallig langs hun
huis. Is het geoorloofd, dat therapeuten
willen navragen? En, als ze
te weten komen hoe het verder is
gegaan, mogen ze deze informatie
met anderen delen? Therapeuten
mogen veel niet. Uit respect voor de
cliënt, uit respect voor zichzelf en
uit respect voor de grotere machten,
welke hier aan het werk zijn. Stille
vreugde en dankbaarheid mogen
therapeuten wel beleven, zelfs
zonder reden.
Beneden en klein
Hoe groot of klein was de therapeut
in de net beschreven sessie met dit
gezin? Tamelijk klein. Hij kon, in
aanwezigheid van het leed in dit
gezin, niet teruggrijpen op soortelijke
inzichten uit het verleden,
laat staan zich bekommeren om
mogelijke gebeurtenissen in de
toekomst. Hij kon alleen erbij zijn,
waarnemen, hoe het is, zonder een
poging tot beïnvloeding of verandering.
Ook systemisch revelante
familiegebeurtenissen leverden
geen aanknopingspunten op. Er
restte allen nog het heden met deze
jongen en onze dialoog, welke veel
verder rijkte dan wij tweeën.

Begrijpen
Onze liefde groeit en verdiept
zich, als we iets nieuws werkelijk
bevatten. Dit begrip komt niet
voort uit kennis of inzicht over de
ander. Begrip in opstellingen is het
beleven van een enkel moment,
waarin wij het vermogen hebben,
de ander daadwerkelijk waar te
nemen en te zien. Gedachten,
oordeel, interpretaties, herinneringen,
gevatte meningen, ervaring
komen er bij dit proces niet aan te
pas. Ook innerlijke beelden, welke
opgeslagen zijn door vroegere ervaringen
in opstellingen, zijn niet
bevorderlijk voor deze vorm van
waarnemen. Naar iemand kijken
en zonder belemmeringen te zien,
hoe het is, en tegelijkertijd zichzelf
te laten beroeren, te beleven, wie
je zelf op dit moment bent, brengt
nieuwe, levendige contacten voort.
Zonder verklaringen of oordeel.
Een enkel ogenblik van gewaarwording
volstaat, en de wereld is
veranderd.
Diepe verandering
Papa belt
Jutta, 26, komt voort uit een kortstondige
relatie van haar moeder
met een getrouwde man, welke
bij zijn echtgenote bleef. Zij heeft
haar vader maar één keer ontmoet
en herinnert zich nauwelijks iets.
In de opstelling zien we vader en
moeder in een innige omhelzing,
niets kan hen scheiden. ‘Maar zo
is het in werkelijkheid niet’, klaagt
Jutta, als ze voor haar ouders staat.
‘Jij bent een kind voortgekomen
uit een diepe liefde, die zich hier
toont’, is het enige wat de opsteller
erbij zegt. Jutta kijkt lang naar haar
ouders, beiden met een uitnodigend
gebaar naar haar uitreikend.
Voor een moment dringt dit beeld
van gelukkige ouders tot Jutta
door en ze licht ook op. Langzaam
beweegt ze zich naar haar ouders
toe. De volgende ochtend vertelt
ze: ‘Gisteren precies om 16.00 uur,
het tijdstip van de opstelling, heeft
mijn vader op mijn antwoordapparaat
ingesproken, dat hij mij graag
wil ontmoeten.’
Verrassingen
Men dient voorzichtig om te gaan
met uitkomsten van opstellingen.
Sommige moet men bij zich
houden. Wie verwachtingen en
hoop wekt, beschadigt het helingsproces.
De familieopsteller geneest
niet. Als genezende en verzachtende
bewegingen op gang komen, is hij
misschien een piepklein wieltje, dat
bijdraagt aan het geheel. Net zoals
de befaamde vlinder, welke met het
bewegen van zijn vleugel de laatste
druppel is, die een tornado tot stand
brengt. Misschien is de familieopsteller
nog minder dan bovengenoemde
vlinder. De kans bestaat, dat
hij, met al zijn betrokkenheid, ook
volstrekt nutteloos is. Voor mij is dat
een wonderbaarlijk denkbeeld. De
opsteller doet zijn werk, zo goed hij
kan, in het besef, dat hij ook staat
voor nutteloosheid, onwetendheid
en fouten. Gekoesterde verwachtingen
beschadigen niet alleen de
cliënt, maar ook de therapeut. Ik heb
wel vaker ontmoetingen met zelfbenoemde
helers gehad, die volledig
uitgeput en opgebrand zijn. Is het
dan van belang te weten, wie of wat
de genezing tot stand brengt? Het
mag een geheim blijven, waarvoor
we met z’n allen simpelweg klein
zijn. Het opstellingswerk biedt de
kans te oefenen klein te blijven in
aanwezigheid van het grote en niet
verklaarbare. Voor Albert Einstein
was de ontmoeting met het mysterie
het mooiste wat er te beleven viel.
Maar dan gebeuren, onder het
schrijven van deze zinnen, dingen
als deze, en de hele groep maakt het
mee:
Het verlies van een kind
Een echtpaar rouwt om de dood van
hun zoon, welke twee jaar geleden,
op 13 jarige leeftijd overleed. In de
opstelling valt zijn representant
op de grond en beweegt niet meer.
Hij schijnt niemand te horen en
reageert totaal niet. Bij navraag
komen er verscheidene doodgeboren
en helemaal vergeten kinderen
- 15 -
van beide ouderlijke families in
beeld. Die worden opgesteld. Als
de ouders belangstellend naar deze
familieleden kijken, glimlacht de
jongen en zegt met een diepe zucht
: ‘Nu gaat het goed met mij.’ De
volgende dag vertelt de moeder
in de groep: ‘Wij hebben gisteren
met onze oudste zoon gebeld. S
’middags, precies na de opstelling,
kwam opa langs. Hij en onze
zoon hebben geen goed contact.
Opa vertelde, dat het graf van
onze jongere zoon een halve meter
ingezakt was. Zoon en grootvader
hebben toen de hele middag eraan
besteed, om het graf weer in orde te
maken, en konden verbazingwekkend
goed met elkaar overweg.’
Bij dit bericht van de ontroerde
moeder krijgt de hele groep koude
rillingen. ‘Het heeft buitengewoon
veel geregend’ breng ik in (augustus
2010) ‘maar, als de dood van jullie
zoon ertoe bijdraagt, dat er nieuwe
verbindingen tussen dode en
levende leden van jullie familie
ontstaan, kunnen wij ervan uitgaan,
dat jullie zoon gelukkig is’. Ook de
representant van de jongen, die hem
de dag daarvoor in de opstelling representeerde,
huilt vreugde tranen.
Praktijk voor het heden
Wat hebben wij nodig, om in de
hedendaagse wereld staande te
blijven? Wat heeft de wereld van
ons nodig? In opstellingen zijn wij
in staat om universele wetten aan
den lijve te ondervinden, online en
niet offl ine. Het vaak besproken
nieuwe denken en de befaamde
verbondenheid komen in een
traditionele setting niet goed over.
In het opstellingswerk krijgen wij
de kans te ervaren , dat het in het
klein net zo is, als in het groot, in
de relatie met ons zelf, net zo als
in de relatie tussen de volkeren, in
onzer houding jegens onszelf net
zo als in onzer houding jegens de
wereld. Overall maken we mee, dat
er levensprincipes bestaan, die
niet altijd de logica volgen, maar
wel overeenkomen met gebeurtenissen
in verband met falen en
succes. Soms, en misschien wel

vaker, komen we met willen en
plannen nergens. Als we in staat
zijn feiten en situaties te zien en
te erkennen zoals ze zijn, komt
antwoord of hulp op geheimzinnige
wijze van buiten af naar ons
toe. Op haar eigen tijd. Het meest
fascinerende, mythische en religieuze
wat bij opstellingen komt
kijken, is voor iedereen te beleven,
in de vorm van representant te
zijn voor de levenden en de doden.
Wij zijn, meer dan we vermoeden,
verbonden met elkaar, en met het
grote mysterie. Vaak maken we
mee, dat we aan de hand genomen
door grotere krachten, ontzag
ervaren, onvermoede dieptes
beleven en heel soms oplossingen
aangereikt krijgen.
Vertaald door Sabine Obermayr-
Adamzek
Organisatieopstellingen;
van alledaags tot mythologisch
Friedrich Assländer
Opstellingen van thema’s uit
het bedrijfsleven
Opstellingen in de context van bedrijfsvraagstukken
worden steeds
meer geaccepteerd en krijgen een
steeds groter scala aan toepassingsmogelijkheden.
Te midden van het
hele scenario van interventiemogelijkheden
in bedrijfsadvisering
hebben opstellingen hun waarde
als krachtig instrument bewezen:
zowel in individuele- en team
coaching, bij interne bedrijfsconferenties,
als bij opstellingen in
workshops en opleidingen. Ook in
algemene managementcursussen
leiden organisatieopstellingen vaak
tot wezenlijke inzichten.
Voorbeeld uit mijn coachingspraktijk
De beide directeuren van een middelgrote
uitgeverij wilden in een
opstelling acht ideeën onderzoeken
om te ontdekken welke daarvan ze
verder zouden moeten uitwerken.
Als representanten werden twee
studenten uitgenodigd. In de
voorbereiding van de opstelling
bleek de vraag wezenlijk te zijn
waaraan de beide directeuren
later zouden herkennen dat ze het
beste idee gekozen hadden. Beide
cliënten waren het er snel over
eens dat het idee ertoe zou moeten
bijdragen dat het de onderneming
als geheel goed zou gaan en dat
het gekozen idee ook snel zou
gaan bijdragen aan de winst. In de
opstelling werden A-viertjes op de
- 16 -
grond gelegd voor de acht ideeën,
voor de onderneming en voor de
korte-termijn-winst. Beide studenten
testten iedere keer een idee op zijn
uitwerking, zowel op het bedrijf als
op de winst.
Eén van de studenten, die nog nooit
een opstelling had meegemaakt, was
sprakeloos over de helderheid van
zijn waarneming. Staande op het
ene A-viertje had hij het gevoel in
slaap te vallen, op het papier ernaast
staande zei hij: ‘Hier schraap ik als
een paard met mijn hoeven over de
grond.’ Op deze manier werden drie
ideeën als beloftevol geïdentifi ceerd
en kregen als projecten een vervolg
in het bedrijf. Eén van die ideeën
leidde twee jaar later, in aangepaste
vorm, tot de zo gewenste uitbreiding
van de onderneming.

Het opstellen van archetypes
Naast deze praktische en op bedrijfsvragen
gerichte opstellingen
zijn er ook situaties die zich goed
lenen voor het werken vanuit
archetypisch perspectief. Zo kun
je ‘het hogere zelf’ of ‘een waarde’
opstellen, maar ook polariteiten als
‘innerlijke en uiterlijke rijkdom’ of
‘geld en moraal’, enzovoorts. Het
is de kunst om de voor de cliënt
relevante dimensie te vinden. Het
opstellingswerk verplaatst zich
daarbij van buiten naar binnen, van
de gedaante van bedrijfsprocessen
naar die van het eigen leven. Voor
veel van de deelnemers aan mijn
workshops openen zich daardoor
volstrekt nieuwe zienswijzen op
problemen waarvoor tot dan toe
de oplossing in de buitenwereld
gezocht werd.
Een voorbeeld uit een workshop
Time management
Omgaan met tijd is voor veel
mensen een voortdurend probleem.
In workshops bieden opstellingen
de mogelijkheid om de manier van
omgaan met tijd inzichtelijk en
voelbaar te maken. Laat de cliënt
beginnen met de Griekse goden
voor tijd op te stellen: Kronos en
Kairos. Vervolgens zoekt hij voor
zichzelf een plaats daartussen.
Een korte introductie is nodig.
Kronos representeert de technische,
meetbare tijd. Hij vertegenwoordigt
ordening, planning, het kwantitatieve
aspect van tijd. In de Griekse
mythologie probeert Kronos, door
zijn eigen kinderen op te eten, de
voorspelling te ontlopen dat hij
door zijn eigen kinderen ontmand
en onttroond wordt. De kleine
Zeus ontkomt aan het noodlot en
voltrekt de profetie. Naar analogie
hiervan zou je kunnen zeggen dat
wat de vergankelijke tijd voortbrengt
ook weer door haar zelf
wordt opgegeten. Van Kronos zijn
we ons steeds bewust als we op
de klok of in de agenda kijken: we
zien de gelijkmatig voorbijgaande,
technische tijd. Zonder tijdmeting
en planning zou een cultuur zoals
wij die kennen niet tot ontwikkeling
kunnen komen. Begrippen als
uurwerk, chronologie en geschiedschrijving
getuigen van de alomtegenwoordigheid
van deze machtige
god.
Tegenover hem staat Kairos, een
jongeman met een prachtige
haarlok op zijn voorhoofd en een
kaal achterhoofd. Hij representeert
de kwaliteit van de tijd, datgene
waarvoor de tijd rijp is. Hij staat
voor het juiste moment, voor de
kans van het ogenblik. Het beeld
dat de oude Grieken van hem
geschetst hebben betekent: grijp
je kans als Kairos voor je staat. Als
je de kans voorbij laat gaan dan
kun je hem aan de achterkant, zijn
gladde achterhoofd, niet meer beet
pakken.
Zoals eerder aangegeven: voor de
opstelling kiest de cliënt representanten
voor Kronos en Kairos,
stelt die op en zoekt vervolgens
een plek voor zichzelf. Hij kan ook
verschillende plekken uitproberen.
En dan wordt nader ingegaan op
de vraag van de cliënt. Zo was er
een cliënt die last had van zijn
grote plichtsbesef en dwangmatige
nauwkeurigheid. Ik stelde hem
voor tegen Kronos te zeggen: ‘Jouw
eigenschappen heb ik in mijn leven
tot nu toe in hoge mate gerealiseerd.
Op den duur is dat niet goed
voor me. Ik zou dat willen veranderen,
om lichter en zorgelozer te
kunnen leven.’ Zo kan een proces
van verandering ingezet en kunnen
nieuwe inzichten tot leven gewekt
worden. Een belangrijke stap is
immers om erkenning en waardering
te geven aan al datgene wat
Kronos aan goeds teweeg gebracht
heeft in het leven, de successen
die met behulp van structuur
en precisie gerealiseerd konden
worden.
Vergelijkbaar hiermee verloopt
het proces met Kairos. Hij wordt
uitgenodigd om meer plek in te
nemen in het leven van cliënt met
zinnen als: ‘Ik ga meer in het heden
leven,’ of ‘Ik ga meer stil zijn, mijn
innerlijke stem horen en ernaar
- 17 -
luisteren.’ Daarmee ontstaat een
relatie met Kairos, die in de drukte
van het werk van alledag verwaarloosd
werd.
Dergelijke opstellingen hebben
een veel grotere impact dan
gewone adviesgesprekken. Een
opstelling is een gebeurtenis in
de ziel, doorgaans verbonden met
sterke gevoelens. Deze innerlijke
beweging en de intense betrokkenheid
maken de ervaring zo
waardevol. Tot slot zoekt de cliënt
een plek voor zichzelf waar hij zich
goed voelt en waar hij werkelijk
ervaart dat hij met de tijd omgaat
zoals hij graag zou willen. Zo kan
bijvoorbeeld Kronos achter en
Kairos tegenover hem staan. Een
cliënt reageerde op die plek met
de woorden: ‘Kronos, planning, is
iets dat ik blind kan doen. Ik weet
dat je er bent en dat ik op je kan
vertrouwen. Maar Kairos moet ik
eerst eens goed aankijken en leren
kennen. Het doet me goed dat hij
zo vriendelijk naar me kijkt.’
Er zijn allerlei andere plekken
mogelijk die door cliënten als
kloppend ervaren worden. Soms
worden beide goden naast elkaar
opgesteld en kiest de cliënt zijn
plek tegenover hen. Meestal
plaatst de cliënt de goden in enige
onderlinge afstand in een halve
cirkel en kiest zijn positie daartussen,
in het midden of wat meer
aan de kant van één aspect van
de tijd. Soms kiest hij zijn plek
tegenover hen, om ze beide tegelijk
te kunnen zien. In ieder geval zijn
de gekozen plek, en veelal ook de
door cliënt geleverde toelichting,
de uiting van ieders individuele
manier van omgaan met de tijd.
Deze werkwijze helpt niet alleen
om het omgaan met tijd bewuster
te maken, maar ook om je te
verzoenen met je eigen grenzen en
de werkelijkheid.
Organisatieopstellingen – quo
vadis?
Een organisatieopstelling in engere
zin gaat in op vraagstukken die
voortkomen uit de context van

organisaties. Dat leidt bijvoorbeeld
tot het opstellen van reorganisaties
of de relatie met klanten. Beslissingen,
met name op personeelsgebied,
kunnen op hun uitwerking
onderzocht worden, net als fusies,
bedrijfsovernames en dergelijke.
Als vragen uit het bedrijfsleven via
een opstelling onderzocht worden,
dan worden nagenoeg altijd wezenlijke
en vaak ook nieuwe aspecten
zichtbaar.
Voor opdrachtgevers is het
rendement vaak zeer hoog. Men
hoeft slechts nuchter na te rekenen
hoeveel tijd (=geld) geïnvesteerd
wordt om een nieuwe medewerker
aan te stellen en in te werken.
Dit is verloren geld als de nieuwe
medewerker niet geschikt blijkt te
zijn en er opnieuw geworven moet
gaan worden. Opstellingen laten
de beslisser wezenlijke dingen zien
die hij zich vaak nog niet zo bewust
was. Nog aanmerkelijk hoger dan
bij personele kwesties stijgen
de kosten voor investeringen in
mislukte reorganisaties of fusies.
Vaak gaat het om miljoenen. Bij
iedere organisatieopstelling moet
de precieze vraag zorgvuldig onderzocht
en geformuleerd worden.
Daarvoor is zowel vakkennis als
een hoge mate van intuïtie van de
opsteller vereist om precies datgene
op te stellen waarom het werkelijk
gaat. De vraag ‘Is dit de juiste
medewerker voor ons?’ is meestal
te kort door de bocht. Je moet
doorvragen waaraan ‘de juiste’
herkend kan worden. Goede vragen
kunnen zijn: Past hij in het team?
Hoe reageren klanten op hem? Past
hij bij de cultuur en waarden van
het bedrijf? Relevante personen
en elementen worden opgesteld,
bijvoorbeeld collega’s, klanten, het
ideaal van het bedrijf.
Zowel in individuele- als in team-
coaching zijn dergelijke vragen
heel goed met opstellingen te
onderzoeken. De begeleider kan
ofwel zelf als representant in de
opstelling plaats nemen ofwel de
cliënt verschillende plekken laten
innemen. Voor belangrijke kwesties
is het de moeite waard om representanten
uit te nodigen. Wat ook
zijn waarde bewezen heeft is om
een zeer gevoelig iemand, als een
soort medium, op verschillende
vloerankers te laten staan en naar
de verschillende gewaarwordingen
te vragen. Zijn uitspraken worden
dan met de cliënt verder onderzocht.
De jongen die niet praatte
Susan Ulfelder
Een zes jaar oude jongen van
Cambodjaanse afkomst was door
zijn moeder meegenomen naar
een van onze zaterdag-workshops
omdat hij niet wilde praten,
behalve tegen zijn moeder, vader,
zijn zus en één tante. Hij sprak niet
tegen klasgenoten, onderwijzers,
dokters of wie dan ook, zelfs niet
tegen zijn oudere stiefbroer die ook
in het gezin woonde. Zowel door
de school als door artsen was hij
uitgebreid onderzocht. Er was geen
enkele fysieke afwijking aan zijn
stembanden vastgesteld.
Ik herinnerde me Bert Hellinger, in
een andere workshop een vergelijkbaar
geval beschrijvend, die
een soort van vasthoud-therapie
toepaste. Daarom liet ik zijn
moeder hem liefdevol, maar stevig
vasthouden. Na een tijdje begon
deze aardige jongen te kronkelen,
zijn tanden op elkaar te klemmen
en kwaad te kijken. Hij begon zijn
moeder te knijpen, bijten, trappen
en uiteindelijk ook kopstoten te
geven.
Hij begon diepe keelgeluiden te
maken die al snel overgingen in
een bloed stollende schreeuw.
- 18 -
Opstellingen in de context van
ondernemingen blijven nog steeds
een beetje verdacht, ook al hebben
deelnemers op zichzelf goede
ervaringen met opstellingen. Er is
latente angst om geconfronteerd
te kunnen worden met aspecten
en ervaringen die op beheersing
en ratio gerichte leidinggevenden
liever vermijden. Het gevoel
van verlies aan controle -als in de
opstelling processen aangeraakt
of ongemakkelijke waarheden aan
het licht komen, en wellicht ook
het irrationele van opstellingen-
weerhoudt vele leidinggevenden
van een meer consequente inzet
van dit middel; ook waar ze het nut
ervan ervaren hebben. Mensen die
zich overgeven aan deze manier
van ervaren en leren krijgen en
passant wezenlijke impulsen voor
hun persoonlijke ontwikkeling die
misschien nog wel belangrijker zijn
dan ‘de goede oplossing’ die in de
opstelling gevonden werd.
Vertaald door Anton de Kroon
Zodra hij woorden begon te
spreken was het duidelijk dat het
niet zijn eigen stem was. Op dat
moment stelde ik in de cirkel, waarbinnen
de jongen en zijn moeder
zaten, tegenover hen twee representanten
op.
De representant die iedere keer als
de jongen iets zei terugdeinsde, gaf
ik de opdracht om alles te herhalen.
‘Laat me los!’ ‘Ik kan niet zien!’ ‘Ik
kan niet bewegen!’ Na die laatste
woorden controleerde zijn moeder,
die hem stevig vasthield, of ze hem
niet te strak vasthield. Het was
duidelijk dat hij ‘ergens anders’

was en niet zozeer in deze ruimte.
Naarmate de reeks uitspraken
voortduurde veranderde de stem
die door de jongen heen klonk in
die van hemzelf. Toen dat eenmaal
zover was waren de beide representanten
ook rustig geworden.
Toen hij zei dat hij naar beneden
TV wilde gaan kijken, liet zijn
moeder hem los en liep hij door de
cirkel naar de trap, met zijn moeder
achter hem aan.
Dinsdag daarop was er een hevige
sneeuwstorm en scholen waren
gesloten. Op woensdag ging de
jongen naar school, stapte op zijn
onderwijzer af en vertelde twintig
minuten lang over hoe hij de dag
daarvoor gesleed en gespeeld had
in de sneeuw. Dit was de eerste keer
dat hij iets zei tegen iemand buiten
zijn directe familie. De onderwijzer
vertelde die middag tegen zijn
ouders dat de jongen wel erg onder
de indruk moest zijn geweest van
de sneeuw. Wij weten dat het alles
te maken had met het feit dat hij
stem gegeven had aan een familielid,
met wie hij geïdentifi ceerd was,
die door de Rode Khmer gevangen
genomen en gemarteld was.
Vertaald door Anton de Kroon
Het geheel zegt dank aan het deel
Een opstellingsritueel
Siegfried Essen
Het hier uitgeschreven gesprek ontstond tijdens een tweedaagse retraite in
een bosgebied in het oosten van Oostenrijk. Bij de lezer wordt bekendheid met
de ik-zelf-dialoog verondersteld. (zie ook: S. Essen, Das Selbstliebebuch. Carl
Auer Systeme, 2011) Het bos staat hier voor de natuur, respectievelijk voor het
grotere geheel. Het zelf staat voor mijn/onze verbinding met alles en iedereen.
Het ik voor individualiteit, uniciteit en besluitvaardigheid.
Het bos: ‘Ik ben het bos. Ik ben
alles wat leeft. Jij bent welkom, ik
ben welkom! Dank je wel dat je me
tot bloei laat komen. Jullie mensen
brengen me tot bewustzijn. Als ik
jullie toch niet had!. Ik wil je iets
schenken. Doe een wens!’
Zelf: ‘Wat zou ik me nog kunnen
wensen, ik heb toch alles al; ben
een deel van jou en alles!’
Het bos: ‘Doe desondanks een
wens!’
Ik: ‘Oké, jij neemt het risico: ik wil
lichamelijk en geestelijk helemaal
gezond zijn, totdat ik sterf.’
Het bos: ’Het zij je vergund. Je bent
het waard. Ik dank je zeer!’
Voor mij zitten in deze tekst
minstens twee verrassingen (voor
lezers die zulke gesprekken niet
gewend zijn zitten er vast en zeker
nog meer verrassingen in).
1. Het grote geheel dankt het deel
in plaats van andersom, zoals
doorgaans het geval is.
2. De wens heeft niet het tekort als
vooronderstelling.
Zoals dat bij mij past experimenteer
ik ogenblikkelijk met
dergelijke inzichten en geef ze
een plek in mijn workshops. Zo
heb ik onderstaand opstellingsritueel
ontworpen en inmiddels
meermalen toegepast. Het is een
treffend, krachtig en ondersteunend
ritueel.
Zoals in iedere autopoietische
opstelling is ook hier de centrale
ondersteuning door het geheel de
- 19 -
grote kracht.
De verrassing, die altijd gepaard
gaat met de ontmoeting met het
grotere geheel, manifesteert zich,
zoals zo vaak, in de overgang naar
een andere laag.
Voorbereiding
Allereerst wordt iedere deelnemer
gevraagd om op vier vellen papier
steeds één zin op te schrijven
waarin het geheel zijn dank uitspreekt
voor een specifi eke bijdrage
die de deelnemer aan het grotere
geheel geleverd heeft. De vorm
hiervoor is: ‘Wij danken jou, eigen
voornaam invullen, dat je . . . . .’
of: ‘Wij danken jou, voornaam
invullen, voor . . . . .’
Bijvoorbeeld: ‘Wij danken jou,
Wilfried, voor het feit dat je drie
zonen hebt grootgebracht.’ Of: ‘Wij
danken jou, Elise, voor je bereidheid
om risico’s te nemen en voor
alle fouten die je daarbij gemaakt
hebt.’

