Gemeente Neder-Betuwe - ASP4all

WATER & RUIMTE ATELIER Opheusden, april 2010
De dorpsrand is het visitekaartje
werkschrift ‘water & ruimte atelier Opheusden’
1

Nederland, Waterland
Nederland is een waterland. De Nederlandse landschappen, steden,
cultuur en economie zijn van water doordrongen. Een cliché,
ja, maar niet minder waar. Ook onze politiek-bestuurlijke cultuur
getuigt van die samenhang met het waterbeheer: het begrip “polderen”
is niet voor niets hét kenmerk van die cultuur.
In dit licht lijkt het merkwaardig dat in Nederland de planvorming
en het beleid voor “water” en “ruimte” – tot voor kort - een gescheiden
ontwikkelingsgeschiedenis vertonen. Historisch misschien
verklaarbaar: al sinds de Middeleeuwen bestieren waterschappen
het waterdomein. Waar eigenlijk pas ver in de twintigste eeuw de
ruimtelijke ordening zich als zelfstandig beleidsveld ontwikkelt, als
taak van algemene bestuursorganen als rijk, provincies en gemeenten.
Zo is het ook te verklaren dat pas in de Vierde Nota over de
Ruimtelijke Ordening (1988) en in de Vierde Nota Waterhuishouding
(1998), respectievelijk “water” in de ruimtelijke ordening en
“ruimtelijke ordening”in het waterbeleid hun intrede doen.
Water én Ruimte
Sinds het uitbrengen van beide rijksnota’s is de aandacht voor de
samenhang tussen (beleid en planvorming voor) “water en ruimte”
sterk gegroeid. Mede in de rug gesteund door de vraagstukken rond
de klimaatverandering. Ruimtelijke ordenaars en waterbeleidsmakers
en –uitvoerders zijn sindsdien herhaaldelijk opgeroepen om
elkaar vaker op te zoeken en tot meer afstemming en gezamenlijke
planvorming en uitvoering te komen. En ze hebben dat ook gedaan,
getuige ook de opkomst van planconcepten als “water als ordenend
principe” en de introductie van instrumenten als de Watertoets.
Ruimtelijk ontwerpen met water
In de lijn van bovengenoemde initiatieven om beleid, planvorming
en uitvoering voor water en ruimte meer op elkaar te betrekken is
ook het project “Ruimtelijk Ontwerpen met Water” uit het Actieprogramma
Ruimte en Cultuur (ARC, 2005) in het leven geroepen.
Eén van de succesvolle activiteiten daarvan vormde het organiseren
van een serie voorbeelden voor het ontwerpen op het raakvlak van
water en ruimte (VROM, 2009). Op zeven plaatsen in Nederland is
daarbij geëxperimenteerd met het inzetten van “ontwerpateliers”.
De essentie daarvan vormde – rond een concrete opgave in een
concreet gebied – waterbeheerders en ruimtelijke ordenaars samen
opgaven te laten verkennen en daarvoor oplossingsrichtingen te
laten vinden en uitwerken. Deze voorbeelden en de daaruit voortkomende
handreikingen zijn in een rapportage verwerkt (Vrom,
2009).
Waterateliers
Die “waterateliers” werden een succes. En dat smaakte naar meer.
Ook na het afl open van het ARC heeft het Ministerie van VROM
– gesteund door Verkeer en Waterstaat en Landbouw, Natuur en
Voedselkwaliteit – besloten het instrument van de “waterateliers”
verder te propageren voor het vinden van goede praktijkoplossingen
voor water- en ruimteopgaven op een lokaal niveau. De coördinatie
en uitvoering van deze actie was in handen van Deltares en
de Dienst Landelijk Gebied (DLG). Op een oproep voor initiatieven
daaromtrent heeft het Waterschap Rivierenland gereageerd. Samen
met vijf gemeenten – Alblasserdam, West Maas en Waal, Neder
Betuwe, Groesbeek en Geldermalsen – wil men het instrument
van het wateratelier beproeven bij het uitwerken en realiseren van
de beleidsafspraken uit de waterplannen die met de gemeenten
zijn opgesteld. De waterateliers verkennen daarmee een nieuwe
werkwijze, maar leveren tegelijk ook een bijdrage aan de realisatie
van staand beleid op de raakvlakken van water, ruimte en andere
daaraan verbonden beleidsopgaven. In nauwe samenwerking tussen
vertegenwoordigers van het waterschap en de vijf gemeenten zijn
in de maanden december 2009 drie en januari 2010 twee waterateliers
georganiseerd. De opzet en de uitvoering van de ateliers zijn
begeleid door Robbert de Koning en Michaël van Buuren. Zij tekenen
ook voor de verslaglegging.
2
Het Werkschrift
Dit werkschrift presenteert – in beeld en woord – de voornaamste
uitkomsten van het atelier voor de gemeente Neder Betuwe. Het
gaat daarbij om opgaven in en rond de kern van Opheusden. Het
formaat, de inhoud en de uitvoering van het werkschrift weerspiegelen
het karakter en de sfeer van de waterateliers: samen op zoek
naar achtergronden en mogelijke oplossingsrichtingen voor de opgaven
in de specifi eke gebieden. Hierbij past geen formeel rapport.
Toch is er getracht de betooglijnen uit de ateliers recht te doen.
Juist ook om anderen dan de deelnemers deelgenoot te kunnen
maken van de resultaten van de waterateliers.
De serie van vijf waterateliers is afgesloten met een gezamenlijke
bijeenkomst op 9 maart 2010. Een zesde werkschrift beschrijft de
belangrijkste conclusies en aanbevelingen van het project.

