Archeobrief 2009-2 - Platform Bodemonderzoek WO2

uurd kok
Archeologisch bestel 13
al te makkelijk en gaat bovendien voorbij aan de Nederlandse
situatie. Voor ons land is de Monumentenwet
1988 een goed uitgangspunt voor het beantwoorden
van deze vraag. Sinds 1995 zijn sporen uit de Tweede
Wereldoorlog ouder dan vijftig jaar en kunnen ze tot
monument worden verklaard. Het begrip ‘monument’
wordt in de Monumentenwet (Artikel 1b) gedefinieerd
als: ‘Alle vóór tenminste vijftig jaar vervaardigde zaken >
ARCHEObrief
Oorlogsverleden op de schop
De noodzaak van archeologie
van de Tweede Wereldoorlog
‘Lijk gevonden na bekentenis verzetsman’ en ‘Oude
bom in bos tot ontploffing gebracht’, twee berichten
in dezelfde week in het nieuws, die duidelijk maken
dat de Tweede Wereldoorlog vele sporen in de bodem
heeft nagelaten. Naast stoffelijke resten en niet
ontplofte munitie ligt nog veel meer oorlogsmateriaal
verborgen onder de grond: patroon- en granaathulzen,
uitrustingsstukken, persoonlijke bezittingen
en wrakstukken van vliegtuigen en voertuigen. Sporen
van de oorlog zijn op veel plekken zelfs nog
zichtbaar in het landschap, zoals loopgraven, schuttersputten,
geschutstellingen, anti-tankgrachten,
bomkraters en onderduikholen. Al deze resten en
sporen kunnen worden gezien als de materiële
neerslag van de oorlog.
Diverse instanties houden zich hiermee bezig: civiele
explosievenopsporingsbedrijven, de Explosieven Opruimingsdienst
Defensie (eodd) en de Gravendienst van
de Koninklijke Landmacht (bidkl). Daarnaast zoeken
verzamelaars van militaria met een metaaldetector naar
materiaal uit de oorlog. Nederlandse archeologen besteden
vooralsnog nauwelijks systematisch aandacht aan
het archeologisch erfgoed uit deze belangrijke periode
van de vaderlandse geschiedenis. Vermoedelijk vinden
velen de vondsten te jong en niet belangrijk genoeg in
vergelijking met oudere vindplaatsen. Dit artikel betoogt
dat archeologen ook aandacht zouden moeten besteden
aan deze vondsten en daarmee bovendien niet
te lang moeten wachten.
Nieuwe kennis
Waarom zouden Nederlandse archeologen zich serieus
bezig houden met vondsten en sporen uit de Tweede
Wereldoorlog? De constatering dat in landen als Engeland
en Duitsland al jarenlang archeologisch onderzoek
wordt gedaan naar oorlogssporen, is wellicht wat
1
1 Een Canadees amfibievoertuig, een zogenaamde Weasel, wordt in
november 1994 uitgegraven op het strand bij Westkapelle.

14 Archeologisch bestel
ARCHEObrief
welke van algemeen belang zijn wegens hun schoonheid,
hun betekenis voor de wetenschap of hun cultuurhistorische
waarde.’ Schoonheid is zeer persoonlijk
en lastig te definiëren; zo zal niet iedereen de schoonheid
ervaren van bunkers in het landschap. Betekenis
voor de wetenschap en cultuurhistorische waarde zijn
wel te bepalen.