Het ‘geheel’ stellen we op als de
rij van voorouders
De deelnemer die begint met het
ritueel -laten we hem Wilfried
noemen- kiest een representant
voor zijn beide ouders, dat wil
zeggen voor de generatie van de
ouders, en geeft hem een plek in de
ruimte. Deze representant op zijn
beurt vraagt iemand uit de groep
om de generatie van de grootouders
te representeren. Dit gaat zo
door tot alle deelnemers opgesteld
zijn. Helemaal aan het einde stel
ik meestal een man en een vrouw
op als Adam en Eva, of als god en
godin.
Het ritueel
Wilfried overhandigt zijn vier
papieren aan de begeleider en
neemt zijn plaats in aan het begin
van de rij voorouders. De begeleider
loopt langs de rij voorouders en
vraagt wie van hen dank zou willen
uitspreken en verdeelt de papieren
onder hen. Bij de eerste drie of vier
cases slaat de begeleider de ouders
en grootouders over, omdat zij zich
nog een heel persoonlijke representant
zouden kunnen voelen. Terwijl
de zegen gegeven moet worden
vanuit de onvoorwaardelijke, transpersoonlijke
voorouderkracht.
Iemand slaat een gelijkmatig ritme
op een trommel. Als er gesproken
wordt klinkt de trommel wat
zachter.
Dan gaat de begeleider voor
Wilfried staan en vraagt hem: ‘Ben
jij, Wilfried, bereid om de dank van
het geheel aan te nemen?’ Waarop
deze antwoordt: ‘Ja!’ Vervolgens
neemt de begeleider Wilfried bij
de hand en zegt: ‘Kom dan en laat
je roepen.’ De begeleider leidt hem
langs de rij voorouders, ongeveer
tot het midden, en vraagt de voorouders
die dank aan hem willen
uitspreken om hem te roepen,
de dank luid en duidelijk uit te
spreken en eraan toe te voegen:
‘We zijn je zeer dankbaar.’
Dat gebeurt vier keer, waarna de
begeleider aan de voorouders
vraagt of nog iemand anders dank
aan Wilfried wil uitspreken. Daarna
leidt hij hem terug naar zijn plaats,
aan het begin van de rij voorouders,
vraagt hem achterom te kijken en
zegt daarbij: ‘Dit zijn je voorouders,
en jij bent de jongste in de evolutie.’
Zo wordt met alle deelnemers
gewerkt.
Een andere vorm is dat het geheel
als een cirkel gerepresenteerd
wordt, en niet als rij van voorouders.
De vier dankzeggingen
worden door vertegenwoordigers
van de cirkel voorgelezen.
In groepen waar deelnemers
elkaar kennen kun je afzien van
het tevoren opschrijven van de
dank. Om beurten gaat iemand in
het midden staan, wendt zich tot
iemand in de cirkel en zegt: ‘Spreek
alsjeblieft de dank van het geheel
naar mij uit. Ik ben bereid om het
te horen!’ Meestal volgt spontaan
en intuïtief een uitspraak in de
trant van: ‘In naam van het geheel
dank ik je voor . . . . ‘ De persoon
in het midden vraagt hetzelfde
aan nog twee of drie anderen in de
cirkel. Dan volgen doorgaans, ongevraagd,
nog enkele uitspraken. In
deze vorm wordt de dank vaak zeer
intuïtief, trefzeker en ontroerend
geformuleerd.
- 20 -
Zich baserend op Pascal en Spinoza
wijst de cultuurfi losoof Robert
Pfaller op de noodzaak om een
onderscheid te maken tussen
trots en hoogmoed, om weer trots
te kunnen zijn (Das schmutzige
Heilige und die reine Vernunft.
Symptome der Gegenwartskultur,
Fischer Verlag). Hoogmoed, in
de middeleeuwen als doodzonde
Superbia genoemd, ontstaat als ik
een handeling, prestatie of succes
alleen aan mezelf toeschrijf. Zien
we onze handelingen en prestaties
echter als ontstaan vanuit verbondenheid,
uit co-creatie, dan smelt
het narcisme van de hoogmoed.
We erkennen dan zowel onze eigen
bijdrage als die van alle anderen;
tenzij we te trots zijn om trots te
zijn. Deze houding toont zich onder
andere in de moeite die het ons
kost om dank aan te nemen. Als we
echter het bijeen horen van ik en
zelf, van individualiteit en verbondenheid
onder ogen zien en ernaar
handelen dan kunnen we trots en
dankbaarheid tegelijkertijd ervaren.
We ontlopen dan zowel valse
bescheidenheid als zendelingenhoogmoed.
Het ritueel ‘Het geheel
dankt het deel’ brengt de Weg der
Dankbaarheid tot leven waarmee
Broeder David Steindl-Rast ons
heeft laten kennis maken op het
opstellingen congres in Keulen:
dankbaarheid zonder zelfverloochening,
in het bewustzijn van onze
volledige geborgenheid. ‘Bemin je
naaste als jezelf’ (Marcus 12, 31),
niet meer en niet minder.
Vertaald door Anton de Kroon

Een opstelling om opstellingen
succesvol te laten worden
David Mathes
In essentie wil ik met dit stuk inzichtelijk maken hoe een eenvoudig concept
van Bert Hellinger mijn opstellingspraktijk diepgaand heeft veranderd. Ik heb
nu letterlijk een andere kijk op opstellingen.
Onderwerp is het eenvoudige
concept dat Hellinger hanteert
van het begrip ‘resultaat’ , dat hij
defi nieert als het overgaan van een
innerlijke beweging in een uiterlijke
beweging. Hellinger stelt dat
cliënten vaak naar opstellingen
komen wanneer ze een blokkade
ervaren als ze praktische zaken in
hun leven proberen te veranderen.
Het klinkt voor de hand liggend
maar ik denk dat dit de kern raakt
van opstellingen. Ik heb me altijd
al afgevraagd waarom sommige
cliënten verder konden gaan terwijl
anderen geen verandering zagen
in hun leven na de opstelling. Wat
was hiervan de oorzaak? Kwam
de opstelling niet op het juiste
moment, was de opstellingsbegeleider
niet competent genoeg, of
ging het om iets heel anders? Om
een antwoord te krijgen op deze
vragen zou je na de workshop met
de cliënt contact moeten onderhouden
om hem te vragen hoe het hem
is vergaan na de opstelling. Ik kom
hier later nog op terug maar dit kan
een behoorlijke uitdaging zijn voor
onszelf in de rol van opstellingsbegeleider.
Hellingers defi nitie van resultaat
heeft een heel praktisch aanknopingspunt:
het merkbaar effect in
het alledaagse leven. Ongeveer de
helft van mijn opstellingen voer
ik uit in mijn praktijk in China.
Cliënten vragen me daar vaak hoe
ze iets uit de opstelling kunnen
leren dat bruikbaar is in het alledaagse
leven. Chinezen zijn hele
praktische mensen. Zo is bijvoorbeeld
in het Ch’an (het Zen Boed-
dhisme), dat is ontstaan in China,
de krijgskunst ontwikkeld door
zijn aanhangers, waarmee ze de
vruchten van het innerlijk proces
concreet en tastbaar maakten.
Het is me opgevallen dat een aantal
cliënten een opstelling doet zonder
dat dit hen iets tastbaar oplevert, of
1 keer meedoen en daarna zeggen
dat het niets voor hen is. Ik begon
de contouren van een nieuw opstellingssysteem
te ontwaren; niet het
familie of organisatie systeem maar
het helingssysteem. Dit systeem
bestaat uit de cliënt, de opstelling
en het alledaagse, praktische leven.
De opstelling kan al gedaan zijn,
zelfs al jaren geleden. Hiermee kan
opgesteld worden wat er met het
resultaat aan de hand is.
Het opstellen van dit helingssysteem
had grote gevolgen voor
mijn opstellingspraktijk omdat het
hierdoor mogelijk werd een grotere
context in ogenschouw te nemen.
Bij een grotere context is er meer
ruimte voor andere elementen of
aspecten. In dit helingssysteem
stel ik de oorspronkelijke opstelling
op in een andere opstelling
om vanuit een andere invalshoek
te kunnen kijken. Zoals je, bij wijze
van voorbeeld, vanuit een hoger
gelegen uitkijkpunt ook niet alleen
maar die individuele boom ziet
maar ook een stuk van het bos
waar die boom deel van uit maakt.
Dit concept is een uitdaging aan
het adres van het concept dat opstellingen
‘magisch’ of ‘voor de ziel’
zouden zijn. Het is me opgevallen
dat mensen die opstellingen als iets
- 21 -
‘magisch’ zagen, vaak niet in staat
waren de opstelling te integreren
in hun leven. Hoe zouden we ook
iets dat zo groots en magisch is tot
alledaagse proporties terug kunnen
brengen? Ik heb geleerd dat er een
balans, een zekere aardsheid nodig
is in een opstelling om deze te
kunnen integreren en een heilzame
uitwerking op ons dagelijks leven
te laten hebben.
In hoeverre is deze manier van
werken behulpzaam? Ten eerste
vinden cliënten het idee fi jn dat
het heilzame effect van een opstelling
nog beschikbaar is. De opstelling
zegt vaak iets in de trant van:
Ik wacht gewoon tot je er klaar
voor bent. Dit maakt duidelijk dat
de opstelling niet eindigt met de
workshop maar daarna pas begint.
De cliënt kan terug naar de opstelling,
de opstelling zelf kan de cliënt
zelfs helpen dat te doen. Een paar
voorbeelden:
Een man gaf aan zich geblokkeerd
te voelen en niet vooruit te komen
in het leven. Toen hij zijn laatste
opstelling opstelde plaatste hij
deze tussen zichzelf en zijn leven.
Toen hij probeerde zijn opstelling
achter zich te laten kreeg hij het
gevoel een voorwaartse beweging
te kunnen maken.
Een man had al veel opstellingen
gedaan, stuk voor stuk heel overrompelend,
maar het kernthema
veranderde niet. We onderzochten
zijn relatie tot zijn opstellingen en
hij ontdekte een dieper gelegen
thema. Namelijk dat hij bij zijn
familie hoorde op de voorwaarde
dat hij niet genas. Dit inzicht
leidde tot zijn eerste opstelling met
concrete resultaten.

Een vrouw voelde zich afgesneden
van haar opstelling. Dus onderbrak
ik de opstelling en nodigde haar uit
naar haar opstelling te gaan kijken.
Daar ging ze in mee. We begonnen
meteen een nieuwe opstelling en
zowel de vrouw als haar representant
zeiden tegelijkertijd; ik wil
de concrete stappen voor verbetering
weten. Een representant die
opgesteld werd voor ‘de concrete
stappen voor verbetering’ , gaf
haar de adviezen waar ze om had
gevraagd.
Een vrouw die twee opstellingen
had gedaan beklaagde zich over
het feit dat ze nog steeds het
gevoel had vastgelopen te zijn en
te veel mannelijke energie uit haar
familie met zich mee te dragen.
Dit had effect op haar huwelijk en
haar rol als moeder. Toch konden
we vaststellen dat ze al niet meer
zo donker gekleed ging en een
lichtere, meer vrouwelijke kledingstijl
droeg. Ze stelde twee
elementen op; haar alledaagse
leven en haar opstelling. Zichzelf
stelde ze op als element achter haar
opstelling waar haar zicht op haar
leven geblokkeerd was. Toen ze
dat deed voelde ze zich zwaar en
moedeloos. We konden vaststellen
dat dit, net als in de opstelling,
haar familie van herkomst betrof
waarbij zij opnieuw de rol op zich
nam haar ouders te dragen. We
stelden nog een representant op,
voor dat deel van haar dat nu al
lichtere kleding droeg en deze representant
koos een plek tegenover
haar opstelling van waaruit ze haar
alledaagse leven kon zien. De cliënt
glimlachte en klaarde zichtbaar
op toen ze haar vrouwelijke deel
zag. Nu was haar duidelijk welke
stappen ze al gemaakt had en wat
haar nog te doen stond.
Een man wilde een opstelling
doen maar wist niet waarom. Hij
had geen idee wat zijn thema
zou kunnen zijn en zei dat hem
dat eerder ook al een keer was
overkomen. We stelden feitelijk
vast dat zijn lichaam hem hierheen
had gebracht en dat er dus iets
moest zijn. Ik nodigde hem uit
twee representanten aan te wijzen.
Een voor zichzelf en een voor
‘een mogelijke opstelling in de
toekomst’. Deze mogelijke opstelling
leidde ons naar het werkelijke
thema; het sterven van zijn zus en
de gevolgen van dat verlies.
Deze benadering stelt cliënten in
de gelegenheid zichzelf in relatie
tot hun opstelling te bezien. En
hieruit blijkt dat deze relatie vaak
gelijkenis vertoont met de relatie
tot hun familie. Wellicht omdat ze
zich op dat moment niet richten op
de toekomst maar terugkijken naar
hun voorouders. Soms verwordt
de opstelling zelf tot niet meer dan
een vervolgthema of een volgend
symptoom in plaats van genezend
te werken.
Andere gevolgen van dit
helingssysteem
Zodra je op dit andere niveau gaat
werken brengt dit andere implicaties
met zich mee. Drie daarvan zijn
in het bijzonder vermeldenswaard
1. Er werd me zeer veel meer
duidelijk over mijn rol als opstellingsbegeleider.
Ik weet nu
met aan zekerheid grenzende
waarschijnlijkheid dat ik geen
‘heler’ ben. De ‘heler’ is diegene
zelf die naar mijn opstellingspraktijk
komt. Tegenwoordig
maak ik dat veel explicieter
waardoor de opstelling aan
kracht wint. Nu mijn rol
duidelijk is wordt het eenvoudiger
en veiliger om na de opstelling
contact te onderhouden
met de cliënt. Nu voer ik na de
opstelling enkele rituelen uit
met de cliënt waarin ieders rol
wordt geëerbiedigd en wederzijds
helder en transparant
wordt benoemd.
2. Het is net zo belangrijk voor
de opstellingsbegeleider om
zijn relatie tot de opstelling te
- 22 -
bezien als dit is voor de cliënt.
Dankzij dit nieuwe inzicht ben
ik beter in staat waar te nemen
wanneer ik mezelf in mijn rol in
de weg sta, bijvoorbeeld omdat
ik gelijk wil krijgen of omdat
mijn ego zich wil laten gelden.
In wezen dus omdat ik mijn
rechtmatige plek in het grotere
geheel niet inneem. In dat geval
meng ik me in het systeem van
de cliënt en vervul ik een rol die
niet helpt, ook nog lang nadat
de opstelling is beëindigd en
ik ook nog eens geen openlijk
contact meer onderhoud met
de cliënt. Dit had effect op mijn
gezondheid zowel als op mijn
relaties. Als een cliënt met een
thema komt dat aan gezondheid
gerelateerd is dan wijst ons dit
de weg naar onze eigen gezondheidsthema’s
in relatie tot opstellingswerk.
Deze wegwijzer
heeft me geholpen mijn opstellingspraktijk
te veranderen en te
toetsen en helpt me mijn juiste
plek in het grotere systeem
vast te houden. Nu scan ik de
energiebalans van mijn lichaam
regelmatig om te kijken welke
energie uit de opstelling ik op
neem en welk effect dit heeft
op mijn organen. Het lijkt me
raadzaam om met deze energie
te werken en niet te wachten tot
je symptomen ontwikkelt.
3. In mijn praktijk bestaat dit
grotere helingssysteem uit de
opstelling zelf, mijzelf als opstellingsbegeleider,
de cliënt en zijn
systeem, ongezonde energie die
ik opneem door dit werk, en
dat wat is - je kunt dat ook het
grote onbekende noemen. Dit
hielp me in zoverre dat mijn
relatie tot dat wat is helderder
werd en ik steeds meer ging
ontdekken over de relaties
tussen dat wat is, mijn gezondheid
en het merkbaar resultaat
voor de cliënten, die dankzij een
opstelling verder kunnen in hun
dagelijkse leven.

Nu lijkt de zaak rond. Ik begon met
een beschouwing over het functioneren
van opstellingen en de mate
waarin deze een merkbaar resultaat
kunnen opleveren voor cliënten.
Dit leidde mij via dagelijkse
oefening in mijn opstellingsprak-
Nu
Albrecht Mahr
tijk naar een doelgerichtere relatie
tot het grote onbekende, dat wat is.
Het is één groot systeem.
Vertaling door Hannie Ubachs
Soms vraag ik in een opstelling een ogenblik te onderbreken om helemaal in
het Nu te komen. Alle betrokkenen, representanten, cliënten, de deelnemers in
de buitenkring en ikzelf krijgen dan de mogelijkheid om -wat er ook tot dusver
in de opstelling is gebeurd- helemaal in het Nu te komen. De woordkeuze is
bewust en het Nu, eigenlijk passender weergegeven in hoofdletters, krijgt een
bijzondere inkleuring.
Ik opper deze mogelijkheid om
in het Nu te komen, zodra ik
de indruk heb dat het gaat om
vastgezette herbelevingen uit
het verleden die zich als enige
huidige realiteit voordoen of beter
gezegd: opdringen. Dan kunnen
we waarnemen hoe achterliggende
gebeurtenissen en hun bewuste
en onbewuste consequenties het
Nu overwoekeren met ervaringen,
opvattingen en overtuigingen uit
het verleden. Deze kenmerken zich
alsof zij in het heden plaatvinden.
Uiteraard is dit in de regel zo bij
het herbeleven van trauma’s en de
consequenties ervan. We komen dit
fenomeen echter ook tegen in het
leven van alledag en we ervaren dit
dan niet in strikte zin als traumatisch.
Een voorbeeld
Een cliënte van ongeveer 55 jaar
oud, na een lang en moeizaam
huwelijk gescheiden, alleen levend,
al geruime tijd zwaarmoedig en
zoals zij zegt ‘vleugellam’, vertelt
over haar door een ongeval
verminkte en verbitterd gestorven
vader en over haar eveneens door
hartzeer verteerde moeder, ooit
uit haar geboorteland verdreven.
Verder vertelt zij ook nog over
pijnlijke ervaringen van haar
grootouders en broers en zussen
van haar ouders. In de opstelling
lijken eerdergenoemden inderdaad
allemaal belast en laten zij zich ook
niet echt raken door het leed van
de cliënte. Zij tonen oprecht respect
voor haar noodlot door het verzoek
tot sympathie en zegen voor haar
leven van dit moment.
Het verzoek aan alle betrokkenen
om vervolgens helemaal in het
Nu te komen leidt tot indrukwekkende
gevolgen. Zwijgend komen
bij hen bewegingen tot ontwikkeling
die niet anders kunnen
worden uitgelegd dan een ontworsteling,
het zich ontdoen van en
zich bevrijden uit een strak korset.
De tot dusver kille sfeer ontdooit
duidelijk en het begint de cliënte
te dagen dat zij zichzelf heeft
vastgezet in voorbije beelden van
leed van eerdere generaties; dat
haar destijds lijdende familieleden
nu niet meer in een situatie zijn die
zo moeilijk is als toen; en dat zij
zich nu liefdevol en teder kunnen
geven waartoe zij gedurende hun
leven niet in staat waren.
Dit bevrijdingsproces dat de cliënte
heeft ontroerd, bleek duurzaam
zoals zij ruim een jaar later
vertelde. Zij sprak van een aanhoudende
verkwikking die voor haar
van de opstelling uitging, die zich
ook uitte in het aangaan van een
nieuwe partnerrelatie.
- 23 -
Het eeuwige Toen und Nu
Met het eeuwige Toen bedoel ik
het tot in het heden voortdurende
gestolde pijnlijke verleden zoals
in bovengenoemd voorbeeld
aangeduid. Ik opper om het Nu in
te brengen in situaties die resistent
zijn tegen de ons zo vertrouwde
oplossingsrichtingen zoals het
oprecht uiting geven aan pijn,
eerbied, medeleven en wensen voor
zegen, soms noodzakelijkerwijs via
omwegen van verwijt, woede en
begrenzing.
Ons vasthouden aan vroeger leed
en afgrijzen kan een enorme macht
ontwikkelen en de toenmalige betrokkenen
de kans ontnemen zich
-na de oorspronkelijke gebeurtenissen-
in het heden als veranderd te
tonen. We zijn in staat om zowel
onze naasten als onze voorzaten
met het verleden te maskeren
waardoor diens representanten
in opstellingen inderdaad steeds
hopelozer en wanhopiger lijken. En
omgekeerd, zodra de tijd rijp is, kan
de waarneming van het Nu onmiddellijk
recht doen aan een andere
werkelijkheid.
Nog een voorbeeld
Een Joodse cliënt leed zolang hij
zich kon herinneren aan de dood
van zijn grootouders, van twee
oudtantes en van zijn oom die in
concentratiekampen om het leven
waren gebracht. De opstelling met
de cliënt, zijn beide zusters, de
ouders en de vermoorde familieleden
liet een afschuwelijk tafereel
zien -bovengenoemden voelden
alsof zij zich in het concentratie-