WATER & RUIMTE ATELIER Opheusden, april 2010
Opheusden, de opgave
Het plangebied
Opheusden is het “laanboomcentrum” van
Nederland: een dicht bebouwd dorp aan de
zuidoever van de Nederrijn, met rondom het
dorp een intensieve laanboomcultuur. Oorspronkelijk
ontstaan aan de bandijk van de
Nederrijn, is het dorp Opheusden in zuidelijke
richting uitgebreid. Zeker na de aanleg van de
spoorlijn Elst-Tiel die het dorp aan de zuidzijde
raakt. Net ten zuiden van de spoorlijn stroomt
de Linge, hier een kanaal en tevens slagader van
de waterhuishouding van plangebied en wijde
omgeving.
De water- en ruimtelijke opgaven
De intensieve bebouwing in combinatie met het
gebrek aan ruimte en oppervlaktewater betekent
dat Opheusden een fl ink tekort aan mogelijkheden
voor waterberging heeft. Een groot
deel van het waterstelsel ligt in duikers, die voor
een deel ook nog onvoldoende capaciteit hebben.
In totaal wordt gezocht naar ruim 1 ha
waterberging in of om het dorp.
In het kader van de herontwikkeling van een
woningbouwproject (WoZoCo; woon-zorg
combinatie) – een aantal straten midden in de
bestaande kern van Opheusden – is een terrein
aan de spoorlijn buiten de kern in beeld als waterbergingsgebied.
Langs de Linge ligt een fl inke
opgave voor het ontwikkelen van natuurvriendelijke
oevers; dit in verband met de vereisten
van de Kaderrichtlijn water.
Aan de zuidzijde van Opheusden stonden (aanleg
A 15 en Betuweroute) en staan fl inke veranderingen
op stapel. Zo liggen er ideeën voor
3
een rondweg zuidelijk om het dorp en voor de
ontwikkeling van een Agro Bedrijven Centrum
(ABC). Dergelijke nieuwe ontwikkelingen zullen
ook weer een (nieuwe) eigen opgave voor het
realiseren van waterberging oproepen. Dit naast
de reeds genoemde opgave voor het bestaande
dorp. In ruimtelijk opzicht kunnen de zuidelijke
dorpsrand en de entree van Opheusden aan
deze zijde absoluut een opknapbeurt gebruiken.
In het atelier is gezocht naar mogelijkheden
om de aanpak van de wateropgaven (ook die
voor de Linge) te verknopen met de genoemde
nieuwe ontwikkelingen. Naast oplossingsrichtingen
voor de bestaande (huidige dorp) en de
toekomstige (ontwikkeling rondweg en ABC
terrein) waterbergingsopgaven is gezocht daarmee
gelijktijdig ook de ruimtelijke kwaliteit aan
de zuidzijde van het dorp te verbeteren.