Betekenis voor de wetenschap houdt in dat archeologisch
onderzoek nieuwe kennis moet kunnen opleveren
over de Tweede Wereldoorlog. Juist dit aspect wordt
vaak betwijfeld: wat kan de archeologie nog toevoegen
2
3
aan alle documenten uit de oorlog en aan de onophoudelijke
stroom historische publicaties? De Tweede
Wereldoorlog is inderdaad een van de best gedocumenteerde
perioden van onze geschiedenis. Dat geldt echter
niet voor ieder aspect van de oorlog. Officiële verslagen
doen over het algemeen slechts beknopt verslag
van gevechtshandelingen en zijn bovendien geschreven
vanuit een bepaald perspectief, ooggetuigenverslagen
zijn vaak gekleurd en missen het detail om handelingen
te kunnen lokaliseren, terwijl foto’s van feitelijke
gevechtshandelingen zeer zeldzaam zijn. Bovendien
zijn veel Duitse archieven tijdens de oorlog verloren
gegaan. De fysieke sporen van de oorlog zijn in veel
gevallen de enige nauwkeurige en objectieve bron van
informatie over wat zich op een bepaalde plek heeft afgespeeld.
Bodemvondsten kunnen dus een aanvulling
vormen op historische bronnen en in sommige gevallen
die bronnen zelfs corrigeren.
Critici zullen opmerken dat archeologisch onderzoek
hooguit marginale nieuwe informatie kan opleveren
over de Tweede Wereldoorlog. Die indruk kan inderdaad
ontstaan op basis van onderzoeksrapporten waarin
vondsten en sporen uit de oorlog worden beschreven.
Deze rapporten doen echter zelden verslag van gericht
onderzoek naar vindplaatsen uit de oorlog, maar
doorgaans van sporen die bij toeval worden aangetroffen,
als ‘bijvangst’ bij onderzoek naar oudere vindplaatsen.
Ook al worden de toevallig blootgelegde sporen
tegenwoordig meestal wel gedocumenteerd, bij de uitwerking
krijgen ze toch vaak minder aandacht. Als dergelijke
toevalsvondsten wel worden gepubliceerd, dan
wordt de vraag naar de betekenis van deze sporen en
vondsten nog zelden gesteld.
Gericht onderzoek blijkt zeker nieuwe inzichten te
kunnen opleveren. Vanwege de aanleg van een fietspad
is in 2008 in opdracht van de provincie Utrecht onderzoek
gedaan naar sporen uit de Tweede Wereldoorlog
op de Grebbeberg bij Rhenen. Daarbij zijn sporen
blootgelegd van een niet-verwachte structuur die is geinterpreteerd
als anti-tankversperring. De versperring
is waarschijnlijk aangelegd als onderdeel van de Pantherstellung,
de Duitse aanpassing van de Grebbelinie
aan het eind van de oorlog. Deze versperring was (nog)
niet bekend, ondanks de grote hoeveelheid goed ontsloten
bronnen over de Grebbeberg. Dit voorbeeld toont
dat gericht archeologisch onderzoek informatie kan opleveren
over nog onbekende aspecten van de Tweede
Wereldoorlog. Het onderzoek kan inzicht geven in constructie,
gebruik en verlaten van stellingen en in de organisatie
en het verloop van de strijd. Onderzoek naar
sporen en vondsten in het landschap maakt het mogelijk
om gebeurtenissen die uit historische bronnen bekend
zijn te lokaliseren en te analyseren. Bestudering
van het vondstmateriaal kan verder gegevens opleveren
over de uitrusting van de soldaat en over de wapens die

werden ingezet. Uiteraard is bekend welke uitrustingsstukken
en wapens in de oorlogsjaren zijn geproduceerd,
maar hoe die door de soldaat werden gebruikt,
gecombineerd of aangepast blijkt vooral uit bodemvondsten.
Illustratief daarvoor zijn het gebruik van een
Spaans pistool door de Duitsers in Oosterbeek en de
tot een kachel aan elkaar gelaste geallieerde munitiekisten
die bij Malden zijn gevonden.