kamp bevonden- de overlevenden
en nazaten konden ten aanzien
van de verschikkingen nauwelijks
overeind blijven. Sommigen lieten
zich op de grond zakken. Het erbij
betrekken van de daders leidde
bijvoorbeeld niet tot een nieuwe
beweging, maar tot verdere verstarring
waardoor bij de cliënt en
sommige representanten duidelijke
signalen van traumatisering
optraden. In deze opstelling
leidden de ons allen vertrouwde en
anders zo vaak bevredigende interventies
(die ik hier niet in detail
noem) tot niets.
Toen ik verzocht even te onderbreken
om ons tijd te gunnen in
het NU te komen, gebeurde het
volgende. Enkele representanten
gingen vervolgens helemaal
met hun aandacht naar binnen
waardoor de druk iets minder werd
die de wanhoop had veroorzaakt.
De op de grond liggende representanten
stonden langzaam op en
uiteindelijk stonden de levende
en de dode familieleden op enige
afstand tegenover elkaar en keken
elkaar aan.
Op de achtergrond stonden de
representanten van de daders
duidelijk meer aanwezig en
betrokken dan in het begin. Na lang
zwijgen zei de grootmoeder: “wij
zijn er niet meer”. Dat werd door
de andere gestorvenen bevestigd.
Dat veroorzaakte bij de cliënt extra
spanning waardoor hij eindelijk
hierom begon te huilen. In veel
kleine stapjes begon hij de grote
welwillendheid van zijn voorouders
waar te nemen en hun vreugde
over hoe hij zich van de oude
beelden kon ontdoen.
De NU-oriëntatie vervangt niet het
zorgvuldig werken aan bijvoorbeeld
de gevolgen van trauma’s
met hun langdurige psychische
verscheuringen, somatische herinneringsbeelden
of lichamelijke aandoeningen.
Het NU is evenwel een
soms verrassende uitnodiging aan
het systeem tot duurzame verandering.
Hieronder volgt een poging
tot een praktische uitleg hiervan.
Wat is het NU?
De waardering van het NU kent
een lange traditie. Het christelijke
“sacrale moment” is onder verschillende
benamingen terug te
vinden in bijna alle fi losofi sche en
spirituele richtingen en -geheel in
overeenstemming met zijn aard-
steeds weer opnieuw ontdekt. Een
recentere herontdekking is bijvoorbeeld
terug te vinden bij Eckhart
Tolle met zijn boek ‘’De Kracht Van
Het NU” (Ankhhermes, 2001) en de
daarop volgende titels als ‘De stilte
spreekt’ (Ankhhermes, 2003) of
‘Een Nieuwe Aarde’ (Ankhhermes,
2005).
Op de vraag hoe de toestand van
het NU kan worden bereikt krijgen
we bijvoorbeeld het antwoord dat
we graag ‘geheel in het moment’,
‘van moment in moment ‘ of
‘geheel aanwezig’ willen zijn. Mij
lijkt deze beoefening het eenvoudigst,
indien men zich niet constant
op wisselende momenten richt,
maar op de wijde, onbegrensde
ruimte waarin deze fenomenen
zich manifesteren. De beoefening
van het NU is dan een bewust
terugtreden in de ruimte waarin
al het komen, gaan en veranderen
liggen besloten. In deze ruimte
verandert de lineaire tijd in de te
ervaren kwaliteit van dit moment,
NU. ‘Nu’ is ook thema binnen de
Haiku-poëzie, hiervan twee hedendaagse
voorbeelden:
Afbraakwijk -
een stadsplattegrond vol
met wilde klaprozen
Heike Stehr
Uitverkocht.
Maar zij schenkt mij
een glimlach
Udo Wenzel
Een eeuwigdurend ‘Toen’ in de
zin van gestold verleden kan
ten aanzien van het NU net zo
weinig standhouden als het ‘ooit,
- 24 -
misschien’ van een uitzinnig
gewenste toekomst. In het NU
vloeit het beste van verleden en
toekomst samen: het voorbije is
veranderd en het toekomstige komt
ons tegemoet, wat ons inventief en
creatief maakt.
Het is goed zich bewust te zijn
van het feit dat het NU een geheel
normaal en alledaags verschijnsel
is. Het ligt in het bereik van elke
vrouw en man en wordt uiteraard
-zoals ook bij andere ervaringen-
door oefening vertrouwder en
toegankelijker.
Het NU is niet alleen voorbehouden
aan spirituele disciplines,
maar ook de neurowetenschappen
besteden intensief aandacht aan
de hiermee verbonden neurobiologische
processen. Zie bijvoorbeeld
Wolf Singer en Mattieu Ricard:
‘Hersenonderzoek en Meditatie.
Een Dialoog’, (editie unseld, 2008)
of Daniel Goleman: ‘The Lama in
the Lab: Neuroscience and Meditation’
onder: www.shambalasun.com
Ik denk dat het de moeite waard
is het NU als ijkpunt te introduceren
om te zien of er al een
doorbraak valt te bespeuren en wat
er eventueel moet gebeuren om
dit mogelijk te maken. Er blijven
echter openstaande vragen waarvan
ik er twee zou willen noemen.
Openstaande vragen
- Wat ondervinden de representanten
van overledenen?
Alhoewel we erkennen dat we over
het procesverloop bij en vooral na
het sterven zeer weinig weten laten
ervaringen in opstellingen hierover
echter het een en ander zien.
Het sterven schijnt een zeer ingrijpend
veranderingsproces te zijn,
waarin het bij leven zijnde onoplosbare
kan worden losgelaten. De
doden zijn niet meer op de plek
van hun lijden en wij hoeven hen
daar niet langer van te verlossen.

Zij zijn echter in staat -zeer tot
onze opluchting- zich via representanten
ook op een andere wijze te
tonen in hun nu getransformeerde
en bevrijde aard zoals bij benadering
beschreven in de verzen van
Vergilius:
De dode is niet dood.
Hij leeft op mysterieuze wijze voort.
Hij voegt zijn beste, nu van de last
des levens bevrijde krachten toe aan
de onze.
Op deze wijze begint hij, onszelf
transformerend en louterend,
in onze harten zijn tweede, hogere
essentie.
Wanneer wij echter -zoals eerder
geschetst- vasthouden aan de
machtige en verschrikkelijke
beelden van hen, dan moeten zij
zich wel in deze vreselijke maskers
laten zien.
Ik probeer niet langer in opstellingen
het lijden van vroegere generaties
op te heffen, wat sowieso
onmogelijk is en gewaagd schijnt
te zijn. Het is voldoende om een
weg te vinden naar deze getransformeerde
entiteit van de voorouders
die via erkenning graag een waardevolle
bijdrage willen leveren aan
ons levenden.
- Nuttig verleden - de kunst van
het zich goed kunnen
herinneren en vergeten?
De historicus Christian Meier heeft
zich met deze schijnbare tegenstelling
beziggehouden in zijn onlangs
verschenen boek ‘Het gebod om te
vergeten en de ontkenning van het
zich herinneren’. (Christian Meier:
Das Gebot zu vergessen und die
Unabweisbarkeit des Erinnerns
(Siedler 2010), over openlijke
omgang met een schrikwekkend
verleden.
‘Het schrikwekkende herhaalt
zich soms juist omdat de mensen
het zich herinneren…..want de
herinnering aan iets schrikbarends
roept graag op tot de drang
naar wraak en tegenwraak’ en ‘de
herinnering aan Auschwitz valt
niet te ontkennen. Zij moet levend
blijven en dreigt daardoor tot een
gestold ritueel te verworden’. (In
‘verzoenen en vergeten’, volgens
het interview met Christian Meier
over zijn boek in Der Spiegel nr.
30/2010 van 26.7.10) - probeert
Meier bruggen te slaan tussen dergelijke
posities met voorbeelden uit
de oudheid tot aan het heden.
Wij worden steeds weer uitgeno-
- 25 -
digd om onze weg te vinden tussen
verloochening van het verleden
(niet herinneren) en het heden/
de toekomst (eeuwig herinneren);
zoiets als een wegebbende herinnering
totdat we de gebeurtenissen
kunnen loslaten en het ons
zodoende vrijmaakt en verrijkt tot
een goed leven in het NU.
“Nuttig verleden” zou ik het willen
noemen en weet daarbij dat er
gebeurtenissen zijn uit het verleden
die het in afzienbare tijd onmogelijk
maken deze als nuttig waar te
nemen. Niettemin bezitten we -ook
bij zware en collectieve last- de bijzondere
vaardigheid om los te laten,
zoals we dat juist ook in opstellingen
kunnen ervaren. Vergeten is
dan een proces waarbij we -fi guurlijk
gesproken- de betrokkenen van
destijds net zolang aankijken totdat
we datgene kunnen waarnemen wat
ons leven via hun een bijzondere
waarde geeft, zoals bijvoorbeeld
het inlevingsvermogen bij ernstig
noodlot of begrip voor schuld en de
gevolgen ervan. Zodra de toenmalige
betrokkenen ook iets waardevols
kunnen achterlaten, wordt het voor
hen en voor ons makkelijker los te
laten, te vergeten - en geheel in het
NU te komen.
Vertaald door Wim Hoek

Een waarneming
Bibi Schreuder
Een man en een vrouw.
Zij zegt dat hij wel mag beginnen.
Hij leest voor wat hij thuis heeft opgeschreven.
Hij voelt zich schuldig,
hij kan niet omgaan met wat de
scheiding zijn kinderen heeft
aangedaan en de plek voor hen en
zijn huidige vrouw in zijn leven.
Zij heeft haar hoofd afgewend.
Hij heeft zijn arm bijna om haar
schouders op de leuning van de
bank liggen, waarop ze naast elkaar
zitten.
Zij wil nu haar verhaal vertellen.
‘Helemaal, zonder dat haar iets
verboden wordt uit te spreken
zoals zo vaak, thuis gebeurt’. Ze
heeft geen plek, haar wordt niets
gevraagd, zodra zijn kinderen er
zijn draait alles om hen. Hij kwam
altijd te laat van zijn werk en zij
deed alles voor zijn kinderen.
Haar verhaal duurt een uur. Een
uur lang misère en verwijten.
Al die tijd kijkt hij haar liefdevol
aan. Al die tijd ligt zijn arm op
twee centimeter afstand van haar
schouders. Hij heeft kennelijk
een bron. Een bron waar alsmaar
weer liefde uit komt stromen. Hij
heeft toegang tot die bron. En als
die liefde zijn arm verlaat, spat
het uiteen in die twee centimeter
afstand tussen zijn arm en haar
schouders.
Wat doet die twee centimeter? En
van wie is die twee centimeter? Is
het bescherming? Is het schuld? Is
het afweer? Is het hunkering? Is
het verlamming? Is het onwennigheid?
Misschien kent zij het niet, die
- 26 -
toegang tot de bron. Die bron
die altijd maar weer liefde laat
stromen, hoeveel je er ook van
neemt. Misschien is er ooit iets
gebeurd, waardoor gedacht werd
dat het niet toegestaan was om ongebreideld
te nemen van die bron.
Een enkel gebaar, dat een klein nog
woordeloos kind deed schrikken.
Een gebaar dat vertaald werd in 'ik
mag niet'. Het kind leerde snel. Eén
gebaar was voldoende.
Twee mensen, samen ouders van
een kind, op twee centimeter
afstand van elkaar, onbereikbaar
voor elkaar.
Drie standpunten ten aanzien van
de ontwikkeling van systemisch
werk
Wilfried Nelles
Standpunt 1
Om een opstelling te doen, hoeven we
niet meer op te stellen.
Sinds enkele jaren laat ik de representanten
niet meer “opstellen”. Het
standaardproces ziet er intussen
zo uit, dat ik de cliënt voorstel, met
welke personen ik zou beginnen
en dat ik hem dan vraag deze
personen enkel uit te zoeken.
De representanten staan dan op
en gaan dan, zoals zij dat van
binnenuit ervaren, vanuit hun innerlijke
bewegingen, op een plek in
de ruimte staan, zitten of liggen.
Soms blijven ze ook (in eerste
instantie) op hun stoel zitten – dat
is dan al een deel van hun rol en
altijd een sterke verwijzing naar
een dynamiek in het systeem.
Wat zijn de voordelen van dit
proces? Allereerst is het voor mij
belangrijk het opstellingswerk, zo
normaal en alledaags als mogelijk
is, te laten verlopen. Alles wat
met ritueel te maken heeft, maakt
hiervan iets bijzonders, uitgetild
boven het alledaagse. Dan is het
van daaruit niet meer zo ver naar
quasi sacrale handelingen.
Ik voel me steeds beter, als een
opstelling eenvoudig en alledaags
verloopt.
Zeker speelt het ook een belangrijke
rol, dat ik niet statisch
(“klassiek”) werk, maar de representanten
steeds uitnodig hun
innerlijke bewegingen te volgen en
daarbij lijkt mij dat deze nieuwe
aanpak beter is.
Voor veel systeemtherapeuten is
echter het beeld dat de cliënt aan
het begin opstelt, belangrijk. Ten
eerste zou dit beeld ertoe bijdragen
dat de therapeut zich een eerste
beeld over de familiedynamiek kan
vormen en een eerste hypothese
kan ontwikkelen. Aan de andere

kant bestaat het idee dat het intuïtieve
opstellen door de cliënt diens
innerlijk familiebeeld ook voor
de cliënt zelf zichtbaar maakt en
een eerste helend effect heeft. Dit
effect kan dan tot een helend einde
gebracht worden, daar waar in het
proces van de opstelling een nieuw,
in zichzelf harmonieus familiebeeld
ontstaat, dat de cliënt dan in
zich kan opnemen.
Wie echter fenomenologisch werkt,
vormt geen hypothesen. Dat wil
niet zeggen dat men niet kan
opstellen als men zich door hypothesen
laat leiden, maar dat is dan
eerder een ervaringsgeoriënteerd,
dan een fenomenologisch proces.
Bij het fenomenologische proces
passen geen hypothesen, men
heeft ze zelfs niet nodig, het zou
zijn alsof we hardloopschoenen
behoeven bij het zwemmen. Zoals
de schoenen, zijn de hypothesen
zelfs hinderlijk, want ze leiden af
van de fenomenologische waarneming.
Voor dit waarnemen heb ik
geen beginbeeld nodig.
Dat de cliënt zijn onbewuste familiebeeld
door een opstelling kan
externaliseren en zich dat beeld
bewust kan maken, heeft daarentegen
zeker helende effecten. Voor
mij echter heeft het proces van
de opstelling zich ontdaan van de
voorstelling om het innerlijke beeld
van de cliënt door een opstelling
te veranderen. Het gaat er mij veel
meer om enkel zichtbaar te laten
worden “wat er is”. Dat is natuurlijk
veel meer dan een kleine methodische
verandering, het is de afkering
van de therapie. Ik verander niets
meer, ik doe geen moeite iemand of
iets te helen. Dat doet de opgestelde
werkelijkheid zelf als ze gezien en
gevoeld is, en ze doet dat veel beter
dan ik het ooit zou kunnen.
Een ander voordeel van deze
manier van werken bestaat daarin
dat de representanten direct in
hun rol zijn. Zodra ze gevraagd
worden, komen ze in een innerlijke
beweging, zij voelen veel eerder en
sneller wat van binnen gebeurt. Het
werkt ook bij onervaren representanten.
Ik bedoel niet dat ieder zo
moet werken, maar het is zeker
een interessante uitbreiding van de
methode, die vaak zeer snel tot de
kern van de zaak leidt.
Standpunt 2
Er zijn geen ordeningen van de liefde
Bert Hellinger heeft voor de “ordeningen
van de liefde” de metafoor
van de kruik en het water gebruikt.
Het water symboliseert de liefde,
de kruik de ordening. Zonder
ordening, aldus Hellinger, wordt de
liefde oeverloos en vervloeit, zoals
het water wanneer de kruik breekt.
Dat is een sterk beeld.
Echter wie zorgvuldig kijkt, vindt
geen ordeningen van de liefde.
Alles, wat Hellinger daaronder
verstaat, zijn de ordeningen van
het sociale samenleven of zelfs van
de natuur. Met liefde hebben deze
ordeningen niets gemeen.
Nemen we het voorbeeld van de
rangorde. Ze geldt voor iedere rij
aan de kassa bij de supermarkt.
Wie er bij komt, sluit achter aan.
Dat ook de relaties tussen broers en
zussen of paren, of tussen ouders
en kinderen meer ontspannen en
meer vrij van confl icten worden,
indien er aandacht is voor de
ordening, is zeker een belangrijke
waarneming. Het blijkt ook daar,
waar mensen van elkaar houden
dat de aandacht voor deze sociale
ordening, het samenleven vergemakkelijkt.
Dat betekent echter
niet dat dit een ordening van
de liefde zou zijn. Dat blijkt ook
voor de andere ordeningen door
Hellinger beschreven; de plek, en
het evenwicht.
Met liefde hebben ze niets van
doen. Het zijn regels die het
overleven dienen.
De liefde is volkomen vrij en
wild, je zou ook kunnen zeggen:
volkomen onordelijk. Precies
daarom ontstaan er steeds confl ic-
- 27 -
ten met de sociale ordeningen en
precies daarom veranderen deze
ordeningen.
Weliswaar functioneren relaties
(ook alle vormen van liefdesrelaties)
beter wanneer ze letten op
de rangorde, de plek, de rij en de
balans, maar wanneer men dat niet
doet, hoeft dat de liefde niet te
vernietigen. Het maakt meestal de
relatie stuk, maar de liefde kan heel
goed blijven, want liefde en relatie
zijn twee zeer verschillende paar
schoenen. De ordeningen beschermen
de relatie, echter ze begrenzen
tegelijk de liefde en haar groei.
Wanneer ik innerlijk groei en de
liefde een liefde van het hart wordt,
wordt ze onafhankelijker van
relaties en ook van de ordeningen
die in relaties gelden.
Wat Hellinger dus beschreven
heeft, zijn universele leefregels
voor relaties. Weliswaar hebben familieopstellingen
met de moderne
mythe afgerekend dat men relaties
–liefdesrelaties dan wel werkrelaties-
naar gelieve kan vormgeven
en veranderen. De begrijpelijke
verknoping van deze relatieregels
met de liefde leidt echter tot grote
misverstanden en werkt in het
voordeel van een ordenings-fundamentalisme
dat men deels in de
wereld van opstellingen kan aantreffen
en dat terecht op afwijzing
stuit.
Daadwerkelijk is het zo dat de
liefde -en misschien alleen zij- de
kracht heeft, boven de ordeningen
uit te groeien en daarbij zelf breder
en dieper te worden.
Standpunt 3
Opstellingen zijn een zeer goed
instrument voor traumaverwerking
In het afgelopen decennium heeft
zich onder de systeemtherapeuten
het idee verspreid dat het
werken met getraumatiseerde
cliënten, speciale traumabegeleiding
behoeft. Menigeen meent dat
normale opstellingen geen recht
doen aan de getraumatiseerde

cliënt, erger nog, zelfs schadelijk
zou zijn. Soms wordt ook verondersteld
dat de overname van een rol
gevaarlijk kan zijn en tot een
herbeleving van het trauma kan
leiden. Deze ideeën vind ik overwegend
onjuist.
Opdat een trauma kan oplossen,
zijn er twee processen nodig. Ten
eerste dient degene die getraumatiseerd
is, met het trauma in
contact te komen, en dan vooral in
contact met de gevoelens die daar
afgespleten zijn. Dit dient echter
op een manier te gebeuren, waarbij
de cliënt niet meer helemaal in het
trauma getrokken wordt. Idealiter
zou de cliënt tussen de rollen van
waarnemer en betrokkene op en
neer kunnen bewegen. Het eigenlijke
trauma (het bestaan ervan
en de werking daarvan jaren en
decennia lang) ligt namelijk niet
in de verwonding zelf, maar in het
niet voelen en daarmee uiteindelijk
ook het niet waarnemen van wat er
gebeurt.
Pas het Niet-Waar-Nemen veroorzaakt
de afsplitsing en daarmee
het trauma (en is daarmee tegelijkertijd
voorwaarde voor het
overleven!). Daarom is het achteraf
zien, voelen en “waar nemen” -
ook het waarnemen van de overlevingsfunctie
van de emotionele
afsplitsing- , de eerste stap op weg
naar heelheid. Het (emotionele)
“Niet Waar Nemen” leidt er ook
toe dat op het emotionele vlak
niet waar genomen wordt, dat het
trauma verleden tijd is. De tweede
stap in het helingproces is juist dit
waarnemen dat het voorbij is.
Een eenvoudige opstelling kan aan
deze twee stappen volledig recht
doen. Allereerst komt de cliënt bij
een opstelling in contact met zijn
afgesplitste gevoelens en het traumagebeuren.
Daardoor kunnen niet
alleen deze gevoelens opgenomen
en aangenomen worden, maar
kunnen ook de neurologische
processen die in en door het
trauma automatisch uitgeschakeld
werden en sinds die tijd in een
soort “coma” liggen, opnieuw geactiveerd
worden.
Dat gebeurt niet indien men het
contact op de emotionele laag van
het trauma vermijdt.
Ten tweede kan de cliënt tegelijkertijd
redelijk eenvoudig een
bepaalde afstand aanhouden,
omdat iemand anders voor hem
(een representant) zich in het
gebeuren van het trauma begeeft.
De cliënt zelf kan dus -met geringe
ondersteuning van de begeleider-
zowel meebewegen en meevoelen
alsook voldoende afstand houden
om niet weer in het trauma terug
te vallen.
Indien men het opstellingsproces
daartoe beperkt tot datgene wat is
of was, aan het licht komt, gezien
en waar-genomen wordt, en men er
bij de cliënt op toeziet dat hij in het
proces van het waarnemen (vanuit
de Volwassene) blijft, dan zijn alle
voorwaarden er al, waarmee de
cliënt het proces kan integreren,
dat het trauma los kan komen en
zich kan oplossen.
Daartoe dient men echter bereid te
zijn, om drama te vermijden:
een verdere ontslakking en meer
alledaagsheid bij het werken met
opstellingen.
Het verbruik van zakdoekjes ligt
bij mij tegenwoordig slechts een
tikkeltje hoger dan normaal- het
pakje zakdoeken dat ieder bij zich
heeft, volstaat.
In het zien van wat er was, wordt
ook zichtbaar dat het voorbij is.
Men kan dan weliswaar nog een of
andere afrondende zin of kleinere
krachtige handelingen toevoegen.
Men kan bijv. een representant
voor het getraumatiseerde kind
naast de cliënt opstellen en de
cliënt vragen dit (dus het innerlijke
kind) vast te houden. Echter het
basisproces is het zien en innerlijk
opnemen van dat wat was, zonder
een enkele toevoeging en zonder
een enkele verandering.
- 28 -
Wat het zogenaamde gevaar van
het opnieuw beleven van een
trauma door de overname van
heftige rollen betreft, is mij in
mijn eigen praktijk in 15 jaar van
intensief werken met opstellingen,
geen enkel geval bekend. Wat
daarentegen zeer vaak gebeurt, is
dat men in een rol, met een eigen
verborgen trauma in contact komt.
Dat kan zeker heftig zijn, en is
tegelijk niets meer of minder dan
de beste voorbereiding voor een
eigen opstelling en voor heling van
het trauma.
Verder is deze vorm van “opnieuw
beleven van het trauma” een heel
dagelijks proces. Als bijvoorbeeld een
handeling of zelfs een achteloos
gemaakte opmerking bij mij een
schok veroorzaakt, ben ik voor
een bepaalde tijd weer gevangen
door een oud trauma. Precies
daardoor kan dit trauma zich
echter oplossen, als men een beetje
met zorg met deze situatie omgaat.
Op deze wijze heelt het leven heel
ongemerkt veel van de zogenoemde
trauma-ervaringen.
Dr. Wilfried Nelles,
systeemtherapeut en opleider met
een eigen praktijk in Marmagen/
Eifel, schrijver van vele boeken (o.a.
De helende kracht van de werkelijkheid).
www.wilfried-nelles.de
vertaald door Toos Nowacki