Spoorlijn Tiel Elst
topografi e
OPHEUSDEN
Linge
Betuwelijn
A15
4

Topografische en Kadastrale Ondergrond © Topografische Dienst Kadaster
ZP 5,4
--------------
WP 5,2
ZP 5,25
--------------
WP 5,05
ZP 4,95
--------------
WP 4,8
Legenda:
ZP 5,05
--------------
WP 4,85
peilgebied
ZP 5,65
--------------
WP 5,45
ZP 4,8
--------------
WP 4,6
WATER & RUIMTE ATELIER Opheusden, april 2010
dorpsrand
Hoewel bij de samenstelling van deze kaart de grootste zorgvuldigheid is betracht, kan Waterschap Rivierenland niet garanderen dat de informatie compleet, actueel en/of accuraat is.
Waterschap Rivierenland aanvaardt dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade ontstaan door gebruik van de informatie van deze kaart.
ZP 5,15
--------------
WP 4,95
ZP 5,45
--------------
WP 5,25
de verschillende peilgebieden
werksessie
ZP 5,55
--------------
WP 5,35
ZP 5,45
--------------
WP 5,35
Opheusden
ZP 5,7
--------------
WP 5,5
ZP 5,75
--------------
WP 5,55
ZP 5,75
--------------
WP 5,55
Atelier Water en Ruimte
Opheusden - Peilgebieden
Getekend: DD Bestandsnaam:
Datum: 9-12-2009 Schaal: 1:2.000
Formaat: A0
stickeren aandachtspunten bescheiden waterrand in de dorpsrand foto
Opheusden wordt gekenmerkt door een
bundeling van grote infrastructuur aan de
zuidzijde van het dorp en een rafelige dorpsrand
net boven het spoor. De wens om in
de nabije en verre toekomst uitbreidingsmogelijkheden
te hebben, vraagt om een vooruitziende
blik. Hiermee kan versnippering en
dus ineffi cient ruimtegebruik vermeden worden.
Bestaande ruimtelijke kenmerken, zoals
de waterranden en natuurvriendelijke oevers
kunnen als basis voor een nieuwe structuur
dienen.
5
Linge met natuurvriendelijke oever

analyse watersysteem
De hoofdwaterstructuur is noordoost-zuid-
noordoost-zuid-
west geörienteerd, gelijk aan het afl opende
maaiveld. De Linge is de drager van de wa-
terstructuur.
De droge infrastructuur zorgt op bepaalde
plekken voor ingewikkelde waterstromen
die bij wateraanvoer/afvoer verschillende
kanten op stromen. Dit heeft geleid tot een
enigszins verknipt geheel van peilgebeiden
met verschillende stuwtjes.
Om het afl opende maaiveld te duiden is in
de tekening een hoogtelijn getekend. Opvallend
is de geringe hoeveelheid watergan-
gen in de kern van Opheusden
hoogtelijn
6
KERN OPHEUSDEN
A-watergang
grens
peilgebied
zomer en
winterpeil

WATER & RUIMTE ATELIER Opheusden, april 2010
waterberging Opheusden.dgn 25-2-2010 14:50:19
BETUWELIJN
A 15
spoorlijn TIEL- ELST
voorgenomen
tracé rondweg
LINGE
optioneel ABC-terrein
KERN OPHEUSDEN
ruimte en wateropgaven
7

analyse wateropgave
8
Tijdens het wateratelier is de wateropgave
geanalyseerd. Doel hiervan was om te begrijpen
wat de mogelijkheden en consequenties
zijn van het omreken van m 3 water in m 2 benodigd
gebiedsoppervlak.

WATER & RUIMTE ATELIER Opheusden, april
structuur door inbreiding
kruising
Hamsestraat
met spoorlijn
locatie
dorpsinbreiding
op lange termijn
Met de voorgenomen dorpsinbreiding kan
een stap gezet worden voor een samenhangde
waterstructuur op de lange termijn.
Hierdoor ontstaat logica voor de ruimtelijke
ontwikkeling en voor het waterbeheer op
de lange termijn en is geen sprake meer van
‘incidenten planologie’.
9
Linge
spoorlijn

kans: Waterrijk werklandschap
recreatieve en
ecologische
verbinding langs
Linge
10
gebouwen aan
het water
statige laan