Erfgoed van de oorlog
Over de cultuurhistorische waarde van sporen uit de
oorlog valt meer te zeggen. Afgelopen jaren is sprake
van toenemende aandacht voor erfgoed uit de Tweede
Wereldoorlog. Dit is ongetwijfeld mede het gevolg van
het besef, dat de generatie die de oorlog zelf heeft meegemaakt
langzaam verdwijnt. Er is een aantal trends te
bespeuren, om te beginnen een toegenomen zorg voor
bronnen over de oorlog. Het Ministerie van vws stelt
met het programma Erfgoed van de Oorlog (2007-
2009) ruim 21 miljoen euro beschikbaar voor behoud
en digitaal toegankelijk maken van materiaal uit de
Tweede Wereldoorlog. Een goed voorbeeld is de digitale
Beeldbank wo2 (www.beeldbankwo2.nl), een databank
met afbeeldingen uit de Tweede Wereldoorlog uit de
collecties van de Nederlandse oorlogs- en verzetsmusea,
herinneringscentra en het Nederlands Instituut
voor Oorlogsdocumentatie (niod). Een van de meest
recente initiatieven die met steun van dit programma
is gerealiseerd, is de website www.wo2online.nl; die
zegt het antwoord te zijn op de vraag: ‘Alle betrouwbare
informatie over de Tweede Wereldoorlog in één klik
vindbaar?’ De website is ontwikkeld door het Nationaal
Comité 4 en 5 mei met als doel ‘het gedachtegoed
rondom de Tweede Wereldoorlog levend te houden en
tegelijk het hoofd te kunnen bieden aan de wildgroei
van onbetrouwbare “historische” informatie op internet’.
Dergelijke initiatieven komen voort uit de wens
2 Bij proefsleuvenonderzoek op de Grebberg werd een spoor blootgelegd
dat is geïnterpreteerd als anti-tankversperring; de donkere
baan vormt de rand van een serie aaneengesloten, rechthoekige
sporen.
3 De fragmenten van ontplofte Mills handgranaten die werden aangetroffen
bij Heeswijk-Dinther vormen een aanwijzing voor close
combat strijd.
4 Een kei op het Polenplein te Driel markeert een van de
‘Luisterplekken’ in de Liberation Route; op de achtergrond het
Nationaal Monument voor de Eerste Onafhankelijke Poolse
Parachutisten Brigade.
4
Archeologisch bestel 15
om bronnen over de Tweede Wereldoorlog veilig te stellen
en om ze toegankelijk te maken voor het publiek.
De website wo2online.nl laat bezoekers ook de Duitse
inval interactief beleven. Dit sluit aan bij een tweede
trend, om de geschiedenis beleefbaar te maken. Een
kleine greep uit initiatieven in Arnhem en omgeving:
men kan de Freedom Trail lopen, ‘langs markante Arnhemse
locaties uit 1940-1945’. De route komt ook
langs het in september 2007 geopende Informatiecentrum
Slag om Arnhem, waar 52 getuigen in beeld, geluid
en tekst vertellen wat zij in september 1944 hebben
gezien, gehoord en meegemaakt. Vorig najaar is de
Liberation Route geopend, waarlangs op 23 historische
plekken in de regio Arnhem-Nijmegen in het voetspoor
van de bevrijders kan worden geluisterd naar ooggetuigenverslagen
(www.liberationroute.com). Daarnaast
worden ook historische plekken gevisualiseerd. Zo zijn
in april 2008 op de Veluwe de contouren van het onderduikershol
bij Drie met palen gemarkeerd en voorzien
van informatie.