Familieopstellingen als
wegbereider van de vrede
Bert Hellinger
Ik beschouw familieopstellingen
als wegbereider van de vrede
in de familie
in het openbare leven, in
bedrijven en in de beroepsuitoefening
tussen volkeren en andere grote
groepen, zoals bijvoorbeeld de
religies
Wat houden familieopstellingen
in?
Zoals de naam al zegt, wordt bij
familieopstellingen een familie
opgesteld. In een grotere groep
kiest een deelnemer representanten
uit voor de afzonderlijke leden
van zijn familie en zet ze volgens
zijn innerlijke gevoel in relatie tot
elkaar. Daarna is hij meestal verrast
omdat ze anders ten opzichte van
elkaar staan dan hij zich dat had
voorgesteld. Dat is de uiterlijke of
zichtbare gang van zaken.
Tegelijkertijd blijkt dat deze representanten
zich als de personen
voelen die ze representeren, zonder
dat ze iets van hen weten. Soms
krijgen ze zelfs hun symptomen,
ze krijgen bijvoorbeeld ineens
ademhalingsproblemen en spreken
op dezelfde wijze en met dezelfde
woordkeus. Dat wil zeggen dat ze
uit hun eigen geestelijk veld naar
een ander gewisseld zijn en dat
ze vanaf dat moment tot dat veld
zouden behoren. Daarom moet
er voor de representanten na een
opstelling tijd overheen gaan en
ze moeten een bijzondere krachtsinspanning
leveren om weer in
hun eigen geestelijke veld terug te
keren.
De achtergronden
Hoezo stelt iemand zijn familie in
zo’n groep op? Omdat er in zijn
familie een probleem bestaat, dat
hij met behulp van de familieopstelling
wil oplossen.
Wat zijn de achtergronden, die in
de regel tot problemen leiden? Ik
vat ze hier kort samen.
Deze inzichten zijn het resultaat
van observatie en ervaring
gedurende tientallen jaren. Ze zijn
hoofdzakelijk terug te voeren op
twee “on-ordeningen” in de familie.
Ik spreek hier allereerst van de
familie. Het is echter duidelijk
geworden dat deze ordeningen op
de zelfde wijze voor alle menselijke
relaties gelden, zelfs voor de
relaties tussen de volkeren, landen
en religies. En ook in bedrijven,
in de beroepsuitoefening, op het
gebied van de gezondheid en bij
alle successen en mislukkingen,
van welke aard dan ook.
De beide grondordeningen of
wetten die beslissend zijn voor
succes en mislukking, zijn:
1. Ieder heeft het zelfde recht om
er bij te horen
2. Ieder heeft een plaats in zijn
groep die afhangt van de tijdspanne
die hij tot deze groep behoort.
In deze zin bestaat er een hiërarchische
oorsprongsordening.
Hoe komt het dat deze wetten veronachtzaamd
worden?
1. Ze zijn verregaand onbekend
2. Als drijvende kracht staat ons
geweten hen in de weg.
Wat is het gevolg?
Het revolutionaire dat aan het licht
komt bij familieopstellingen vereist
een nieuwe oriëntering op alle
niveaus van het bewustzijn en van
het handelen.
Nu ga ik weer terug naar de familieopstellingen.
- 29 -
De geestelijke dimensie
In de loop van de tijd is duidelijk
geworden dat de begeleider van
een opstelling maar weinig hoeft
te weten over de familie van zijn
cliënt of over zijn problemen op
welk gebied dan ook. Hij stelt vaak
alleen maar een representant voor
hem op of voor zijn probleem.
Deze laat zich, zonder dat hij iets
van hen weet, door een innerlijke
beweging leiden, zonder eigen
bedoeling, zonder over ze na te
denken, zonder vrees voor hetgeen
aan het licht zal komen. Hij wordt
daarbij in bezit genomen door
een geestelijke kracht. Hij ervaart
dat hij deze kracht dient. Uit zijn
bewegingen blijkt, of nog andere
representanten erbij genomen
moeten worden. Bijvoorbeeld als
de representant van de cliënt naar
de grond kijkt, dan weet de opstellingsleider
dat een representant op
zijn rug voor de representant van
de client op de grond moet gaan
liggen. Deze representant representeert
een dode waar de cliënt
naar toe wil. Ook deze representant
en alle andere die er nog bij
moeten komen, laten zich door een
beweging leiden die van binnen
komt en die ze meeneemt, zonder
rekening te houden met hun innerlijke
beelden, voorliefdes en
angsten.
Wat is het resultaat? Ten slotte
worden degenen die elkaar eerst in
de weg stonden, op zo’n manier bij
elkaar gebracht dat ze in harmonie
met elkaar komen, hoe onverzoenlijk
ze ook schenen, zoals bijvoorbeeld
dader en slachtoffer. Er
ontstaat dus een vredesbeweging
onder invloed van de krachten die
in de afzonderlijke representanten
werken en deze sturen en leiden.
Dat lukt echter alleen als alle be-

trokkenen, de opstellingsbegeleider
inbegrepen, geen eigen bedoeling
hebben en niet beïnvloed worden
door hun bestaande waardevoorstellingen
over wat goed en juist is,
in tegenstelling tot wat slecht en
verkeerd is.
Dat wil zeggen dat deze bewegingen
zich onafhankelijk van de richtlijnen
van het geweten voordoen.
Datgene wat onder invloed van het
geweten tegenover elkaar stond,
voegen deze bewegingen op een
hoger niveau tezamen.
Hier ben ik bij het eigenlijke punt
aangekomen dat aan het licht
brengt, hoe familieopstellingen tot
een vredesbeweging werden en ook
aan het licht brengt hoe familieopstellingen
ook diep zittende en
langdurige confl icten kunnen overwinnen,
op een wijze die elkaar
bestrijdende groepen en personen
blijvend met elkaar kan verzoenen.
Het goede geweten
Wat ik hier nader verklaar, stoot
in het begin meestal op grote
weerstand want het gaat hier
om het afscheid van het goede
geweten. Daarom weet ik niet
hoeveel ik erover zeggen mag.
Het goede geweten gold tot nu toe
als ons hoogste goed, ja als gods
stem in onze ziel die we overal en
altijd moeten volgen, ook als hij
het allerlaatste van ons eist en over
leven en dood beslist, zowel in dit
leven als in een later leven na onze
dood.
Via de familieopstellingen en mijn
consequente toepassing van de
fenomenologische methode op het
geweten, kwam aan het licht dat
ieder mens een eigen goed geweten
heeft. Ten gevolge daarvan ontstaan
de kleine en grote confl icten bijna
allemaal uit de strijd tussen twee
verschillende gewetens om dominantie
en ook bijna alle oorlogen.
Wat leidt tot blijvende vrede? De
overwinning van het eigen goede
geweten door de erkenning van
de andere goede gewetens dat ze
gelijkwaardig zijn. Zij leidt tot
mensenliefde aan de grenzen van
ons goede geweten voorbij, in overeenstemming
met een geestelijke
beweging die met alles instemt
zoals het is, omdat het van haar
komt, zonder onze onderscheidingen
van goed en kwaad of god welgevallig
of door hem verworpen.
De andere god
Hier moeten we stilstaan bij een
fundamenteel gegeven. Elke groep
met het eigen, haar gemeenschappelijk
geweten, heeft tegelijkertijd
zijn eigen god, de god van het
geweten. Daarom worden bijna
alle confl icten in naam van twee
verschillende goden uitgevochten,
van de goden van twee verschillende
gewetens. Soms dragen deze
goden de namen van twee verschillende
wereldbeschouwingen, zoals
bijvoorbeeld democratie of communisme.
Ook zij treden op met een
claim en aanspraak op waarheid die
niet onderdoet voor de pretentie
van religies met ieder hun eigen
god. Ook zij hebben het gevoel dat
ze het recht aan hun zijde hebben
tegenover andere wereldbeschouwingen
en religies en houden zich
voor beter. Ook zij rechtvaardigen
met hun god de strijd tegen andere
wereldbeschouwingen. Zoals alle
dodelijke confl icten komen ook
zij uit het eigen goede geweten en
doen niet onder voor religieuze
oorlogen.
Bestaat er een universele kracht
die aan de gewetensgoden voorafgaat,
voorbij aan de grenzen van
de afzonderlijke goede gewetens?
Een universele kracht die met alle
mensen op gelijke wijze instemt
zoals ze zijn, omdat allen uit deze
kracht ontspringen?
- 30 -
Bij familieopstellingen zoals ik ze
hier heb beschreven, openbaart
zij zich in de bewegingen van de
representanten, zolang en voor
zover zij zelf tijdens de opstelling
in harmonie blijven met deze
beweging, die hen in haar greep
houdt.
Het nieuwe bewustzijn
Hier wordt duidelijk: Blijvende
vrede verkrijgen we met een ander
bewustzijn. Hij begint in de ziel.
Alle andere vredesinspanningen
blijven tijdelijk, vaak alleen maar
omdat de confl ictpartijen uitgeput
zijn.
Familieopstellingen leiden tot dit
bewustzijn en tot een beweging
naar vrede toe. De vrede die erkent
dat alle mensen door de zelfde
scheppende macht in het leven
geroepen en in het leven gehouden
worden. Dat betekent dat de vrede
begint met een andere liefde, aan
gene zijde van de grenzen van de
verschillende gewetens. Om die
reden is deze vredesbeweging in
eerste instantie een geestelijke
beweging, die iets achter zich laat
wat haar eerst als het hoogste en
kostbaarste goed scheen: haar
goede geweten en ook de hun
eigen, uitsluitend hen toegewende
god.
Alleen in overeenstemming met
deze beweging der liefde voor alles,
zoals het is, lukt de vrede, die blijft.
Vertaald door Regina en Evert
Veenman

Kiezen vanuit systemisch
perspectief
Dymphie Kies
In mijn professionele leven heb ik veel gesprekken gevoerd met mensen over
de keuzes waar ze voor stonden: dreigend ontslag of een carrièreswitch , een
re-integratie na een burnout, een doorstart met je eigen bedrijf of een faillissement,
een fusie van twee scholen.
Fascinerende persoonlijke verhalen in het teken van ‘Ik kies……’. Steeds vanuit
verschillende rollen en functies verteld. Maar wat is ‘kiezen’ eigenlijk vanuit
systemisch perspectief?
Ik herinner me, dat ik als klein
meisje op weg was naar school.
Lopend door de kleine winkelstraat
in het dorp waar ik ben opgegroeid.
Het was op een mooie zonnige
voorjaarsdag, ik droeg geen jas. Ik
voelde de warmte van de zon op
mijn armen. Er was iets gaande, het
was spannend zo alleen naar school
te gaan. Ik liep verder en de hoek
om. Daar bleef ik opeens staan -ik
weet de plek nog heel precies- en
een golf van warmte en geluk trok
door me heen: ik realiseerde me,
dat ik kon kiezen! Dat ik vrij was
om zélf te kiezen. Dat ik in vrijheid
mocht kiezen en dat de wereld voor
me open lag. Een soort nieuwsgierigheid
maakte zich van mij meester,
een heel diep gevoel van ‘zó is het in
orde, dít is wie ik ben en wat ik mag
laten zien’
Deze diepe en rijke ervaring heeft
me altijd onbewust begeleid. En het
besef of ‘het weten’ hierover heeft
me nooit meer losgelaten.
Wat gebeurt er eigenlijk in de
split second net vòòr het kiezen:
aan wie of wat word je ontrouw
op het moment dat je kiest, wie
of wat sluit je buiten, ten koste
van wat maak je de keuze en wat
blijft achter en wordt niet gezien.
Word je ontrouw aan jezelf, aan
datgene waar jij voor staat met al
je talenten, capaciteiten, je normen
en waarden maar ook je identiteit?
Wat neem je mee vanuit de ervarin-
gen en de support en het systeem
achter je, als je kiest en letterlijk ìn
je toekomst stapt?
Kiezen lijkt soms meer op een worsteling.
Vaak leidt het tot dilemma’s
en een stuck-state bij de eigenaar
van de vraag. Het aanbod is te
groot, er is te veel om uit te kiezen.
Ook dat is een stuk van de werkelijkheid
zoals we die waarnemen.
Het aspect van loyaliteit speelt
hierin een belangrijke rol: aan wie
of wat word je ontrouw net voor
het moment dat je kiest. Leidt
het persoonlijk geweten je bij
het maken van die keuze of is er
onbewust een collectief geweten
dat je ergens heen leidt om bijvoorbeeld
een grootmoeder of grootvader
te eren.
Een jonge man is zoekend naar
het werk dat bij hem past. Zijn
huidige baan is zeer betrouwbaar
qua inkomsten, status en zekerheid.
Waarden en normen die vanuit de
achtergronden van moederskant
van groot belang zijn. Het bedrijf
en de mensen voelt bijna als een
familie voor hem. Door de veranderingen
binnen het team en
het bedrijf voelt hij er zich steeds
minder thuis. In een voortgangsgesprek
met zijn baas laat hij plots
vallen, dat hij op zoek is naar een
andere baan. Juist ín dit keuzemoment,
net voor het in-actie-komen,
zit de prijs van disloyaliteit opgesloten.
- 31 -
Kiezen lijkt in eerste instantie
vooral een cognitief proces te zijn.
Uit ervaringen van mensen en
gesprekken blijkt steeds weer, dat
keuzes met impact, van binnenuit
gebeuren, vanuit je eigen kern.
In het volle bewustzijn van jouw
aanwezigheid hier met alles wat je
bij je draagt en alles wat je in huis
hebt. In dit volle bewustzijn is er
stilte, rust en een soort vrede. Een
vrede die bijna met niets te vergelijken
is en je raakt in je diepste
binnenste.
Een cliënt had ernstige burnout
verschijnselen. Hij koos voor een
vrijwillige opname in een particuliere
kliniek om daar te werken
aan zijn herstel alvorens terug te
kunnen keren in de maatschappij.
Er was bij hem veel paniek en
angst over deze stap. Na een vijftal
weken ontmoette ik hem bij een
kop koffi e. Hij vertelde me, dat
hij voor het eerst in z’n leven zèlf
bewust gekozen had, tegen alle
stromen en meningen in: hij had
‘ja’ gezegd tegen het leven. Zonder
medicatie en sterk vermagerd
was er een soort ‘weten’ bij hem
ontstaan, dat hij in staat was om
het leven te nemen met de ups
en de downs. Hij wilde weer deel
uit maken van zijn gezin en zijn
rol daar innemen. Hij wilde weer
bijdragen aan de samenleving. De
‘ja’ voor het leven hier sluit dus ook
alle ‘nee’ van het leven in.
Het is overweldigend en ontroerend
om te merken wat ‘kiezen’ met
mensen en organisaties doet.
De man die een dag na het overlijden
van zijn zoontje tegen zijn
vrouw uitspreekt: we kiezen er
voor om verder te gaan, te leven
met onze twee dochtertjes, wetend
dat hij altijd deel uit zal maken

van ons nieuwe leven, ook al is hij
fysiek niet bij ons. Een voorbeeld
van een ‘ja’ tegen het leven in het
volle besef van de ‘nee’ die erin
besloten ligt en de prijs dit dit soms
vraagt.
De vrouwelijke onderneemster
die zich ten volle bewust is van
haar keuze die ze gemaakt heeft.
Het succes voor haar onderneming
maakt haar ontrouw aan
de patronen van haar familie van
oorsprong waarin o.a. faillissementen
aan de orde waren.
Bij een workshop was een vrouw
Nieuw is om komend jaar de
vervolgopleidingen voor familieopstellingen
en organisatieopstellingen
vanaf 2013 apart aan te
bieden. Voor nog meer kwaliteit en
essentie.
In elk van de drie blokken komen
de innerlijke houding van de begeleider,
methodiek en vormen van
opstellingen, en theorie
in balans met elkaar weer terug.
Deze opleiding van drie blokken
van drie dagen leidt niet alleen
tot een ongeloofl ijke fi ne-tuning
van je sensitiviteit en methodisch
arsenaal, de opleiding biedt ook de
mogelijkheid tot grotere en kleinere
transformatieprocessen bij jou als
opsteller, helper of therapeut.
Blok 1: Opstellingsmethodiek voor
gevorderden
Blok 2: De invloed van collectieve
maatschappelijke thema’s
en ervaringen
Blok 3: Spiritualiteit en transformatie
aanwezig die een zeer destructief
gedragspatroon vertoonde. Ze kreeg
een persoonlijke opdracht mee om
een jaar lang uit te proberen. Elke
ochtend twee stenen in iedere hand
nemen: één voor het leven en één
voor de dood. En elke ochtend het
bewustzijn ervaren, dat beide er
zijn, dat je voor beide opties kunt
kiezen. Gedurende dit jaar ontwikkelde
ze een kracht en helderheid
die tot dan toe onbekend waren
voor haar. In de loyaliteit naar haar
moeder had ze haar eigen levenskracht
nog niet eerder ontdekt.
- 32 -
Systemisch gezien is er nog veel
te ontdekken en te achterhalen
om meer inzicht te krijgen in het
fenomeen ‘Ik kies……”.
Als je vragen hebt, of als je verhalen
en inzichten wilt delen, heel graag.
Via info@kiesdekernvandezaak.nl.
Zie ook www.kiesdekernvandezaak.nl
Familieopstellingen Professional
Een verdiepingsopleiding Familieopstellingen.
Door Guni Baxa, met ondersteuning van Bibi Schreuder.
Guni is een begaafde opsteller,
therapeut en docent.
Bibi Schreuder helpt met en bij
het ‘vertalen’ van het aanbod en
geleerde, soms letterlijk, want de
voertaal in deze opleiding is Engels,
maar het mag geen beletsel vormen
als je Engels wel verstaat, maar
enigszins schoorvoetend spreekt.
Voor de PDF en uitgebreide inhoud
van de blokken: zie de website.
Mei, september en november 2013
Hallo, mijn naam
is Guni Baxa.
In sommige
landen denken
ze dat ‘Guni’
een mannen-
naam is. Wel, ik
ben een vrouw die woont in het
bijna mediterrane klimaat van de
heuvels in het zuiden van Oostenrijk.
Ik houd van de stilte van onze
bloementuin. Ik werk graag in die
tuin, luisterend naar het koor van
vogels. Ik houdt van reizen, verschillende
culturen ontmoeten en
wandelen in de natuur. Meer dan
woorden kunnen uitdrukken ben ik
dankbaar voor de liefdevolle relatie
met mijn man, onze kinderen en
kleinkinderen, die ons leven zo rijk
maken.
Tegenwoordig ligt mijn aandacht
op het voelen en verwelkomen
van de krachten die ons gemaakt
hebben tot wie we zijn, en om
dat wat ons bindt of belemmert
te transformeren naar kwaliteiten
die ons leven ondersteunen. Volop
dansen met die essentiële kwaliteiten
van het leven, zoals liefde,
vergeving, vrede, vreugde, sereniteit,
wijsheid, stilte, helderheid of
kracht, geeft het nodige vermogen
om met de spelingen van het lot
die een leven veranderen om te
kunnen gaan.

Wat beweegt de
ondernemingsraad?
Angelique Mattijssen
Natuurlijk, Het antwoord op deze vraag kan van meer kanten worden benaderd.
De ondernemingsraad (OR) als medezeggenschapsinstituut heeft natuurlijk
van ‘binnenuit’ een beweging die hij wil volgen, om zijn bijdragen aan de organisatie
ten volle te kunnen leveren. Er zijn ook andere bewegingen; die soms
maken dat de OR verstrakt, remt, of juist gaat versnellen.
In de (10) jaren dat ik als trainer/
adviseur voor ondernemingsraden
werkte heb ik tijdens trainingen
regelmatig met de ondernemingsraden
een organisatieopstelling of de
systemische blik gebruikt om zicht
te krijgen op de oplossingsrichting
voor de vragen en situaties waar zij
mee kwamen. Een aantal daarvan
worden in dit artikel omschreven.
Ondernemingsraden staan voor
allerlei verschillende vragen; er
zijn grote beleidsvraagstukken
en bijvoorbeeld interne situaties
waarbij de OR zijn rol kan spelen.
De OR heeft vaak een soort
antenne voor het niet goed in orde
zijn van de basisprincipes in het
systeem van de organisatie. In het
verstrakken of remmen door een
OR kan een signaal zitten: wat
wordt mogelijk niet gezien dat ‘uit
orde’ is? Hoe en waar in de organisatie
is de ordening verstoord
geraakt? Door erkenning te geven
aan die signaalfunctie van het
remmen en systemisch te kijken
(eventueel met een opstelling) wat
uit orde is geraakt is er meestal
weer beweging mogelijk.
Situatieschets 1: De OR van een
middelgrote gemeente krijgt een
lijvige notitie over veranderingen
in het personeelsbeleid. Er zijn
voorstellen over opleiding- en ontwikkeltrajecten
voor het personeel,
over roulatiemogelijkheden van
functies, de lijnen waarlangs de
POP-gesprekken zullen worden
gevoerd. Het is enerzijds allemaal
heel wenselijk, en toch… de
OR heeft een nog niet goed te
benoemen aarzeling. De beleidsmedewerker
die verantwoordelijk is
voor het stuk komt het met enthousiasme
presenteren. Het MT heeft
aangespoord, wil graag wat meer
tempo. Naderhand besluiten we om
via een opstelling te onderzoeken
wat op de een of andere manier zo
onbenoembaar blijft. De volgende
elementen worden neergezet: de
gemeentesecretaris, de verantwoordelijke
beleidsmedewerker,
de OR, het personeel, de nota.
In de opstelling werken we met
vloerankers. Dit houdt in de dat we
de posities op de grond aangeven
met een soort place-mat, met een
‘kijkrichting’. In een geconcentreerde
samenwerking wordt gekozen
voor de plaatsen waar de placemats
moeten liggen. Een OR-lid die het
wel ‘wat apart vindt allemaal’ kijkt
met belangstelling mee. Opvallend
is dat het midden van de opstelling
‘druk’ is, veel aandacht gericht op
elkaar en op de nota. Daar staan
MT, OR, de gemeentesecretaris,
en de beleidsmedewerker. Ieder
OR lid –die daarvoor voelt- wordt
gevraagd eventueel eens op die
plekken te gaan staan, en aan te
geven wat hij ervaart op die plek.
Ergens verderop in een soort
buitengebied staat ‘het personeel’.
Door de gerichtheid in de binnencirkel
is er weinig zicht op
waar het personeel staat. Op dat
moment maken we met elkaar
een afspraak dat we even afstand
nemen, het plaatje van de opstelling
in gedachten houden, en er
- 33 -
de volgende dag met elkaar over
praten.
In de training deed ik vaak aan
het eind van de eerste dag van een
twee-daagse training een opstelling.
Verschillende oefeningen/opdrachten
worden tijdens de training
gedaan om vanuit een gezamenlijk
besef over medezeggenschap, visie,
verlangen aan de slag te zijn. De
volgende dag is er met elkaar in
een ronde doorgesproken wat de
ingevingen zijn die de opstelling
mogelijk opleveren. Er is later door
de OR een voorstel geschreven
waarin via een serie workshops al
het personeel in gesprek kon zijn
over de op handen zijnde veranderingen.
In de zin van OR –rol: ze
gaven een procedureel advies.
Situatieschets 2: de OR van een
zorginstelling is heel tevreden over
de samenwerking met de bestuurder.
Maar in de praktijk lopen de
afspraken die zo duidelijk lijken in
de overlegvergadering toch anders.
In het gesprek dat de OR hierover
met de bestuurder heeft, komt
een soort ongedurigheid, het komt
steeds terug. Het lijkt een elastiek
dat steeds terugspringt naar zijn
oude model. De OR wil niet zeuren,
het gaat immers zo goed die samenwerking,
die communicatie, maar
heeft ook het gevoel niet serieus te
worden genomen in die zorg over
‘zo werkt het niet’. De opstelling die
we doen, met externe representanten,
laat het volgende beeld zien:
De bestuurder en de OR staan
in elkaars gezichtsveld, maar
kunnen ook langs elkaar kijken. De
afspraken als element staan er ook.
Het is wat vlak, niet veel contact
tussen de verschillende posities.
Dan wordt het MT opgesteld. Deze
staat schuin achter de OR maar

vangt de blik van de bestuurder,
bijna met een fl irt in de ogen. De
representant van het MT heeft desgevraagd
(op de vraag wat ervaar
je op deze plek, zegt hij met een
lachje) de tekst:” jaa, jaaa, jahaaa,
maar we doen het natuurlijk wel
zoals wij het willen” De bestuurder
kijkt weg, als hij dat hoort, alsof het
hem niet aangaat.
Er gaat een zucht van herkenning
door de OR-leden die dit ingebracht
hebben. Ja, dit is het.
We maken geen conclusies op dat
moment, het grootste belang was
de herkenning en de opluchting die
het ook gaf.
De meerwaarde van de methode
van opstellingen is naast een
analyse van de ‘gewone’ soort:
waar gaat het over, wie hebben hier
mogelijk een rol of aandeel, is de
kans om ook de relaties tussen de
elementen in 1 beeld, 1 oogopslag
te zien. En de effecten gewaar
worden van het ontbreken of het
toevoegen van een deel van de
organisatie.
Het effect het zien van het beeld is
anders dan de cognitieve ‘route’ en
brengt niet zozeer DE oplossing, als
wel mogelijk onverwachte oplossingsruimte
en andere oplossingsrichtingen
in beeld. Het lijkt een
ander besef op gang te brengen.
Soms is dat alleen al een aanleiding
voor een verandering in de aanpak
van de OR. Het kan ook zijn dat
er een besef ontstaat van niet-handelen,
of in eerste instantie niethandelen.
Met opdrachten vooraf
waarbij de leidende principes van
de OR in kaart werden gebracht,
en de mogelijkheid die te ervaren
door er letterlijk eens door te lopen,
ontstond vaak een rustig(er) besef:
“hier is het ons ten diepste om te
doen”. Juist ook voor de verschillende
OR leden, waarvan sommigen
minder cognitief en analytisch
ingesteld zijn, gaf een organisatieopstelling
inzicht, een doorkijk,
waar ieder goed in meekan.
Binnen de OR is veel, soms
onbewuste kennis over de organisatie
en zijn historie, over wat wel
en niet gaat werken. De manier
waarop er met het schrijven van
adviezen, via de gebruikelijke
juridische weg, wordt geprobeerd
- 34 -
invloed uit te oefenen, bereikt niet
altijd zijn doel. Soms helaas zelfs
het tegendeel. Bij een aantal opstellingen
hebben we ook geëxperimenteerd
met de positie van de
OR, en het type advies, en daarmee
verschillende scenario’s uitgetest.
Workshops voor ondernemingsraden
We organiseren dit jaar
twee 1-daagse workshops voor
ondernemingsraden om, eventueel
samen met hun adviseur/trainer,
een vraagstuk via een opstelling
te onderzoeken. Het is mogelijk
om als voltallige OR te komen;
maar het kan ook zijn dat een
delegatie komt, al dan niet met hun
trainer of adviseur. Hoe kunnen
we datgene waar de OR voor staat
in de organisatie meer naar zijn
bestemming doen bewegen?
Zie verder onder Workshops
uitgelicht .