WATER & RUIMTE ATELIER Opheusden, april 2010
schematische doorsnede met Boven en Beneden Linge in een ecologisch / recreatieve zone
Aan de zuidkant van het dorp, tussen Linge en
A15 zouden verschillende opgaven op de lange
termijn gecombineerd kunnen worden.
Er ligt hier geen weg die de verkeersdruk van
het dorp en omgeving goed kan afwikkelen. Een
nieuwe weg zou de cirkel rond maken. Ook zijn
er ideeën om diverse bedrijven op het gebied van
Argobusiness bijeen te brengen op één terrein
(het zogenaamde ABC-concept). Gecombineerd
met de wateropgave en de wens om de dorpsentree
te verbeteren levert dit een nieuw perspectief
voor een waterrijk werklandschap.
Een ‘rondweg’ van bescheiden proporties loopt
in een markante laan door het werklandschap.
De Linge wordt weer zichtbaar gemaakt, dankzij
een dubbelslag van water en groen aan de fl anken.
Hierdoor zou een integrale kwaliteitsslag gemaakt
kunnen worden en zal de entree naar het
dorp verbeterd worden.
11
schets rondweg en duiding van de dorpsentrée

waarnemingen en aanbevelingen
- In grote lijnen zijn voor de waterbergingsopgave
drie potentiële plekken benoemd
die al dan niet in combinatie met elkaar ingezet
zouden kunnen worden: het bestaande
dorp; de zone tussen spoor en Linge en
de Linge en omgeving.
- Nadere analyse van het bestaande bebouwde
gebied (ten noorden van de spoorlijn)
maakt duidelijk dat hier meer kansen
lijken te zijn voor (met andere functies te
combineren) waterberging dan in eerste
instantie gedacht.
- Om effi cient met de ruimte om te gaan en
waterbeheer niet te frustreren (te smalle
onderhoudspaden, te veel overhoeken en
moeilijk bereikbare oevers) heeft het voorkeur
om water als ruimtelijke structuurdrager
voor de lange termijn te benoemen. Bij
elke nieuwe uitbreiding kan een stap gezet
worden om het streefbeeld te bereiken.
- De wateropgaven (berging, maar ook KRW
doelstellingen langs de Linge) vormen een
aanleiding om samen met de (mogelijke)
ruimtelijke ontwikkelingen (rondweg, ABC
terrein) de zuidelijke entree en de dorpsrand
van Opheusden op te waarderen.
Zowel functioneel (routes) als qua beleving
en identiteit (aanzien).
- Bovenstaande ontwikkelingen (water en
dorpsrand met mogelijk nieuwe grote
ontwikkelingen) vragen om een duidelijke
overkoepelende visie voor het totale gebied.
Een overall visie die ook weer richting
geeft aan de nadere invulling van water- en
ruimtelijke opgaven.
- De Linge is daarin een belangrijk element
met boven-regionale betekenis. In de huidige
situatie wordt deze niet of zeer marginaal
gebruikt; noch functioneel (routes,
ecologie, water), noch in beeldbepalende
betekenis.
- De Linge, maar ook elders (oude kerkenpad
richting Hemmen) zijn aantrekkelijke
mogelijkheden voor ommetjes aan de zij-
12
den van het dorp waar dergelijke verbindingen
node worden gemist.
- De historische situatie van de Linge (dubbel
systeem met kade in het midden) kan
als inspiratie dienen voor gecombineerde
ruimtelijke (routes, identiteit) en water
(berging, natuurvriendelijke oevers) oplossingen.

WATER & RUIMTE ATELIER Opheusden, april 2010
colofon
Het werkschrift ‘De dorpsrand is het visitekaartje’ is opgesteld door Robbert de Koning landschapsarchitect BNT en Dienst Landelijk Gebied
(DLG) in opdracht van Waterschap Rivierenland en Gemeente Neder-Betuwe. Het project kon plaatsvinden dankzij een subsidie van het
Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM).
Samenstelling en uitvoering
Michaël van Buuren (Dienst Landelijk gebied)
Robbert de Koning (Robbert de Koning landschapsarchitect BNT)
Begeleiding namens de opdrachtgevers
Henriëtte Nonnekens (Waterschap ( Rivierenland Rivierenland)
Daniëlle Eggink (Gemeente Neder-Betuwe)
Aan het Water-ruimte atelier werd ook deelgenomen door
Bastiaan Heutink en Martin Romein (Waterschap ( Rivierenland Rivierenland)
Peter Kegelaar en Roger Jakobs (Gemeente Neder-Betuwe)
Meer informatie over het Water-ruimte atelier Opheusden is te verkrijgen bij Henriëtte Nonnekens van Waterschap Rivierenland, telefoon 0344-649090
13
ROBBERT DE KONING ONING LANDSCHAPSARCHITECT BNT