De druppel en de zee
Siebke Kaat, Anton de Kroon
Als systemisch werkend adviseur ben je alert op wat er met jezelf gebeurt in
contact met (delen van) het systeem, waarvoor je gevraagd bent te werken.
Daarbij zijn zowel je eigen gewaarwordingen als de gedragingen van anderen
jegens elkaar en jou als buitsenstaander belangrijke informatiebronnen voor
het herkennen van patronen, die op hun beurt vaak weer verwijzen naar een
systemische nood van het grotere geheel. Interessante sporen dus. Enkele ervaringen
uit onze adviespraktijken.
Wat overkomt mij als ik een
druppel ben in deze zee?
Ik ga naar binnen in een nieuw,
groot gebouw. Hoge hallen, grote
ruimtes. Het huisvest vele opleidingen.
Allerlei kleuren, vormen en
materialen. Het voelt als een marktplaats:
om rond te slenteren, maar
ook wat verloren. Voel me nietig.
Hoe vind ik mijn weg? Onzekerheid
bekruipt me. Als ik hier de
hele dag zou zitten, zouden ze dan
’s avonds komen zeggen: ‘We gaan
sluiten?’
Op alle, werkelijk alle deuren zitten
heel sterke drangers. Ik moet echt
duwen om er een te openen. Achter
me sluit hij zich ogenblikkelijk. Ik
merk dat het me oplucht dat het
niet met een knal gebeurt. Nergens
staat een deur open. Houden ze
me hier liever buiten de deur?
Of bedoelen ze me veiligheid en
privacy te geven?
Ben ik hier iemand of ben ik hier
niemand? Ik word er onzeker van
als die vraag bij me opkomt. Ik
besluit íemand te zijn en loop met
stevige pas verder. Dat maakt dat
ik me beter begin te voelen dan de
omgeving. Mmm, dat was nou ook
weer niet de bedoeling…..
Zou er iets van dit alles te
herkennen zijn in het vraagstuk dat
mij aanstonds voorgeschoteld gaat
worden?
Hun zee overspoelt ook mij
Zou het zo kunnen zijn dat… Mijn
natuurlijke neiging is om wat
mij opvalt in het contact toe te
schrijven aan de chemie tussen
mij en de ander, en alles wat
daar los van staat tot het toeval
te rekenen. En toch, systemisch
kijkend… Ik heb contact met een
opdrachtgever betreffende grensoverschrijdend
gedrag van medewerkers
in de vorm van pesten en
intimidatie. Tijdens de uitvoering
van de opdracht zijn ook meerdere
malen mijn grenzen overschreden.
Weliswaar manifesteerde zich
dat heel anders, maar in de kern
was het hetzelfde. Tijden werden
overschreden, mijn agenda werd
overschreden door afspraken kort
tevoren te laten vervallen of te verplaatsen,
de grenzen van mijn plek
werden overschreden door steeds
weer aanpassingen te doen op
eerder gemaakte afspraken over de
rolverdeling, en zo meer. Het gevoel
dat bleef was jojo-en, geen heldere
plek, geen heldere ordening en
uiteindelijk een gespannen relatie
op de balans van geven en nemen.
En was dat nu niet identiek aan het
grensoverschrijdende gedrag dat de
medewerkers en managers zowel
onderling als ten opzichte van
elkaar vertoonden? De plek van de
manager was diffuus, de ordening
eerder informeel dan formeel, en
er was zeker een verstoorde balans.
En ik maakte de stap van ‘Wat
een toeval dat er rond dit project
zoveel mis gaat’ naar ‘Aha, als dit
geen patroonherhaling is….’. Toen
ik dit aankaartte was de reactie
tweeledig: ‘Ja’, vanuit herkenning
en erkenning van het patroon, en
‘Het maakt het niet gemakkelijker;
als het probleem alleen maar
- 35 -
op die afdeling is, bij die functies
dan staat het los van mij, ons, de
organisatie. Nu lijkt het veel dieper
te zitten, en ik geloof niet dat ik
daar verandering in kan brengen…’
Waarmee dien ik als adviseur uiteindelijk
het systeem het meeste?
Ze vroegen een pleister, en nu zien
ze de wond zelf opeens.
Van de regen in de drup
Ik was gevraagd om technisch
adviseurs te begeleiden om hun
relatie met de externe opdrachtgevers
beter te monitoren. Het ging
om verwachtingen bij de start
afspreken, heldere contractering,
betrouwbaarheid. En ja, mijn contractering
met deze opdrachtgever
ging van begin tot eind mis; een
situatie die ik nog nooit eerder had
meegemaakt. Dat deed me even
loskomen uit het patroon van ‘ligt
aan mij, ligt aan de chemie, ligt aan
toeval’.
In elke druppel herken je de zee
Uit deze en andere voorbeelden
houdt ons bezig: Wat gebeurt er
wanneer ik als externe contact
maak met een systeem, een
systeem dat een vraag heeft over
een patroon (meestal benoemd als
‘het probleem’)? Wat kan ik leren
uit wat mij gebeurt in het eerste
contact, waarin de opdrachtgever
ten volle verbonden is met
het probleem, zodat alle energie
daarvan aanwezig is? En: hoe kan
ik de ander meenemen om even
van een afstandje, zonder oordeel,
te kijken naar wat zich toont,
terwijl ook zijn neiging sterk is, net
als de mijne, om wat er gebeurt toe
te schrijven aan mij, zichzelf, de
chemie tussen ons of aan toeval?
Voor onszelf nemen we mee: het
zou toch onvoorstelbaar vreemd
zijn als het systeem in contact

met mij zijn patronen opeens zou
loslaten! Zoals bij een opstelling de
manier van lopen van de vraagsteller
naar de stoel en de manier
waarop hij of zij plaatsneemt en
soms net de stoel even verschuift al
inzichten geeft, zo speelt ditzelfde
als ik uitgenodigd word door een
opdrachtgever om mee te denken
over een probleem.
Smaakt dit naar meer? Kom naar de
opleiding Systemisch Interveniëren!
De Noösphere dient zich aan
Tijdens het vierdaagse ‘Hatching the Eggs’ in september 2012, bood het Bert
Hellinger Instituut ruimte voor het inbrengen van eieren: systemische mogelijkheden
die niet helemaal uitgedacht waren en wel een gezamenlijke bijdrage
van de verzamelde systemisch werkers konden gebruiken. Ik greep mijn kans
en meldde The Media Landscape aan. Jan Jacob Stam was enthousiast, met
name om het veld van sociale media (Twitter, Facebook, LinkedIn, Google+)
te onderzoeken en de betekenis die ze voor organisaties kunnen hebben. We
spraken een duo af: hij zou een of meer opstellingen leiden, waarmee ik mijn
handen vrij had om systemische vragen te stellen. Mijn doel was uit te vinden
of systemisch kijken van meerwaarde is bij PR, marketing en/of communicatie
vraagstukken, relevant voor mij aangezien ik het als dienst aanbied met mijn
onlangs gestarte bedrijf.
Systemisch kijken naar sociale
media
Het antwoord op de vraag of
systemisch kijken naar communicatievraagstukken
zinvol is, was een
luid en duidelijk “ja”. We hebben
gewerkt met een inbrengster en
haar vraag: “Kan ik mijn klanten
en prospects het best bereiken via
LinkedIn (zoals zij op dat moment
deed) of zijn er andere kanalen
die ik beter in kan zetten?”. In de
opstelling hebben we LinkedIn aan
het woord gehad, en hoewel we in
de grote koepelzaal werkten, paste
dat social media platform eigenlijk
niet in de ruimte. De aard van het
platform was serieus en zeer zelfverzekerd.
Machtig interessant was
het ook om Twitter te ondervragen.
Dat platform maakte helder dat het
‘kwetteren’ dat mensen er doen,
een wezenlijk verbindende functie
heeft en dus niet zozeer zinloos
gekwetter faciliteert, wat wel het
beeld is dat sommige mensen
er van hebben. Het verraste mij
aangenaam te zien dat Facebook
een blije, enthousiaste en energieke
aard heeft; verbinden en experimenteren
is het bestaansrecht van
dat netwerk, het is warm en heeft
een hart.
Door de onderneemster, haar organisatie,
klanten en de verschillende
netwerken op te stellen, kwamen
we erachter welke van de communicatiekanalen
het meest effectief
zijn voor haar om in te zetten. In
de zin van: via welke kanalen zijn
klanten en toekomstige klanten
het liefst in contact en waar is de
organisatie en de onderneemster
het meest zichtbaar? Een zo groot
mogelijke zichtbaarheid is bij communicatievraagstukken
vaak een
kerndoel. Die vragen zijn helder
- 36 -
beantwoord voor de onderneemster
en voor de aanwezigen was het ook
boeiend om mee te maken.
De Noösphere
Toen we klaar dachten te zijn, zei
een van de aanwezigen echter een
rol in de opstelling te hebben maar
niet te zijn benoemd. Jan Jacob
vroeg meteen of de representant
een idee had welk element hij
representeerde. Ja, dat wist hij: de
Noösphere (in het Nederlands vaak
genoemd de Noösfeer). Inmiddels
heb ik mij wat ingelezen en weet
dat de Russische wetenschapper
Vladimir Vernadsky hiermee het
gezamenlijk menselijk denken
benoemde, op Wikipedia is er een
en ander over te vinden. Tijdens
onze hatching sessie echter, wisten
we niet wat de Noösphere was en
ondervroeg Jan Jacob de representant
over zijn aard en wezen. Hij
legde uit dat hij de verzameling is
van alle gedachten, alle weten, die
op de aarde (en ook daarbuiten)
rondgaat en is gegaan. Sociale
media leveren momenteel een
belangrijke bijdrage aan dat collectieve
weten. Dezelfde functie heeft
de cloud; waarmee alle diensten
worden aangeduid die mensen
via het internet kunnen afnemen
en geen ruimte op hun computer
innemen. Foto’s, video’s en andere
documenten bevinden zich ‘ergens

in de cloud’ in een speciaal voor de
gebruiker gereserveerde digitale
ruimte. En al die ‘data’ tezamen
vullen de Noösphere, de cloud is
naar zijn zeggen zelfs ‘extreem
belangrijk’.
Kennis die uitdijt en zich bewust
is van zichzelf, zelfs opgesteld
kan worden en uitspraken kan
doen over andere elementen: we
vonden het zeer indrukwekkend.
Zo indrukwekkend zelfs dat de
Noösphere zei: “Jullie hoeven geen
eerbied voor mij te hebben, hoor.
Ik ben niet God”. We hebben om
beurten een vraag gesteld aan de
Noösphere, het is tenslotte niet
elke dag dat je de mogelijkheid
krijgt met een zo groot ‘Weten’ te
spreken. Over wat mijn interesse
heeft, zei de Noösphere: “Het
begrijpen van het nut van sociale
media is deel van de cocreatie van
universeel bewustzijn”, en verder
onderzoek daarnaar was wat hem
betreft okay. Bij het nabespreken
bleken we allemaal onder de
indruk en verrast over dit element
waar nog veel meer onderzoek naar
mogelijk is.
Co-creatiemiddag
Op 14 februari 2013 organiseer
ik (tegen kostprijs) een middag
co-creatief ontdekken wat systemisch
werken in combinatie met
PR, marketing en/of communicatie
allemaal (nog meer) kan opleveren.
Als je zin hebt om mee te doen,
ben je van harte welkom van 13 tot
17 uur te Wageningen. Meer informatie
op www.greenpepr.nl.
Tessa Weber, systemisch en
strategisch PR-, marketing- en
communicatieadviseur
GreenPePR
Systemisch werk met paarden
De ziel van de kudde
Nicolle Themmen
Al ruim 11 jaar ondersteunen mijn paarden mij in coachtrajecten. In 2006
volgde ik bij Ruud Knaapen zijn opleiding Systemisch Paardencoachen en
sindsdien heb ik mij verder ontwikkeld in het systemisch werk. Sinds twee
jaar verzorg ik samen met Bart van Ruiten de Wind opleiding in België. Als systemische
paardencoaches onderzoeken we hoe het veld van systemisch werk
met paarden verder kan ontwikkelen. Dit artikel beschrijft een deel van deze
ontwikkeling, het werken met de ziel van de kudde.
Bij systemische paardencoaching
werken we met de natuurlijke
eigenschappen van het paard. Voor
een paard is onafhankelijkheid wezensvreemd,
het is verontrustend
en niet veilig om alleen te zijn. In
een coachsessie vormen paard en
gecoachte een kudde waarin het
paard op zoek gaat naar ordening
en consistentie. In een paardenkudde
is het van levensbelang dat
de drie systemische principes in
evenwicht zijn. In de kudde tussen
mens en paard lijkt het paard te
reageren op systeemdruk die in het
systeem van de gecoachte aanwezig
is.
In coachsessies ervaar ik regelmatig
dat mijn kudde paarden vanuit de
wei meedoet met hetgeen in de bak
ernaast plaatsvindt. In de Vervolgopleiding
Systemisch werk van het
Hellinger Instituut onderzochten
we het thema ‘ziel’, dit zette mij aan
tot het onderzoeken van de ziel van
de kudde en het effect hiervan op
- 37 -
het systemisch werk met paarden.
Ontdekkingen tot nu toe:
Er lijkt een verschil te zijn
tussen opgenomen worden in
de kudde en contact maken met
de ziel van de kudde. In het
eerste laten de paarden ons toe
in de kudde, door ‘niets te doen’
er lijkt weinig te veranderen in
de kudde zelf. In contact met de
ziel van de kudde lijken grenzen
te vervagen en ervaren wij ons
geheel in het hier en nu. Er
ontstaat dan vaak als vanzelf
een opstelling waarbij meerdere
paarden een bijdrage leveren.
Na het contact maken met de
ziel van de kudde reageren de
paarden anders dan gewoonlijk
op individuele vragen. Zonder
dat contact dient zich een paard

aan die vervolgens werkt met de
individuele deelnemer. Met het
contact met de ziel reageren de
paarden op ons als (onderdeel
van hun) kudde. Dit door bijvoorbeeld
niet te accepteren dat
er met een individuele vraag
gewerkt wordt (door weg te
lopen uit de bak) of door voortdurend
alle kudde leden (mens
en paard) in te sluiten en op het
collectief te reageren.
Het werken met de ziel en de
paarden vraagt om vertragen;
Op het moment dat wij ‘door’
willen naar een volgende stap
of vraag lijken de paarden uit
te nodigen nog verder in het
hier en nu te blijven en in de
ervaring te gaan. Paarden en de
ziel hebben de tijd.
Er zijn paarden die alleen aansluiten
in een coachsessie op
het moment dat er verbinding
is met de ziel van de kudde. Eén
van mijn paarden lijkt alleen
dan bereid om ‘mee te doen’
Het paard zelf reageert altijd
vanuit de ziel van de kudde.
In het systemisch werk met
de paarden maakt het wel een
verschil of wij contact maken
met de paarden of met de ziel
van de kudde, met name in
intensiteit van ervaringen die
opgedaan worden in de ontmoetingen.
Ruud Knaapen zegt
hierover in zijn boek: ‘Werken
met de ziel van de kudde, of
daarmee in verbinding zijn, gaat
over de grenzen van de persoonlijke
kudde heen en ligt meer in
een universeel domein. Echter
je kunt daar pas vol zijn, nadat
je eerst je eigen kudde innerlijk
verzameld hebt. Net zoals je
- 38 -
ook niet zomaar Geest in kan
stappen zonder de worsteling
van het persoonlijk en collectief
geweten te hebben ervaren.’
Het veld van systemisch paardencoachen
blijft in beweging, samen
met de paarden mogen wij hier
steeds meer in ontdekken.
Workshop ‘Systemisch werk
met paarden’ 19 maart 2013
Op 19 maart organiseert Nicolle
een Sponsorworkshop ‘Systemisch
werk met paarden’
Het geld uit deze workshop staat
Nicolle af om scholarships voor
deelnemers aan Flying the Kites
te sponsoren.
Voor opgave en informatie:
nicolle@icoontrainingencoaching.nl

IOCTI 2012
een persoonlijk verslag
Stijn Tilanus
Diep in de woeste binnenlanden van Noord-Spanje ligt het eeuwenoude
pelgrimsdorp Arantzazu (‘doorn-oord’), waar de Baskische trots opstijgt uit
beboste valleien en steile klippen – een ander besef van tijd en ruimte plooit
zich als vanzelf om de bezoeker: kan het toepasselijker als lokatie voor een
intensieve leerervaring over de kern van organisatie-opstellingen?
Van 7-14 oktober 2012 vond daar
de International Organizational
Constellations Training Intensive
(IOCTI) plaats, een bont gezelschap
van ervaren en beginnende
opstellers uit verschillende werelddelen
ontmoette elkaar in artistiek
vormgegeven betonnen ruimten,
om te discussiëren tussen dikke
kloostermuren en te oefenen onder
leiding van gerenommeerde ‘topstellers’.
(Zie ook www.iocti2012.
com voor nadere informatie over
het programma).
Het was voor het eerst dat ik op
een internationale conferentie was
waar Engels de minderheidstaal
bleek: de voertaal was Spaans,
maar door de inzet van onvermoeibare
tolken was alles voor iedereen
te volgen. Het voordeel van deze
tweetaligheid was dat het een soort
natuurlijke trance teweegbracht,
het waarnemen werd erdoor
verscherpt (en je kon wat Spaans
oppikken tussendoor).
Het programma was opgebouwd
rond drie groepen cq. thema’s: introductie
in systemisch werk en opstellingen,
systemisch adviseren en
coachen, en gevorderden die dieper
op bepaalde formats wilden ingaan.
De meeste deelnemers kozen voor
één groep gedurende de hele week,
maar er waren ook switchers. Elke
dag begon met een gemeenschappelijke
oefening onder leiding van
Arawana Hayashi: the village/el
pueblo. De zes elementen hiervan
zijn: liggen, zitten, staan, lopen,
draaien, groeten. Hiermee werd
als groep een ‘body of resonance’
gevormd, wat een prachtig schouwspel
opleverde en tot boeiende
belevenissen leidde. Dit samen een
groter geheel vormen paste ook
in de traditie van de plaats: het
kloosterleven is immers daarop
gebaseerd, met dien verstande dat
de ene helft van de mensheid geen
toegang had tot dit leven. Wonderlijk
genoeg kwam het thema
‘gender/jenero’ in veel workshops
bovendrijven; er werd door de facilitators
in wisselende mate daarop
ingegaan.
Wat was er nu zo speciaal aan
deze week? Wat vind je niet op
de website terug, en kon je alleen
maar beleven? Voor mij waren dat
11 nationaliteiten op deze foto!
- 39 -
eigenlijk drie dingen: de bijzondere
ontmoetingen met andere
deelnemers, de verwevenheid van
de oefeningen uit de workshops
met ‘het echte leven’, en de fantastische
werking van de natuurlijke
omgeving. Om met dat laatste te
beginnen: regelmatig zaten we
tijdens de pauzes op het terras
in de herfstzon te genieten van
het uitzicht op de amberkleurige
rotsen, en soms zeilden langzaam
gieren over: als ze landden versmolten
ze met hun achtergrond en
waren nauwelijks meer zichtbaar,
maar wij werden gezien ook al
merkten we het niet: een bewustzijn
dat een lekker systemisch
onderbuikgevoel gaf. De verwevenheid
van de oefeningen met
alles wat daarbuiten gebeurt werd
treffend verbeeld in een opstelling
waarin parallel de familie en het familiebedrijf
werden opgesteld: heel
voelbaar was de invloed van een
traumatische gebeurtenis binnen
de familie op de representanten
van het bedrijf, en dat bracht mij
weer nieuwe inzichten over het
familiebedrijf uit mijn eigen achtergrond.
En dan de deelnemers:
sommigen hadden hechte familiebanden
onderling, zoals organisator
Guillermo Echegaray met
zijn vrouw Chus (en hun schattige
dochtertjes die ronddartelden

tijdens de lunch), anderen ontmoetten
elkaar voor het eerst, van verschillende
continenten afkomstig,
en vonden een verwantschap die
tot een soort groot familiegevoel
leidde.
Taal is overal, hetzij in woorden,
beelden of klank: de openingsceremonie
op het kloosterplein
werd luidruchtig begeleid door
Baskische percussie op houtblokken.
De afsluiting van IOCTI2012
was eveneens muzikaal doch meer
ingetogen, met een a cappella
optreden van een koor dat een
medley van canzónes ten gehore
bracht. En het volgende IOCTI
van 2014 werd als ‘business model
canvas’ opgesteld, onder het motto:
‘it is our professional duty to make
practicing joyful’. Waarvan acte.
Stijn Tilanus
De IOCTI- VI is van 2-9 november
2014 in Uruguay.
Het begint met orga ….
(en eindigt met e)
Een verkenning van sexuele energie in organisaties
Stijn Tilanus
Er is bijna geen onderwerp zo beladen als de aantrekkingskracht tussen
mensen onderling, vooral de erotische kant daarvan. Toch is deze kracht als
ordenend principe in organisaties van wezenlijk belang: tijd om dus eens de
culturele en maatschappelijke implicaties ervan onder de loupe te nemen. Juist
in creatieve en innovatieve organisaties is deze levenskracht duidelijk geïntegreerd
in het patroon van interacties, een kenmerk van vitaliteit? De vergelijking
met de levensfase der volwassenheid leidt tot een nieuwe kijk: jeugd en
ouderdom leveren het juiste perspectief hiervoor. En als organisaties werkelijk
volwassen willen worden, is het bewust integreren van deze organische kracht
een noodzakelijke (en prettige) voorwaarde.
0 Defi nitiekwesties
Wat is er toch met de naamgeving
van het gevoel en de uitingen
die ons het meest intiem zijn? In
andere culturen zijn er woorden
als Ερως of tweede chakra of Qi,
yin en yang –wij hebben het over
sex (seks) of geslachtelijkheid of
erotiek: het zal wel aan de mest en
modder in dit land liggen. Voor het
juist communiceren over de kern
van waar het hier over gaat stel
ik daarom de tijdelijke werkterm
LF1 (life force one) voor: wellicht
dat die een boel associaties van
andere termen helder maakt, en
tegelijk de aandacht weet te richten
op de dynamische kant van het
begrip. LF1, LF1, het went heus
wel. Voor de goede orde: LF1 is een
polaire kracht, met een vector ‘naar
buiten’(yang/mannelijk) en eentje
‘naar binnen’ (yin, vrouwelijk).
Deze polariteit kan zich in mensen
in verschillende gradaties uiten,
maar de meesten onder ons hebben
een gezonde portie van beide in
zich. Dan is er nog het punt van
wat we onder een organisatie
verstaan: gelukkig minder ingewikkeld,
maar in ieder geval hoort er
iets in van een samenwerking, een
doel, een oorsprong en einde, en
een krachtenveld –uiteraard alles
naar analogie van de oerganisatie:
de familie.
- 40 -
1 wat drijft een organisatie?
Zoals een familie tot doel heeft
zichzelf in stand te houden
temidden van andere families
(en soms ten koste daarvan) zo
is een organisatie óók in eerste
instantie gericht op het zichzelf
in stand houden –het individu
met zijn beperkte mogelijkheden
wordt boven zichzelf uitgetild ten
behoeve van iets groters.
In het begin van het leven van een
organisatie is er echter ook sprake
van een specifi ek doel, iets naar
buiten gekeerds, een yang-moment
of in heelaltermen een ‘small Big
Bang’. LF1 werkt dus vanaf het
begin aan het creëren en verder
uitbouwen van dat nieuwe samengestelde
element, wat we organisatie
of systeem kunnen noemen.
2 cultuur en schaamte
Maar zo eenvoudig blijft het helaas
niet: zodra mensen samenkomen
om iets te doen, treedt LF1 in
werking. Wie vind je aardig, wie
afstotelijk? Met wie zou je graag
dichter in contact komen, ook

uiten de werkvloer? Wie zie je als
rivaal of juist als partner? Welke
gevoelens krijg je bij het contact
met anderen, welke daarvan
‘kunnen’ wel en niet? Hoe ver ga
je in het contact: hoe dicht laat
je iemand naderen in je persoonlijke
ruimte, durf je oogcontact
aan, wat voor intonatie leg je in je
stem, neem je de vrijheid van een
aanraking, enzovoort? LF1 bepaalt
het allemaal, al zijn we ons dat
vaak niet meer bewust. De vraag is
of dat kwaad kan, of anders gezegd:
wat wordt er gediend met het
buiten beeld houden van LF1?
Hier komt de tegenkracht van LF1
om de hoek kijken, die je schaamte
zou kunnen noemen. Op de keper
beschouwd is dat geheel van regels
die de schaamte gebruikt om LF1
te reguleren binnen het geheel van
een organisatie datgene wat we
‘cultuur’ noemen.
3 Maslow revisited
Maar is niet de drang naar macht,
geld, kortom ‘wie-krijgt-het-meestte-eten’
een veel belangrijker
ordenend principe dan zoiets
triviaals als wie zich het meest
voortplant (want daar draait LF1
uiteindelijk op uit)? De behoeftepyramide
van Maslow laat hier
naar mijn smaak een aspect van
het menselijk bestaan teveel buiten
beschouwing, namelijk het feit dat
wij in eerste instantie sociale dieren
zijn, het systemisch samengevoegd
zijn tot een groter geheel van soortgenoten
zit zodanig in onze genen,
dat de strijd om eten (het individu)
daarbij vergeleken zeker niet
voorop staat. Onze voor primaten
uitzonderlijk lange periode van
onzelfstandigheid draagt daar aan
bij: wij móeten wel samenwerken,
anders zouden we de puberteit niet
eens halen.
Terug naar organisaties: wat
betekent dit inzicht voor het
reilen en zeilen op de werkvloer?
De interactie met medemensen
is wellicht op het eerste gezicht
gebaseerd op het verdelen van
macht en geld om het ‘doel’ te
bereiken – maar als je wat dieper
kijkt is het juist LF1 die de boel
bijelkaar houdt, en tot werkelijke
vooruitgang leidt. Zoals de oude
Plato al schrijft in het Symposium:
juist voor een geliefde willen
strijders zich dapper tonen, en
schamen ze zich voor laf gedrag.
Dat het bij de Grieken vooral om
liefde tussen mannen onderling
ging, is eigenlijk niet zo van belang
voor de moraal van dit verhaal:
ieder mens heeft immers beide
kanten in zich. Ook worden in de
meeste organisaties geen daadwerkelijke
slachtpartijen gehouden,
maar de onderliggende gevoelens
en bedoelingen kunnen daar wel
dicht bij liggen. Wie beseft nog dat
de E in CEO staat voor executie,
afslachting?
4 De volwassen organisatie:
tussen groen en grijs
Een trend die in alle sectoren
van de huidige maatschappij
waarneembaar is, is de roep om
innovatie. Wat men meestal bedoelt
is dat de doelen van de organisatie
beter moeten aansluiten bij de
veranderde realiteit: er moet een
betere gerichtheid naar buiten
komen, zonder dat de organisatie
daaraan ten onder gaat. En dat
kan naar mijn mening alleen als
binnen de organisatie als geheel,
en in elke medewerker zelf, recht
wordt gedaan aan die creatieve
impuls die we hierboven hebben
leren kennen als LF1. Dat daar vaak
een rem op staat door onze ‘cultuur’
is aanleiding om eens te kijken
waar die rem nog niet of niet meer
bestaat. Dat weten we eigenlijk wel:
kinderen kunnen nog onbevangen
genieten van en ontdekken in alles
wat wij volwassenen zo moeizaam
benoemen. Kinderen zijn ook bij
uitstek vernieuwers, van hun eigen
wereldbeeld, van hun lichaamsgevoel,
en hebben dat gezonde
evenwicht tussen naar buiten
gericht zijn en voor zichzelf zorgen.
Een echt volwassen organisatie
doet er dus goed aan voldoende
kinder-achtigheid te incorporeren.
- 41 -
Hoe dat kan? Vanuit systemisch
perspectief gezien door evenzeer
een tegenwicht te bieden in de
vorm van ‘grootouders-aan-de-top’:
mensen voor wie LF1 iets natuurlijks
en moois is, waar ze zelf echter
onbevangen tegenover staan, en die
ze kunnen stimuleren in anderen.
Voor een organisatie betekent dat
dus een management dat niet bezig
is met leiderschap, maar gericht is
op ‘verleiderschap’.
5 Een nieuwe bril
Het is even wennen om LF1 te
zien als ‘de’ ordenende kracht
binnen organisaties. Het is ook
spannend, omdat de grenzen van
een cultuur opzoeken noodzakelijkerwijs
risico’s met zich brengt.
Aan de andere kant is het ook een
bevrijding om niet meer te hoeven
wegkijken van iets waar wij allen
onze oorsprong aan te danken
hebben. Dat herwonnen 360 graden
perspectief geeft prikkels en ruimte
voor het vinden van de juiste
richting bij elke stap die een organisatie
heeft te zetten in een onzekere
omgeving. Bij het overwinnen van
culturele schaamte kunnen wij
leren van kinderen en ouden, om
LF1 optimaal in te zetten voor de
groei en bloei van onze organisatie.
En als we dan toch op zoek
zijn naar een woord daarvoor, dan
wellicht orgasmisatie?
Dr C.C. Tilanus
Tjasker Consult
cctilanus@hotmail.com

Systemisch werken binnen
Plattelandsontwikkeling
Petra van de Kop
Dat systemisch werken ook binnen Plattelandsontwikkeling heel bruikbaar kan
zijn ontdekte ik het afgelopen jaar. In december 2011 bracht een deelnemer
van het Stedennetwerk Stadslandbouw, dat ik begeleid, zijn vraag in bij de
Workshop Theory U en Social Presencing Theatre die Jan Jacob en Arawana
Hayashi toen begeleidden. Het idee was om eens op een andere manier naar
zijn vragen te kijken. Dit leverde hem zoveel inzicht op, dat ik besloot om bij
Hatching the Eggs verder te onderzoeken hoe ik systemisch werk verder toe
kan passen binnen plattelandsontwikkeling. (Hatching the Eggs was de internationale
broedplaats in september 2012, waar mensen uit 17 verschillende
landen hun ‘broedsels’ in cocreatie met de deelnemers verder lieten ontwikkelen.
In 2014 weer..)
Systemisch bekeken: de rol van
veranderaar
In mijn werk rond duurzaamheid
heb ik veel te maken met mensen
die dingen willen veranderen,
dingen willen verbeteren. Hoe
maak je bijvoorbeeld de lokale
overheid, waar je zelf voor werkt,
bewust van de werkelijke problematiek
die speelt rond bijvoorbeeld
voedsel of plattelandsontwikkeling?
Of hoe krijg je betrokken
partijen zover dat ze buiten de
bestaande kaders gaan denken?
Beleidsmedewerkers duurzaamheid
willen dingen veranderen.
Dat hoort bij hun functie. Ze zijn
op zoek naar verbetering, ze zien
soms al wat de toekomst die op ons
afkomt van ons vraagt. Ze zijn de
troepen vaak vooruit en daarmee
soms al trouw aan iets nieuws. Ik
zie in mijn werk dat ze vaak op
zoek zijn, als mens vanuit hun
eigen passie, of levensopdracht.
Maar vanuit hun functie zijn ze
deel van het organisatiesysteem.
De ambtenarij bijvoorbeeld. En
dat levert spanning. Want binnen
dat systeem is nog niet iedereen
zover. Daar zijn mensen vaak trouw
aan vertrouwde, aan het oude, aan
dingen die ooit goed of belangrijk
waren voor de organisatie. Het
gevaar bestaat dat dat veleden on-
voldoende gezien en erkend wordt.
Dan kan er een kloof ontstaan
tussen de vernieuwers die op de
toekomst zijn gericht en medewerkers
of afdelingen die geïdentifi -
ceerd raken met wat verloren dreigt
te gaan.
Mijn broedsels: systemen willen
hun bestemming bereiken
Tijdens Hatching the Eggs heb ik
met Jan Jacob Stam onderzocht in
hoeverre systemisch werken kan
bijdragen aan plattelandsontwikkeling.
We hebben met twee vragen
gewerkt. Eén vraag van ambtenaar
die werkt en woont in een plattelandsgebied
in Nederland. En een
vraag op een wat hoger aggregatieniveau:
over plattelandsontwikkeling
in Nederland.
De inbrenger van de eerste vraag
worstelde hoe zij het top-down
ambtelijke gebiedsproces en een
meer persoonlijk bottum-up gebiedsproces
bij elkaar kon brengen.
Binnen één opstelling werden twee
velden opgesteld: het persoonlijke
veld van de inbrenger in het gebied
en het ambtelijke veld dat actief is
in het gebied. En in beide velden
werd een ‘deel van de inbrenger’
opgesteld: haar persoonlijke deel
en haar ambtelijke deel. Er bleek
weinig verbinding tussen deze
- 42 -
velden. Opmerkelijk was dat het
plaatsen van de historie van het
waterschap verandering bracht.
Nadat deze historie in de opstelling
kwam, en gezien en erkend
werd, ontstond er verbinding
tussen deze twee velden. Een week
na de opstelling hoorde ik van de
inbrenger dat de maandag na de
opstelling het waterschap in een
vergadering met de gemeente had
gepleit voor om ruimte te geven
aan het bottom-up gebiedsproces.
Ze besloten dit proces te starten en
de diverse betrokken gemeenten
wilden er zelfs in deelnemen.
Bijzonder: het waterschap vormde
ook nu de verbinding. Het waterschap,
het bestaansrecht van plattelandsgebieden,
met als kernfunctie
verbinden. Deze opstelling lijkt
iets te laten zien over het vierde
systemische principe dat Jan Jacob
Stam onlangs in zijn nieuwe boek
‘Vleugels voor verandering’ introduceerde,
namelijk: ‘systemen
willen hun bestemming bereiken’.
Binnen gebiedsorganisaties zou dit
wel eens heel erg relevant kunnen
zijn! De rol van het waterschap
leek te gaan over de scheppende
kracht, de bestemming om iets te
bewerken binnen dit gebied. Alsof
het persoonlijke bestemmingen
verbond op systeemniveau. Er leek
een verschuiving te ontstaan van
veranderen in afstemming met de
wil, naar verschuiven in afstemming
met wat de bestemming van
het gebied vraagt.
Mijn broedsels:
maatschappelijke opstellingen
De tweede opstelling ging over plattelandsontwikkeling
in Nederland.
Het was eigenlijk een soort een
maatschappelijke opstelling rond
de vraag van de inbrenger. Het

was mooi om te zien hoe Jan Jacob
daar eerst een dragende setting
voor maakte. Binnen de kring van
deelnemers ging hij de deelnemers
uit de verschillende landen
langs met de vraag: hebben jullie
ook een nationaal plattelandsnetwerk?
En zo hoorden we dat
er in Engeland, België, Spanje,
Duitsland, Noorwegen, Finland,
Frankrijk, Australië allemaal
gelijksoortige netwerken zijn. Dit
rondje bracht energie op de vraag.
Nadat vervolgens de ‘local area’ en
‘Brussel’ waren opgesteld, meldden
de aanwezigen zich spontaan als
representanten. Iemand was het
water dat verbinding vormt en iets
te brengen heeft. En anderen de
natuur, de kinderen, de gemeenschappelijke
grond, de angst, de
Aboriginals, de voorouders, het
milieu. Bijzonder was dat iedereen
in de zaal deel uit maakte van het
vraagstuk. Niet alleen gaf deze
Coachen met paarden
Het systemisch perspectief
Ruud Knaapen
Uitgeverij Boom Nelissen nieuwe inzichten en oplossingen
Paardencoaching is een van de
meest directe manieren van
coaching. Het leidt in korte tijd
naar de essentie van iemands
coachvraag.
Bij coachen met paarden vindt
er een ontmoeting plaats tussen
mens en paard. De inzet van het
paard biedt een extra perspectief
op vraagstukken doordat paarden
instinctief reageren op wat er is
in het hier en nu, maar vooral ook
op wat ontbreekt. Paarden houden
geen rekening met de probleemdefi
nitie van de cliënt en ook niet met
de competenties van de begeleider.
Ze maken geen analyse van wat
zich aan hen voordoet; ze reageren
erop met hun hele fysiek. Dit levert
opstelling de inbrenger inzicht
op de vraag: wie ben ik en wat is
mijn rol in dit geheel. Verschillende
mensen kwamen de volgende
dag naar mij toe, dat hun ervaring
als representant zoveel met hen
had gedaan. Dat ze in die rol iets
hadden gevoeld over de ‘emerging
future’, de mogelijke toekomst die
op ons afkomt. Een bijzondere
gemeenschappelijke ervaring in het
U proces!
En wat zich aan het ontvouwen
is
Beide opstellingen hebben mij
inzicht gegeven in hoe ik systemisch
werk binnen plattelandsontwikkeling
kan toepassen en verder
kan ontwikkelen. Eigenlijk werkt
het niet anders dan in organisaties.
Alleen is de context soms
complexer: er zijn meer partijen,
organisaties met soms verschillende
belangen in een gebied. Er
op voor coach en coachee.
Coachen met paarden beschrijft
wat paardencoaching is en hoe het
werkt, wat paarden geschikt maakt
om te coachen en wat het van de
coach vraagt. Het systemisch perspectief
vormt hierbij het uitgangspunt.
De vele voorbeelden brengen
dit nieuwe vakgebied tot leven.
Dit boek is geschreven voor
iedereen die meer wil weten over
deze bijzondere vorm van coaching,
zowel coaches als coachees. Het
is ook geschikt voor coachopleidingen.
Ruud Knaapen is een van de
grondleggers van paardencoaching
in Nederland en grondlegger van
systemische coaching met paarden.
Hij is oprichter van Bureau Wind
en begeleidt als consultant en coach
- 43 -
zijn verschillende systemen die
door elkaar spelen. Zoals het persoonlijke
systeem en het ambtelijke
systeem in de eerste opstelling liet
zien. Daarnaast lijken een aantal
thema’s en dynamieken zich vaker
voor te doen binnen plattelandsontwikkeling.
De kern van systemisch
werken is voor mij om de
wereld te nemen zoals die is. Het
lijkt alsof het erkennen hiervan en
het loslaten van de overtuiging dat
de wereld niet in orde is zoals die
is, al beweging geeft! Want door
te willen veranderen bestaat het
gevaar dat je een deel buitensluit,
dat je dat deel het bestaansrecht in
de samenleving ontzegt.
KOP Coaching & Ontwikkeling
www.kopcoaching.nu
zowel individuen als teams bij veranderingstrajecten
in het bedrijfsleven
en het onderwijs.
www.paardencoaching.net
an
jd
COACHEN MET PAARDEN
Ruud Knaapen
Coachen
paarden
met
150
Ruud Knaapen
HET SYSTEMISCH PERSPECTIEF

Opleidingen bij het
Bert Hellinger Instituut
Bij het Bert Hellinger Instituut gaan opleidingen, nieuwe ontwikkelingen, verdieping, exploratie van toepassingsmogelijkheden
en uitwisseling hand in hand. Opleidingen vormen een enorm goede basis om je het gedachtegoed van systemisch
werk en de daarbij behorende methodes, zoals opstellingen eigen te maken. Daarnaast ondersteunen opleidingen
dikwijls de deelnemers in hun persoonlijke proces van groei en ontwikkeling.
Het systemisch werk ontwikkelt zich nog steeds in hoog tempo en wordt steeds breder toegankelijk. Workshops van
gastdocenten, aanvullende opleidingen en verdiepingsopleidingen zijn goede manieren om in contact te blijven met de
verdiepingen, verbredingen en nieuwe inzichten in binnen- en buitenland die zich voortdurend aandienen. Voor mensen
die langer geleden een (basis-) opleiding hebben gevolgd biedt een verdiepingsopleiding een goede ‘update’.
Routeplan opleidingen
Basis Aanvullend Verdieping
The Seed and
the fruit
Train the Trainer
Masteropleiding
organisatieopstellingen
Organisatieopstellingen
voor
Familieopstellers
Opleiding
Familie
Opstellingen
Familieopstellingen
Professional
verdiepingsopleiding
Familieopstellingen
voor
Organisatieopstellers
Opleiding
Systeem Dynamiek in
Organisaties
Opleiding
Ziekte en
Gezondheid
Systemisch
Coachen voor
Opstellers
International Training
System Dynamics in
Organisations
Advanced
System Dynamics
in Organisations
Opleiding
Systemische
Pedagogiek
- 44 -
Opleiding
Systemisch
Coachen
Opleiding
Systemisch
Interveniëren
International training
Problems are
solutions
Basisopleidingen
Basisopleidingen zijn complete, afgeronde opleidingen waarna je het systemisch werk of opstellingen kunt
toepassen in je werk.
Basisopleiding Systemisch Werk
met Familieopstellingen
levert een gedegen opleiding voor
de beginselen van het begeleiden
van Familieopstellingen en de Systemische
houding en waarneming.
Systeemdynamiek in Organisaties
De opleiding is een basisopleiding
voor zowel mensen die organisatie
opstellingen willen leren begeleiden
als voor diegenen die het
systemisch gedachtegoed willen
gebruiken bij hun werk met of in
organisaties.
Internationale opleiding System
Dynamics in Organizations
Deze Engelstalige versie van de
opleiding Systeemdynamiek in Organisaties
wordt gegeven door Jan
Jacob Stam, Bibi Schreuder en
gastdocenten in drie blokken van
vijf dagen. De veelheid van nationaliteiten
en achtergronden geeft
aan deze opleiding een bijzondere
intensiteit, vrolijkheid en glans.
Organisatie vraagstukken en maatschappelijke
vraagstukken raken
elkaar in deze opleiding.
Maart-oktober 2014
Opleiding Systemische Pedagogiek.
Bibi Schreuder met gastdocente
Jane James (England) de kunst van
het dagelijks systemisch werken..
Een opleiding systemisch denken
en handelen zonder opstellingen,
gericht op het werk in en om
onderwijs en kinderopvang. Vernieuwend
en intens. Vier blokken
van twee dagen met na een half
jaar een follow-up dag. Het blok
met Jane is de voertaal Engels,
Opleiding
vitale teams
(met vertaling waar nodig), verder
is de opleiding in het Nederlands.
Oktober 2013-maart 2014.
Opleiding Systemisch Coachen
Deze achtdaagse opleiding is
bedoeld voor coaches die hun
arsenaal willen uitbreiden. Alle
aspecten van systemisch werk in
gespreksvorm (zonder voorwerpen
of representanten) worden eigen
gemaakt: de principes, de houding,
de vaardigheden en het creëren van
een holding space. Het geleerde
kan meteen toegepast worden
in de eigen praktijk. Het is niet
nodig van te voren een opleiding
voor systemisch werk afgerond te
hebben.

Opleiding systemisch interveniëren
Met systemisch interveniëren
onderzoek je, zonder een opstelling,
hoe het komt dat een organisatie(-
onderdeel) niet in zijn volle
kracht lijkt te zijn. Je brengt een
beweging op gang waardoor de
organisatie terugkomt in zijn eigen
sterkte en veerkracht waardoor de
energie in het gehele systeem weer
gaat stromen. In deze zesdaagse
opleiding leer je organisatievraagstukken
benaderen vanuit
de systemisch-fenomenologische
basishouding en te handelen vanuit
de grondprincipes van systemisch
werken. Een verrijkende opleiding
voor adviseurs, coaches, (interim)
managers; geen (voor) kennis over
systemisch werken of opstellingen
nodig.
Nieuw!
Problems are solutions
Internationale opleiding systemisch
interveniëren. Wereldwijd
is er belangstelling voor de vraag
hoe je de systemische manier
van kijken kunt toepassen in de
adviespraktijk. De daarvoor ontwikkelde
opleiding ‘systemisch interveniëren’
hebben we inmiddels
al gegeven in Nederland, Spanje,
Mexico en Brazilië. In 2013 gaan
we naast de Nederlandse opleiding
(drie maal twee dagen, start in
april) ook een internationale
opleiding verzorgen in het Bert
Hellingerinstituut (twee maal drie
dagen, start in september). De
voertaal is Engels; deelnemers uit
Nederland en allerlei andere landen
zijn welkom. Spreekt het je aan om
vanuit verschillende nationale en
culturele perspectieven naar organi-
- 45 -
saties te kijken en met mensen van
verschillende nationaliteiten samen
te leren, kijk dan op de site voor
meer informatie. Opleiders: Siebke
Kaat en Anton de Kroon. Voertaal:
Engels.
Nieuw!
Opleiding Vitale teams
Onder de titel ‘Vitale teams’ geven
we een opleiding (in het midden
van het land) speciaal voor leidinggevenden.
We richten ons op
team- en afdelingsleiders, die direct
leiding geven aan teams. Het
betreft een bijzonder en nieuw
programma, helemaal gericht
op systemisch leidinggeven aan
teams. Zie elders in dit magazine
en op de site voor meer informatie.
Opleiders: Siebke Kaat en Anton de
Kroon
Aanvullende Opleidingen
Aanvullende, korte opleidingen hebben ten doel om je bekwamen in een aanpalend vakgebied als waar je je basisopleiding
in hebt voltooid.
Organisatieopstellingen voor
Familieopstellers
De opleiding is een korte opleiding
voor familieopstellers die een
familie opstellingen basisopleiding
voltooid hebben,die zich ook willen
bekwamen in Systemisch werk in
organisaties en Organisatieopstellingen.
Familieopstellingen voor
organisatieopstellers
De opleiding is een vijfdaagse
opleiding voor organisatieopstellers
die een organisatie opstellingen
basisopleiding voltooid hebben, die
willen leren patronen vanuit een
familiesysteem te herkennen en
familieopstellingen willen kunnen
begeleiden.
Systemisch Coachen (kort)
In drie dagen oefenen we in theorie
en praktijk intensief het proces
van systemisch coachen, waarbij
zich bij de cliënt een vergelijkbaar
proces inzet als bij een opstelling.
Voor opstellers die een opstellingen
basisopleiding voltooid hebben en
het verbale systemisch coachen
onder de knie willen krijgen.
Verdiepingsopleidingen
Het doel van verdiepingsopleidingen is om je sterk en vertrouwd te voelen in het werken met opstellingen en systemisch
werk vanuit je eigen profi el. Vanuit de essentie van systemisch werk
Nieuw!
Familieopstellingen Professional
Een verdiepingsopleiding Familieopstellingen,
internationaal. Door
Guni Baxa, met ondersteuning
van Bibi Schreuder. Nieuw is om
komend jaar de vervolgopleidingen
voor familieopstellingen en
organisatieopstellingen vanaf 2013
apart aan te bieden. Voor nog meer
kwaliteit en essentie. In elk van
de drie blokken komen de innerlijke
houding van de begeleider,
methodiek en vormen van opstellingen,
en theorie in balans met
elkaar weer terug. Deze opleiding
van drie blokken van drie dagen
leidt niet alleen tot een ongeloofl ijke
fi ne-tuning van je sensitiviteit en
methodisch arsenaal, de opleiding
biedt ook de mogelijkheid tot
grotere en kleinere transformatieprocessen
bij jou als opsteller,
helper of therapeut.
Blok 1: Opstellingsmethodiek voor
gevorderden
Blok 2: De invloed van collectieve
maatschappelijke thema’s
en ervaringen
Blok 3: Spiritualiteit en transformatie
Guni is een begaafde opsteller,
therapeut en docent met enorme
ervaring. Bibi Schreuder helpt met
en bij het ‘vertalen’ van het aanbod
en geleerde, soms letterlijk, want de
voertaal in deze opleiding is Engels,

maar het mag geen beletsel vormen
als je Engels wel verstaat, maar
enigszins schoorvoetend spreekt.
Mei, september en november 2013
Nieuw!
Masteropleiding
Organisatieopstellingen
door Jan Jacob Stam.
‘Er zijn meer goede organisatieopstellers
nodig’ Het begeleiden van
opstellingen is naast een kunst
ook een vak. Afgelopen jaren werd
duidelijk dat opdrachtgevers in
bedrijven en organisaties dan ook
willen dat een opsteller zijn of haar
vak verstaat. Bovendien blijken veel
organisatievraagstukken ingebed
in maatschappelijke vraagstukken.
Dat betekent dat je als opsteller ook
daarmee om moet kunnen gaan.
De Masteropleiding Organisatieopstellingen
is een vakopleiding die
opleidt tot een gedegen opsteller
die:
- weet hoe je een goede setting
maakt voor een organisatie-opstelling.
- een goede opstelling kan
uitvoeren, ook in teams waarbinnen
verdeeldheid heerst
- een oog en taal heeft om de
meeste organisatie vraagstukken
vanuit een systemisch perspectief
te benaderen.
- systemisch kan interveniëren,
ook zonder gebruik te maken van
opstellingen.
- de essenties van het systemisch
fenomenologisch werk door en
door kent en kan toepassen.
- een houding en ethiek hanteert
waar de opdrachtgever en zijn of
haar organisatie op kan bouwen.
- weet waar systemisch fenomenologisch
werk thuis hoort in het
veld van systeemtheorieën die
toegepast worden in organisaties.
- op de hoogte is van de ‘state of the
art’, en meerdere vormen van opstellingen
kan toepassen, passend
bij de opdracht, de vraag en de
setting.
- weet hoe persoonlijke vraagstukken
te onderscheiden zijn van organisatievraagstukken
en hoe die
soms weer samenhangen met en
te onderscheiden zijn van maatschappelijke
vraagstukken.
De opleiding bestaat uit drie
blokken van drie dagen in juni,
begin oktober en november 2013
Verdiepings opleiding Opstellingen
met ziekten en symptomen
Door Stephan Hausner en Bibi
Schreuder.
Een internationale ‘fi ne-tune’opleiding
in drie blokken van drie dagen
om je systemische houding te
fi ne-tunen, het systemisch gedachtegoed
over ziekten en symptomen
eigen te maken en opstellingen
rond ziekte en gezondheid te leren
begeleiden. Voertaal Engels.
november 2013, februari 2014 en
juni 2014
The Seed and the Fruit
Train-the-trainer organisatie-opstellingen
Door Jan Jacob Stam
‘Een goede opsteller maakt nog geen
goede opleider’.
Het mag inmiddels bekend zijn,
het Bert Hellinger Instituut werkt
in meer landen dan in Nederland.
Welgeteld hebben we op dit
moment in 23 verschillende landen
gewerkt, en elk jaar komen daar
een paar bij. Meestal gaat het om
het geven van opleidingen of delen
van opleidingen. Ik vind het een
heel bijzondere manier om mensen
en samenlevingen te ontmoeten
via het werken met opstellingen. Je
bent al heel snel in contact met de
essentie van een land. Van huis uit
hebben we geen kolonisatiedrang.
Sterker nog, ik ben huiverig voor
neo-kolonialisme. Neem bijvoorbeeld
Brazilië. Ik kom daar al een
jaar of vijf regelmatig. Inmiddels
zijn daar vele goede familie- en
organisatieopstellers. Ze staan op
het punt om nu zelf opleidingen
in organisatie-opstellingen te gaan
geven. Voor mij het passende
moment om me terug te trekken.
‘Maar wat kan ik doen om hen nóg
- 46 -
meer toe te rusten?’, mijmerde het
zich door me heen. Het antwoord
vond zich in de vorm van het
aanbieden van een Train-the-Trainer
met de naam The Seed and the
Fruit.
Deze training vindt plaats in Costa
Rica, in twee maal zes dagen in
maart en oktober 2013. Ik geef de
training in het Engels, die wordt
vertaald in Spaans en Portugees.
Er is een maximum van 18 deelnemers.
We zitten in een mooi hotel
niet ver van de hoofdstad San José.
Op dit moment zijn er nog enkele
plaatsen over, dus als je geïnteresseerd
bent? Voor een compleet
programma en alle informatie over
toelatingscriteria en prijs, verwijs ik
je naar de website www.hellingerinstituut.nl,
ga naar de international
pages en je kunt de pdf van de
brochure downloaden.
Er zijn aanmelding uit Chili,
Argentinië, Mexico, Colombia,
Ecuador, Spanje, USA, Portugal en
de Baltische staten. De wereldwijde
vereniging voor organisatieopstellers
Infosyon, ondersteunt dit
project door onder andere een voor
Latijns Amerikanen en oost-Europeanen
zo belangrijke mogelijkheid
tot certifi cering te verbinden aan
deze opleiding.
Meer informatie en details van
het opleidingsprogramma op
de website van het Hellinger
Instituut

Workshops uitgelicht
In deze rubriek worden veel, maar niet alle workshops die het Hellinger Instituut aanbiedt, in hun volle omvang
uitgelicht. Voor een volledig overzicht kunt u kijken op de kalender op blz 53-55 Voor een volledige inhoud
verwijzen we naar de website. Voor vragen kun je ons altijd mailen of bellen.
Workshops familie opstellingen
met een thema
Workshop ‘zorgen om kinderen’
Bibi Schreuder, 1 februari 2013
“Ik wil zo graag dat het nu bij mij
stopt. Hoe kan ik er voor zorgen
dat de familiepatronen niet worden
doorgegeven aan mijn kinderen?”
Een workshop voor dappere ouders,
die zelf aan het werk willen gaan
om het systeem in hen compleet
te laten zijn. Deze workshop is ook
voor professionals die kinderen en/
of ouders begeleiden.
Workshop Ziekte en Gezondheid.
Bibi Schreuder, 11 en 12 februari
2013
Lichamelijke symptomen leiden in
de opstelling meestal naar vastgezette
patronen na trauma in het
systeem. Met de opstelling komt
de ontspanning via de client weer
in het systeem. We pretenderen
niet dat een opstelling een ziekte
geneest. Wel is het na een opstelling
vaak makkelijker leven met de
ziekte.
Partners in leven, partners in werk
Bibi Schreuder en Jan Jacob Stam
Zoeken we een partner die bij ons
past of vinden we onbewust
iemand met in de achtergrond
dezelfde dynamieken als die in
onze achtergrond spelen? Welke
patronen weerspiegelen in onze
relatie? Als we boos zijn, is het dan
onze eigen boosheid of is het de
boosheid die van een voorouder
die niet ge-uit kon worden? Hoe
kunnen we onze moeilijkheden
omzetten in een impuls om verder
te gaan, ook al zou dat kunnen
betekenen dat we scheiding onder
ogen moeten zien? Hoe sterk is
de liefde in de relatie en hoe sterk
is de ziel van de relatie? Voor
mensen, die vragen hebben over
relaties, over wat wel lukt en wat
niet lukt, in liefde, leven en werk.
Worstelen met ouders
Jan Jacob Stam, 10 december 2013
Mag ik nog een hekel hebben
aan mijn ouders? Waar wordt
die hekel nog meer door gevoed,
dan alleen dat ik niet weet hoe ik
met hen om moe(s)t gaan en dat
ze mij niet echt gezien hebben?
Ik kan het verleden niet veranderen,
maar toch....... Opstellingen
kunnen het verleden niet veranderen,
maar wel helpen om anders
naar dat verleden te kijken. Een
workshop voor wie worstelt met
een of beide ouders of hen domweg
nog een keer wil ontmoeten.
Eéndaagse workshops rond
pedagogische vragen
Workshop over Pesten
Bibi Schreuder, woensdag 20 maart
De diepere dynamiek achter pesten
stijgt uit boven de relatie tussen
pester en gepeste. Vanuit systemisch
perspectief hebben beiden
een functie, veelal in het grotere
systeem (klas, familie, sociale
context) om hen heen.
Het oordeelloos kunnen bekijken
van de dynamiek rond pesten
geeft ouders, opvoeders en leraren
een ander beeld, en daarmee ook
andere handelingsmogelijkheden.
Het zien van de onderliggende
dynamiek helpt betrokken ouders,
leraren en opvoeders om een
positie te vinden, die rust brengt en
allen ten goede komt. Vaak is het
pesten een symptoom, of zo je wilt,
- 47 -
een oplossing voor een systemisch
open eind. In deze workshop kijken
we aan de hand van ingebrachte
cases naar het grotere perspectief
van het pesten, en naar dat, wat er
mogelijk is.
Voor ouders van zowel pesters als
gepesten, voor leraren, ook voor
leraren die zelf gepest worden
of werden, voor kindercoaches,
opvoeders of schoolmanagers die
met dit thema te maken hebben.
Workshop Moeilijk gedrag: Hoe
kinderen hard werken
Bibi Schreuder, vrijdag 7 juni 2013
Het is lastig om ongewenst of
vervelend gedrag als positief te
zien. Toch kunnen we er systemisch
naar kijken met de vraag:
waar werkt dit gedrag, of de concentratiestoornis,
zo hard voor?
Welke richting wijst de aandoening
ons aan, waar we naar te kijken
hebben? wat is of was er ooit zo
moeilijk om te zien, te erkennen
dat het er ook bij hoort?
Hoe meer het gedrag/ symptomen/
aandoening het effect hebben dat
het kind wordt buitengesloten, des
te groter is de kans dat hier een
patroon herhaald wordt van buitensluiting.
Dus de vraag: 'wie mocht
er niet bijhoren, eerder in het
systeem?' kan aanwijzingen geven
naar waar we te kijken hebben. We
kunnen niet het verleden herstellen.
We kunnen echter wel de
feiten die gebeurd zijn, erkennen
zoals ze zijn. We kunnen ook
erkennen dat het -kennelijk- ééns
nodig was dat iemand of een
gebeurtenis werd buitengesloten.
Waarschijnlijk was het een goede
manier om verder te gaan met het
leven om een verschrikkelijke of

pijnlijke gebeurtenis te vergeten en
er nooit meer over te spreken. Of
om iemand te veroordelen, of slecht
te noemen, of nooit meer met hem
of haar te maken willen hebben.
Dankzij die overlevingsmanieren
van onze voorouders, leven wij..
Kinderen zijn gevoelig voor
systemen die niet compleet zijn.
Onbewust vullen zij de gaten in
het systeem op. Dit kan op allerlei
manieren gebeuren. En soms
gebeurt dat door wat wij vreemd
gedrag noemen. Of gedrag waar we
een label aan geven, zoals ADHD.
Systemisch gezien kan je zeggen
dat het 'vreemde gedrag' het kind
meehelpt om het systeem compleet,
of in orde te maken.
We kunnen met een opstelling
deze taak misschien iets verlichten,
door groter te kijken, en door in
ons eigen systeem dat wat buitengesloten
was en is, weer in ons hart
te sluiten. Dat betekent dus ook
dat wat wij tot nu toe als slecht
ervoeren, in ons hart sluiten..
Als dát ons lukt, kunnen we zien
hoe een kind hard werkt om aan te
wijzen waar wij volwassenen nog
naar te kijken hebben, en wat in
ons hart gesloten wil worden.
Met workshops rond een bepaald
thema maakt het niet zoveel uit wie
de opstelling doet: ieder kan haar of
zijn eigen verhaal mee laten lopen,
en representanten zullen merken
dat je je soms afvraagt of je nu representant
bent in de opstelling van
iemand anders of van jezelf. Neem
dat, wat je uit iedere opstelling kan
nemen als een cadeau, ook al weet
je nog niet welk, en laat de rest bij
degene die de opstelling inbracht..
Workshop Moeite met
concentreren, adhd, pddnos, etc.
Bibi Schreuder, vrijdag 29 november
2013
Op 28 en 29 Januari 2013 Geeft
Bibi Schreuder in samenwerking
met Odette de Theije een workshop
over adhd in Nijmegen.
op 4 en 5 Februari 2013 geeft
Bibi in samenwerking met Daan
Wierenga een workshop ‘moeite
met concentratie’ in Maastricht.
Zie aankondigingen op
www.hellingerinstituut.nl
Workshops organisatie
opstellingen met een thema
Workshop organisatieopstellingen,
met het thema "Horten en Stoten".
Jan Jacob Stam, ma 28 januari 2013
Een dip in je carrière, loopbaan of
je werk? Ben je wel beschikbaar
voor de arbeidsmarkt? Kunnen je
talenten wel stromen? Worstel je
met de richting in je carrière? Hoe
komt jou geplande of gedroomde
toekomst overeen met de Emerging
Future, de toekomst zoals die op je
af komt? Hoe kan ik mijn loopbaan
tot nu toe tot een vloeiende lijn
maken die aantrekkelijk is voor
werkgevers en klanten? Hoe
ontdek ik in welke richting de
energie van het vastgelopen zijn
weer wil stromen?
In deze workshop benaderen we
deze loopbaan- en keuzevragen
vanuit systemisch perspectief.
We houden een korte inleiding,
waarna we werken met cases van
deelnemers, veelal met behulp van
opstellingen. Er zijn ook enkele
oefeningen in kleinere groepen. Als
je een case wilt inbrengen, meldt
dat dan van te voren. Tijdens deze
ééndaagse workshop kan er in
ieder geval met de eerste zes cases
gewerkt worden, meer opstellingen
kan ik niet garanderen.
Deze workshop is tevens een sponsorworkshop.
De totale opbrengst
zal gaan naar mensen uit Latijns
Amerika en andere verre landen
of zwakke economieën om hun
deelname aan het congres Flying
the Kites in Amsterdam mogelijk te
maken.
Startende bedrijven
Jan Jacob Stam, 25 november 2013
Een bedrijf start met een idee, soms
een eigen idee, soms zonder het
- 48 -
te beseffen een idee van iemand
anders. Dan wordt het idee materie.
En na verloop van tijd ontstaat
vanuit de oprichting een organisatiesysteem.
Wat zijn, vanuit systemisch
perspectief, de voorwaarden
waaronder een bedrijf succesvol
kan starten en een plek in de samenleving
kan innemen. Beschouwingen,
cases, theorie en met veel
inzichten naar huis...... Voor zzp-ers
en andere startende ondernemers.
Familiebedrijven
16 december 2013
80% van de bedrijven in Nederland
zijn familiebedrijven. Sommigen
al vele generaties lang, sommigen
nieuw. Voor je het weet heb je
een familiebedrijf, bedoeld of
onbedoeld. Dat roept allerlei vragen
op: in welke mate moeten we het
familiesysteem gescheiden houden
van de organisatie? Hoe lossen we
confl icten in een familiebedrijf
op? Welk systeem heeft voorrang?
Hoe gaan we met opvolging om?
Het kan enorm verrijkend zijn
om vanuit systemisch perspectief
naar je familiebedrijf te kijken,
verbonden, en ook op afstand.
Cases, inleidingen over verschillende
aspecten van het familiebedrijf
en oefeningen vormen de
ingredienten voor het menu van
deze dag.
NB: Voor alle ééndaagse workshops
van Jan Jacob geldt: de eerste zes
deelnemers die van te voren melden
dat hij/zij een case wil inbrengen
komt aan de beurt.
Theorie U en Systemisch Werk
Jan Jacob Stam en Eva Beerends
9 en 10 september 2013
Theorie U (van Otto Scharmer)
gaat over transformatieprocessen.
Hele kleintjes en hele grote.
Op meerdere lagen: transformatieprocessen
in jou als persoon,
in je team of organisatie en in de
samenleving. We gaan al die lagen
verkennen, en je bent welkom de
vragen waar jij of je organisatie

mee worstelt mee te brengen.
Daarbij is Theorie U geen stappenplan,
maar we gaan de verschillende
fasen in het U-proces wel
ervaren. En vooral ook datgene,
dat nodig is om naar een volgende
fase te gaan. Om zo te komen
tot inzichten in de kiemen van
het nieuwe dat in de toekomst
verborgen ligt en dit te helpen waar
maken. We doen dat met een systemische
blik. Dat verrijkt Theorie U
enorm. Neem bijvoorbeeld de Voice
of Judgement, de oordelen die jou
of een organisatie weerhouden om
vanuit de toestand van 'Downloading'
naar de toestand van 'Open
Mind' te gaan. Als je een oordeel
hebt, kan dat voelen als je eigen
oordeel, maar vanuit systemisch perspectief
kun je meteen vragen: 'Wie
of welke groepen in de samenleving
probeer je een stem te geven in het
hebben van een oordeel?' Meestal
werkt dat onbewust. Als je op een
systemische manier naar oordelen
of weerstand kijkt, dan veranderen
oordelen opeens van 'lastige
elementen' in een veranderproces
naar 'belangrijke informatie' om tot
verandering te kunnen komen.
Systemisch Werk en Theorie U
vullen elkaar aan en stellen elkaar
kritische vragen waardoor beiden
verder groeien.
In deze workshop staan het doen
en ervaren centraal. Uiteraard
leggen we het U-proces van
Theorie U en de principes van Systemisch
Werk wel uit.
Deze workshop is voor mensen die
in een transformatieproces zitten
of daarmee te maken hebben, en
voor wie wil leren over Theorie U
en dat toe wil passen in haar of zijn
organisatie; of voor wie begaan is
met - of betrokken bij maatschappelijke
vraagstukken.We reiken een
syllabus met theorie en oefeningen
uit als naslagwerk.
Jan Jacob Stam werkt veel samen
met Arawana Hayashi, de collega
van Otto Scharmer van het Presencing
Institute, die de fasen van
Theorie U invoelbaar maakt. Jan
Jacob heeft ook intens met Otto
Scharmer geëxperimenteerd op
het vlak waar opstellingen en de U
elkaar ontmoeten. Hij is de auteur
van ‘Vleugels voor Verandering’.
Eva Beerends past zowel het systemisch
werk als Theorie U toe in
de veranderprocessen in teams en
organisaties waar ze als consultant
bij betrokken is. Ze is samen met
Esther de Haan auteur van een
praktisch boek: 'Organisatieontwikkeling
met Theorie U, hoe komen
we de bocht door?'
De Ondernemingsraad, systemisch
beschouwd
Organisatieopstellingen voor ondernemingsraden
Angelique Matthijssen en Christiaan
Groen, 29 januari 2013 22 november
2013
In deze workshops willen we
onderzoeken, aan de hand van opstellingen,
hoe datgene waar de OR
voor staat nog meer zijn bestemming
kan bereiken.
In 50+ organisaties, zeker in de
Nederlandse situatie, is de positie
en de rol van de ondernemingsraad
bepaald. Systemisch gezien is het
vaak interessant wat er wel of juist
niet gebeurt, juist ook vanuit en
door deze positie en rol. Hoe heeft
dat zijn effecten op alle lagen in
de organisatie? We kijken in deze
workshop vanuit het systemisch
perspectief naar de mogelijke bewegingen
die de OR wel of niet kan
(doen) maken.
Deze workshop is bedoeld voor
leden van ondernemingsraden en
andere medezeggenschapsorganen.
Het is mogelijk met meerdere leden
van een ondernemingsraad of als
voltallige OR te komen. Ook voor
trainers en adviseurs van ondernemingsraden
is dit een interessante
workshop. We zullen ingebrachte
casussen opstellen. Aan het eind
van de dag zullen er nieuwe
inzichten zijn voor de eigen ondernemingsraad
of over medezeggen-
- 49 -
schap in bredere zin.
Zie ook: ‘Wat beweegt ondernemingsraden’,
elders in dit blad.
Workshop Voorbij de schuld…
Jan Jacob Stam, Eva Beerends
en René de Haan, 27 en 28 mei,
Amsterdam.
René de Haan is een aantal jaren
geleden bewust uit de fi nanciële
branche gestapt. Nu heeft hij de
roep gevolgd om zich opnieuw
te verbinden met de wereld van
banken en fi nanciële dienstverlening
om een bijdrage te leveren
aan de ontwikkelingen in deze
turbulente branche.
Jan Jacob Stam, Eva Beerends
en René geven een workshop op
27 en 28 mei in het fi nanciële
hart Amsterdam voor mensen
die geïnteresseerd zijn in en een
bijdrage willen leveren aan transformatieprocessen
in de fi nanciële
wereld. We zullen dat doen met een
combinatie van systemisch werk,
opstellingen en theorie U.
Meer details verschijnen op de
website van het Hellinger Instituut.
2 verdiepingsworkshops
Exploreren en onderzoeken voorbij
de grenzen van het bestaande
18 en 19 april en 17 en 18 oktober
2013
Het systemisch werk is voortdurend
in ontwikkeling. En er is nog
veel meer te exploreren en onderzoeken.
Dat is wat we in deze cocreatie
workshops doen. Gezamenlijk
creëren we de holdingspace,
het veld en het proces. We werken
volledig vormvrij met wat zich
vanuit stilte aandient, zo het zich
aandient; en ervaren gezamenlijk
wat zich toont. Met deze werkwijze
gaan we voorbij de grenzen van
het bestaande systemisch werk, het
veld is leidend en sturend. Indringende
opstellingen met verrassende
ontwikkelingen en inzichten over
allerlei, vaak actuele, maatschappelijke
en universele, onderwerpen

zijn het gevolg.
In deze 2 daagse workshops
(2x) wordt louter gezamenlijk
onderzocht en geëxploreerd. Er
wordt geen theorie aangereikt.
De workshops zijn bedoeld voor
ervaren opstellers en iedereen die
de vervolgopleiding systemisch
werk afgerond heeft.
Gastvrouw voor deze workshop is
Sheila Lanting-Rodrigues Loopes.
Zij vervult de rol van “anker” en
legt de basis voor de holdingspace
die nodig is om grensoverschrijdend
te werken. Sheila is al
decennia lang werkzaam op het
terrein van mens- en organisatieontwikkeling
en is verslingerd aan
het systemisch werk. Haar grootste
passie in dit werk is het grensoverschrijdend
exploreren en de verwondering
over wat dat allemaal
brengt en toont.
Workshops met buitenlandse
gastdocenten
Worstelen met je familie
achtergrond masterclass-workshop
met Jakob Schneider,
16 en 17 maart 2013
Wat speelt er in je familieachtergrond,
waarmee je niet in het reine
kunt komen of dat je belast?
Jakob is er een meester in om
vraagstukken 'thuis te brengen'.
Of het nou om relatievragen gaat,
familiegeheimen, er sporen van
schuld door de familie heen lopen
of er sprake is van psychische
aandoeningen. Jakob werkt zorgvuldig
en precies. Met behulp van
de scripts waarmee je nu je leven
leeft, bijvoorbeeld aan de hand van
je favoriete sprookje, jeugdboek
of fi lm, wordt duidelijk waar die
scripts hun oorsprong vinden. En
meer dan dat, er ontstaan onder
Jakobs begeleiding heilzame
beelden die je relaties en de manier
waarop je in het leven staat kunnen
transformeren.
Deze workshop is tegelijkertijd
ook een masterclass voor opstellers.
Jakob legt na opstellingen heel
precies uit hoe hij zich invoelt in
het familiesysteem en welke sporen
hij volgt.
Jakob Schneider (1943) hoort tot
de eerste generatie opstellers na
Bert Hellinger. Hij schreef een boek
over het gebruik van sprookjes
bij opstellingen en een diepgaand
boek over de uitgangspunten van
familieopstellingen. Sinds vele
jaren is hij redacteur van het Duitse
tijdschrift over systeemopstellingen.
Hij heeft een jongensachtige
bescheiden humor.
Jakob Schneider spreekt Duits, de
workshop wordt vertaald in het
Nederlands.
Seminar Structuur opstellingen met
Matthias Varga von Kibéd en Insa
Sparrer
23, 24 en 25 april 2013 in
Amsterdam
Structuuropstellingen, ontwikkeld
door Insa Sparrer en Matthias
Varga von Kibed, zijn een waardevolle
benadering in het veld van
organisatieopstellingen.
Bij structuuropstellingen (SySt)
wordt meer gewerkt met de
structuur van een onderwerp of
vraag dan met de inhoud. Dit sluit
prachtig aan bij veel bedrijfs- en
organisatieontwikkelingsvraagstukken.
Programma
Insa en Matthias werken op een bijzondere
manier samen. Ze starten
met een introductie en zullen
verschillende opstellingsvormen
demonstreren en doorspekken dat
met veel theorie en humor..
Veel van deze vormen zijn goed
toepasbaar in organisatiecontext.
Er zullen diverse oefeningen en opdrachten
zijn, die individueel of in
kleine en grotere groepen worden
uitgevoerd. Deelnemers kunnen
eigen (organisatie) vraagstukken
inbrengen, hetzij als bedrijfseigenaar
of bijvoorbeeld als lid van
een managementteam, hetzij als
consultant.
Hieronder slechts en klein beetje
- 50 -
inhoud van dit seminar uit de
overvloed aan kennis die Insa en
Matthias graag delen:
- Transverbale grammatica als basis
voor structuuropstellingen.
Systemen hebben een soort universele
taal in zichzelf, duidelijk
horend bij de mensheid als volk
en als soort. Deze taal is op de een
of andere manier vergeten en toch
ook nog ‘onbewust-bewust’. In dit
seminar zullen we ons verbinden
met deze natuurlijke universele
taal en onderzoeken hoe het op een
productieve manier kan worden
toegepast in organisaties.
- De oplossingsgerichte aanpak als
kern van de structuuropstellingen
methode.
- SySt-Miniatures (mini-opstellingen)
als handige basis tools in
organisaties en daarbuiten. Deze
zakformaat structuuropstellingen
zijn een aantrekkelijke, makkelijk
te gebruiken toevoeging aan het
arsenaal van systemisch werk.
Voor wie?
Voor iedereen die systemisch
werkt, met opstellingen of zonder,
is kennisnemen van de theorie en
praktijk van structuuropstellingen
eigenlijk een ‘must’, ongeacht
of je van plan bent het te gaan
gebruiken in je werk of niet.
HR managers, bedrijfseigenaren
en consultants zullen veel nieuwe
inzichten krijgen en zullen worden
geïnspireerd door deze systemische
benadering van organisatieontwikkeling.
Zij kunnen ook hun organisatievragen
inbrengen.
Voor wie al bekend is met de structuuropstellingen:
zonder twijfel
zal dit een goede update zijn, die
nieuwe ontwikkelingen en verdieping
van het begrip en inzicht erin
zal opleveren.
Literatuur
Als je van tevoren een introductie
wilt hebben in de wereld van de
structuuropstellingen bevelen we
Insa’s boek “Miracle, Solution and
System” van Solutions Books UK,

voor.
Tijdens het seminar zullen veel,
heel veel fl ipovervellen worden
beschreven door Matthias. Wij
zullen van al deze fl ipovervellen
foto’s maken en aan de deelnemers
beschikbaar stellen.
Aantal deelnemers: maximum 80.
Locatie: Felix Meritis, Amsterdamcentrum
Keizersgracht 324, 1016 EZ
Amsterdam.
Voor locatie en routebeschrijving:
www.felix.meritis.nl
Verblijf: Het is een drukke week
in Amsterdam! Wij adviseren
vroeg een hotel of verblijfplaats te
regelen.
Dit driedaagse seminar is gepland
vlak voor het internationale
Flying the Kites congres, ook in
Amsterdam, op 26-28 april.
TRAUMA:TIME, SPACE and
FRACTALS met Anngwyn St. Just,
Ph.D.
30 en 31 mei 2013
In onverwerkt trauma, is het
verleden altijd aanwezig en de
ervaring van overweldigende
levensgebeurtenissen kan onze
perceptie van tijd en ruimte veranderen.
Een fractale visie op trauma
ziet onze individuele menselijke
ervaringen, relaties en families als
een integraal onderdeel van een
veel groter geheel, dat de natuur,
cultuur en historische context
omvat. We leven in een fractaal
Universum en de tijd zelf is een
fractaal fenomeen. Hoe laat is het
eigenlijk ... in ons leven, familie,
carrière, cultuur, land en op de
planeet?
Deze workshop onderzoekt de
rol van lineaire en niet-lineaire
tijd en de perceptie van tijd in
het begrijpen van de oorzaken,
ervaring en heling van individueel-,
familie- en sociaal- trauma.
De workshop is geschikt voor
iedereen met interesse in persoonlijk
en sociaal trauma. De hoofd doelstelling
is scholing, geen therapie
en zeker geen groepstherapie.
Anngwyn is een heel speciale oude
dame die ongelofelijk veel weet
van de wereldgeschiedenis, die ze
verbindt met wat de opstellingen
laten zien. Angwynn St. Just, Ph.D.,
is een systemisch gerichte sociaal
traumatoloog, gepromoveerd aan
The Western Institute for Social
Research en de University of California,
Berkeley, USA. Ze is ook
cultuurhistoricus, psychotherapeut
en leraar somatiek, gespecialiseerd
in het ontwikkelen van gemakkelijk
overdraagbare cross culturele
methoden voor trauma, educatie en
herstel.
Meer dan 25 jaar werkte ze samen
met Peter Levine.
Angwynn St. Just heeft vaak in
Noord en Zuid Amerika, Europa en
Rusland onderwezen in vernieuwende
methoden om individueel
en sociaal trauma te helen.
Ze heeft talloze artikelen geschreven.
Haar nieuwste boek is
‘Trauma:Time,Space and Fractals’.
Workshop met Carola Castillo
13 en 14 september 2013
Carola Castillo uit Venezuela komt
weer. Ze beweegt energieën. Ze is
een heler, sjamaan en opsteller. Ze
gaat niets uit de weg, vooral niet
de waarheid, ook al is die nooit
eerder in een systeem hardop uit-
- 51 -
gesproken. Met haar multi-etnische
achtergrond geeft ze het gedachtegoed
van Hellinger een eigen
kleur en meedogenloze warmte. Ze
werkt met dat wat in ons binnenste
schreeuwt, maar niet gehoord
wordt. Carola werkt gegarandeerd
op het scherp van de snede.
Purpose is … Ambition, animus,
aspiration, big idea, bourn, calculation,
design, desire, destination,
determination, direction, dream,
drift, end, expectation, function,
goal, hope, idea,intendment, intent,
mecca, mission, object,objective,
plan, point, premeditation,
principle, project, proposal, proposition,
prospect, reason, resolve,
scheme, scope, target, ulterior
motive, view, whatfor, where one's
headed, whole idea, why and
wherefore, whyfor, will, wish.
It is transmission what is wrap
inside words. It is connection when
we use the body. It is awareness
when we establish the resources
inside our families and history.
It is the “spirit” the glue of your
purpose in words, body, family, and
on earth; life itself.
Carola Castillo
“Ancestral Quantum Medicine”
www.carolacastillo.com
voertaal Engels.

Nationale en internationale Evenementen
Bert Hellinger
Bert (87 jaar) is weer in goede doen,
na een periode van ziekte vorig
jaar. Hij reist weer, geeft seminars
en internationale opleidingsweken
in zijn thuisbasis Bad Reichenhal,
samen met zijn vrouw Maria
Sophie. Wie hem mee wil maken
en aan het werk wil zien, kan het
beste naar www.hellinger.com
reizen en speuren waar je hem aan
het werk kan zien.
Internationaal Congres:
Flying the Kites
De volgende stap
Wereldcongres voor mensen die
systemisch werk willen inzetten
voor organisatie- en maatschappelijke
ontwikkeling.
Amsterdam 26-28 april 2013. De
Rode Hoed
Twee Focuspoints in dit congres:
Systemisch werk voor Organisatie-
en maatschappelijke ontwikkeling,
én een kritische zelfrefl ectie van
het domein van systemisch werk.
Systemisch werk voor Organisatie-
en maatschappelijke ontwikkeling
We weten nu langzamerhand wel
genoeg van hoe we opstellingen
op een behoorlijke manier kunnen
uitvoeren. Dit congres gaat niet
zozeer over de methode, maar over
de vraag waar we organisatieopstellingen
en opstellingen rond
maatschappelijke vraagstukken nu
werkelijk voor in gaan zetten. Er
komen workshops en opstellingen
over bijvoorbeeld:
- Hoe kun je de intelligentie van
een stad met behulp van systemisch
werk mobiliseren (Diana
Claire Douglas en Mary Hamilton,
Canada)
- Hoe kun je met behulp van
opstellingen werken in corrupte
overheden (Ingala Robl, Mexico)
- Opstellingen ingezet bij de
recherche om aanwijzingen te
vinden voor vastgelopen onderzoeken.
(Claes-Berend van der
Kolk, Nederland)
- Wat is de systemische positie van
merken in het hele stelsel van
identiteit en strategieontwikkeling
van bedrijven en landen (Ulrich
Cremer, Duitsland)
- Systemisch werk als hulp bij gezondheidsmanagement
in organisaties
(Jürgen Reichert, Duitsland)
- Systemisch werk als middel voor
meer bewustzijn en verantwoordelijkheid
in economische oplossingen
en de fi nanciele branche
(Njezna en Vlado Illich, Servie)
- Systemische ordeningen voor het
lokaal succes van multinationals,
het achten van de locale cultuur.
Tao Wang, Peking
En nog 20 andere onderwerpen…..
De workshops zullen langer zijn
dan gebruikelijk (3uur) om na een
intense inleiding, presentatie en
demonstratie met de workshopdeelnemers
in een sfeer van co-creatie
het onderwerp nog een stap verder
te brengen.
Kritische zelfrefl ectie
We doen iets helemaal verkeerd met
dit werk, maar wat?
Wat maakt dat het volle potentieel
van opstellingen en systemisch
werk, nog lang niet bereikt wordt?
Hebben we een taal gecreëerd, een
identiteit aangenomen, uitgangspunten
gehanteerd die het volle
vermogen begrenzen?
Na vijftien jaar organisatieopstellingen
en een jaar of vijf opstellingen
rond maatschappelijke
vragen wordt het hoog tijd ons
deze vraag te stellen. Dit gedeelte
van het congres wordt begeleid
door professor Hans Vermaak
en anderen, die opstellingen wel
kennen maar er niet ‘aan verslaafd’
zijn.
Aanmelding en veel meer informatie
op de international pages
van de site van het Bert Hellinger
Instituut.
€ 475, (€ 425 voor leden van
Infosyon, de internationale vereniging
van organisatieopstellers).
- 52 -
Maximaal 200 deelnemers.
Sponsor een bed
Mensen die in Amsterdam wonen,
een bed over hebben en het leuk
vinden een buitenlander gedurende
het congres te logeren te hebben,
nodigen we uit om dat te laten
weten aan het secretariaat van het
Hellingerinstituut. Op die manier
wordt het mogelijk voor mensen
die hoge reiskosten hebben of
weinig geld hebben om voor dit
congres naar Amsterdam te komen.
IOCTI – VI in Uruguay
De International Organization
Constellation Training Intensive
(IOCTI) begon in 2004 in Bergen,
Noord Holland. Daar verzamelden
zich 100 deelnemers uit 31 landen
voor een intensieve trainingsweek
organisatieopstellingen. Elke twee
jaar vindt deze IOCTI plaats. Twee
maal in Nederland, daarna twee
maal in Mexico, in 2012 in Spaans
Baskenland en van 2-9 november
2014 in Uruguay.
Dit bijzondere land Uruguay, waar
men in staat is geweest om voorbij
dader-slachtofferschap te groeien
na vele jaren militaire dictatuur,
is nu een oord waar je voelt dat er
een bijzondere vorm van vrede is.
Die is ingebed in een sterk sociale
samenleving. Laura Pastorini,
Cecilia Rado en Andrea Caribe zijn
de organisatoren van de volgende
IOCTI. Voor wie wil leren en
geïnteresseerd is in het ontmoeten
van vele opstellers in een Latijns-
Amerikaanse sfeer.
Connecting Fields Internationaal
congres systeemopstellingen
Kopenhagen.
In samenwerking met ISCA, de
overkoepelende internationale
organisatie van systeem-opstellingen
2-5 mei 2013,
www.connecting-fi elds.com

Kalender 2013
Alle opleidingen en workshops vinden plaats in de Zeven Linden te Groningen, het opleidingsinstituut
van het Bert Hellinger Instituut Nederland, tenzij anders vermeld.
Prijzen zijn inclusief koffi e/thee en lunches.
Basisopleidingen
Opleiding Familieopstellingen (16 dagen)
Opleiders: Bibi Schreuder, Angelique Matthijssen en Christine Blumenstein-Essen
Groep 23 7 mei 2013 t/m 10 januari 2014 € 3500,-
Opleiding Systeemdynamiek in Organisaties (15 dagen)
Opleiders: Jan Jacob Stam, Angelique Matthijssen en Bibi Schreuder
Groep 24 23 mei 2013 t/m 20 december 2013 € 3550,-
Opleiding Systemische Pedagogiek (9 dagen)
Opleiders: Bibi Schreuder en Jane James
Groep 7 5 oktober 2013 t/m 16 maart 2014 € 1475,-
Opleiding Systemisch Coachen (8 dagen)
Opleiders: Jan Jacob Stam, Bibi Schreuder en Angelique Matthijssen
Groep 6 24 juni 2013 t/m 5 november 2013 € 1475,-
Opleiding Systemisch Interveniëren (6 dagen)
Opleiders: Siebke Kaat en Anton de Kroon
Groep 3 15 april t/m 18 juni 2013 € 1450.-
Groep 5 6 februari t/m 25 april 2014
Opleiding Systemisch Interveniëren Internationaal (6 dagen)
Opleider: Siebke Kaat en Anton de Kroon
Groep 4 18 september t/m 13 december 2013 € 1450,-
Opleiding ’Vitale teams‘ (5 dagen)
Opleider: Siebke Kaat, Anton de Kroon
Groep 1 18 april t/m 9 oktober 2013 (locatie nog te bepalen in midden Nederland) € 2450.-
Aanvullende opleidingen
Familieopstellingen voor organisatieopstellers (5 dagen)
Opleiders: Bibi Schreuder en Angelique Matthijssen
Groep 6 9 oktober t/m 12 november 2013 € 1050,-
Organisatieopstellingen voor familieopstellers (4 dagen)
Opleiders: Angelique Matthijssen en Jan Jacob Stam
Groep 8 4 december 2013 t/m januari 2014 € 1050,-
Systemisch Coachen voor opgeleide opstellers (3 dagen)
Opleider: Bibi Schreuder
Groep 5 3 t/m 5 juni 2013 € 550,-
- 53 -

Kalender 2013
Verdiepingsopleidingen
Familieopstellingen professional (9 dagen)
Opleiders: Guni Baxa en Bibi Schreuder
Groep 1 27 mei 2013 t/m 8 november 2013 € 2100,-
Masteropleiding organisatieopstellingen (9 dagen)
Opleider: Jan Jacob Stam
Groep 1 12 juni 2013 t/m 8 november 2013 € 2100,-
Opstellingen met ziekte en symptomen (9 dagen)
Opleiders: Stephan Hausner en Bibi Schreuder
Groep 3 19 november 2013 t/m 26 juni 2014 € 1900,-
Train the Trainer
‘The seed and the fruit’,
Internationale opleiding train the trainer organisatieopstellingen
opleider: Jan Jacob Stam.
Costa Rica blok1: 29 maart-3 april, blok 2: 24-29 oktober 2013.
Voertaal Engels met vertaling naar Spaans en Portugees.
€ 1550,- , € 85.- per dag (vol pension.)
Workshops
Workshops familieopstellingen zonder thema € 255.-
ma 14 en di 15 januari 2013 Angelique Matthijssen
ma 25 en di 26 februari 2013 Angelique Matthijssen
di 12 en wo 13 maart 2013 Bibi Schreuder
do 4 en vr 5 april 2013 Angelique Matthijssen
(pinkster)ma 20 en di 21 mei 2013 Elmer Hendrix
za 15 en zo 16 juni 2013 Elmer Hendrix
woe 3 en do 4 juli 2013 Angelique Matthijssen
di 27 en woe 28 augustus 2013 Angelique Matthijssen
ma 14 en di 15 oktober 2013 Bibi Schreuder
za 9 en zo 10 november 2013 Elmer Hendrix
ma 9 en di 10 december 2013 Angelique Matthijssen
Workshops familieopstellingen met thema
Ouderschap en zorgen om kinderen vr 1 februari 2013 Bibi Schreuder € 165.-
Ziekte en Gezondheid ma 11 en di 12 februari 2013 Bibi Schreuder € 255.-
Relaties in leven en werk wo 11 en do 12 september 2013 Bibi Schreuder en Jan Jacob Stam € 255.partners
betalen samen € 385.-
Worstelen met ouders di 10 december 2013 Jan Jacob Stam € 165.-
Workshops opstellingen rond pedagogische vragen
voor ouders, kindercoaches en mensen uit het onderwijs
Pesten wo 20 maart in 2013 Bibi Schreuder € 140.-
‘Moeilijk’ gedrag vr 7 juni 2013 Bibi Schreuder
Moeite met concentreren (adhd,
pddnos)
vr 29 november 2013 Bibi Schreuder
- 54 -

Kalender 2013
Workshops organisatieopstellingen
‘Horten en Stoten’ ma 28 januari 2013 Jan Jacob Stam € 185.-
Ondernemingsraden di 29 januari 2013 Angelique Matthijssen en
Christiaan Groen € 150,-
Familiebedrijven do 7 maart 2013 Jan Jacob Stam € 185,-
Koren en Kaf vr 8 maart 2013 Jan Jacob Stam € 185,-
Theorie U ma 9 en di 10 september 2013 Jan Jacob Stam en Eva Beerends € 375.-
Startende organisaties ma 25 november 2013 Jan Jacob Stam € 185.-
Geld ma16 december 2013 Jan Jacob Stam € 185.-
Ondernemingsraden vrij 22 november 2013 Angelique Matthijssen en
Christiaan Groen € 150.-
Verdiepingsworkshops
Voor mensen die Vervolgopleiding gevolgd hebben
Exploreren en onderzoeken
Sheila Lanting per workshop € 195.-
do 18 en vr 19 april en of voor beide workshops bij gelijktijdige inschrijving € 350.do
17 en vr 18 oktober 2013
Workshops/seminars met buitenlandse gastdocenten
Jakob Schneider
masterclass: Worstelen met je familieachtergrond
Matthias en Insa Sparrer
seminar: Structural Organizational Constellations
In: Felix Meritis, Amsterdam
Anngwyn St. Just
Trauma: Time, Space and Fractals
Carola Castillo workshop vr 13, za 14 en
zo 15 september 2013
- 55 -
za 16 en zo 17 maart 2013 € 345,-
di 23, wo 24 en do 25 april 2013 € 575,-
workshop do 30 en vr 31 mei 2013 € 345,-
€ 445,-
Evenementen
Internationaal congres:
Flying the Kites
Jan Jacob Stam en andere vr 26, za 27 en zo 28 april 2013 non Infosyon Infosyo member € 475,-
(In: de Rode Hoed, Amsterdam) Infosyon Infosy
member € 425,-

Het Noorderlicht
Uitgeverij Het Noorderlicht is in 2002 opgericht door Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder. De uitgeverij beoogt een
bijdrage te leveren aan het toegankelijk maken van systemisch werk voor het Nederlands taalgebied. Daartoe
verzorgt ze Nederlandstalige uitgaven van boeken van Bert Hellinger en anderen. De uitgeverij beoogt, binnen de
haar gegeven mogelijkheden, een zo hoog mogelijke kwaliteit te leveren. Dat betekent dat de vertalingen die ze
uitbrengt, zo goed mogelijk de bedoelingen van de auteurs weergeven. Die boeken worden vertaald en uitgegeven,
waarvan de opinie in het veld is dat ze een hoge kwaliteit hebben.
De uitgeverij is nauw verbonden met het Bert Hellinger Instituut Nederland.
Leven, zoals het is
Bert Hellinger, Gunthard Weber, Marianne
Franke-Gricksch, Albrecht Mahr en Jakob
Schneider € 15,-
978 90-80687-41-7.
De wijsheid is voortdurend onderweg
Bert Hellinger
978-90-80687-45-5.
€ 32,90
Jij hoort bij ons!
Marianne Franke-Gricksch
978-90-80687-49-3.
€ 18,-
Het Verbindende Veld
Jan Jacob Stam. Organisatieopstellingen in
de praktijk. 978-90-77290-02-6. € 12,50
Engelstalige versie: Fields of Connection
978-90-77290-08-8. € 19,-
De kunst van het Helpen
Bert Hellinger
978-90-77290-05-7.
€ 20,-
Kind en familielot
Ingrid Dykstra
978-90-77290-06-4.
€ 17,50
Als ik mijn ogen sluit, kan ik je zien
Ursula Franke
978-90-77290-07-1.
€ 18,-
Gedachten aan God
Bert Hellinger
978-90-77290-10-1.
€ 22,-
De Helende kracht van de
werkelijkheid
Wilfried Nelles
978-90-77200-90-05.
€ 18,-
Deze boeken zijn on-line te bestellen
Middelberterweg 13A - 9723 ET Groningen – Nederland
telefoon: 00 31 (0)50 5020680 - fax: 00 31 (0)50 5425400
- 56 -
uitgeverij@hetnoorderlicht.com - www.hetnoorderlicht.com
Zelfs als het me mijn leven kost
Stephan Hausner
978-90-77290-11-8.
€ 22,-
Daders en slachtoffers voorbij
Bert Hellinger
978 9077 290 149
€ 21,-
De bewegingen van de Geest
Bert Hellinger
978 9077 290 200
€ 28,-
Systemisch bekeken
Met behulp van deze kaarten kunt u onderzoeken
in hoeverre het organisatiesysteem
in balans is.
€ 5,-
Succes in leven en werken
Bert Hellinger
978 90 77290 163
€ 20,-
Vleugels voor Verandering
Jan Jacob Stam
978 90 77290 156
€ 25,--
www.hetnoorderlicht.com