Een laatste trend betreft de toenemende zorg om behoud
van onroerend erfgoed uit de oorlog. De website
wo2online.nl wijst erop dat het landschap van Nederland
nog veel verborgen sporen van de oorlog bevat,
met als voorbeeld de website Sporen van de Oorlog in
Drenthe (www.sporenvandeoorlog.nl), een initiatief van
Drents Plateau en het Herinneringscentrum Kamp
Westerbork. Deze website is een van de weinige initiatieven
die zich nadrukkelijk richten op sporen in het
landschap, van loopgraven tot bomkraters. De meeste
aandacht gaat uit naar gebouwd militair erfgoed. De
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (voorheen racm)
heeft bijvoorbeeld in januari 2007 het in de oorlog
door de Duitsers aangelegde vliegveld Deelen aangewezen
als wettelijk beschermd monument. De bescherming
beperkt zich tot de diverse gebouwencomplexen
en enkele sporen in het landschap, zoals resten van rolbanen
en van opstelplaatsen. Ook wordt steeds meer
gebouwd militair erfgoed opengesteld. Afgelopen jaar
zijn bijvoorbeeld nieuwe plannen gepresenteerd voor
bunkermusea in Zandvoort en op Ameland, naast de
diverse stichtingen die zich al inzetten voor openstelling
van bunkers in de Atlantikwall. >
ARCHEObrief

16 Archeologisch bestel
ARCHEObrief
Bijdrage archeologie
Uit al deze ontwikkelingen blijkt een toegenomen zorg
voor het behouden en toegankelijk maken van erfgoed
van de Tweede Wereldoorlog. Veel aandacht gaat uit
naar het veiligstellen van roerend erfgoed als bron van
kennis over de oorlog. Een van de grootste bronnen
krijgt daarbij echter vrijwel geen aandacht: het bodemarchief.
Bodemvondsten kunnen niet alleen informatie
opleveren over nog onbekende aspecten uit de oorlog,
maar kunnen ook een belangrijke rol spelen bij het vertellen
van het historische verhaal. Naarmate het aantal
ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog minder
wordt, lijkt de betekenis van stille getuigen toe te nemen.
Zoals een verbrand geldkistje met enkele honderden
deels gesmolten munten erin, dat samen met
ander huisraad is opgegraven in de kelder van een in
september 1944 afgebrand huis in Nijmegen. Het kistje
was te zien in een kleine expositie van oorlogsvondsten
met als titel ‘Stille getuigen’, die door de gemeentelijk
archeologen was ingericht ter gelegenheid van de
65 ste herdenking van het Amerikaanse bombardement
op de Nijmeegse binnenstad van 22 februari 1944. Een
van de archeologen merkte over deze vondst op: ‘Eigenlijk
imposanter dan de doorgaans onaangetaste mobilia
die je in musea te zien krijgt.’
5
6
Bodemvondsten en sporen in het landschap hebben als
authentieke relicten een grote zeggingskracht. Juist de
kleine, persoonlijke voorwerpen kunnen ingrijpende
en onvoorstelbare gebeurtenissen uit de oorlog terugbrengen
naar een menselijke, herkenbare schaal. Soms
‘spreken’ dergelijke vondsten voor zich, maar meestal
is zorgvuldige documentatie van de archeologische
context essentieel voor het verhaal van het object.
Sporen in het landschap kunnen bekende historische
verhalen een plek geven in de eigen, vertrouwde omgeving.
Door het in kaart brengen, conserveren en presenteren
van sporen kan archeologisch onderzoek een
belangrijke bijdrage leveren aan de beleving van voormalige
slagvelden of andere betekenisvolle plekken uit
de oorlog. Tastbare overblijfselen kunnen bovendien
worden gebruikt bij het markeren van historische plekken.
Op de bodem van de Lek bij Jaarsveld werden in
najaar van 1983 door een duiker van de Landelijke
Werkgroep Archeologie Onder Water (lwaow) de wrakstukken
gelokaliseerd van een op 22 juni 1943 neergestorte
Halifax-bommenwerper. Een van de vier motoren,
die een jaar later werd geborgen, kreeg een prominente
plek in het monument op de dijk ter hoogte van
plaats waar de resten van het vliegtuig nog op de bodem
van de Lek liggen.
5 Enkele bodemvondsten uit de Tweede Wereldoorlog op de expositie
‘Stille getuigen’ in het Nijmeegse gemeentehuis.
6 In Oosterbeek gevonden ring met gravering ‘Tunis 1943’, als souvenir
uit Tunesië meegenomen door een lid van 1st Border
Battalion en in Oosterbeek verloren tijdens de Slag om Arnhem.
7 Een opgedoken motor van de bij Jaarsveld neergestorte Halifaxbommenwerper
staat centraal in het monument aan de Lekdijk
bij de crash-locatie.
8 Resten van een Duitse luchtafweerstelling op de Hoge Veluwe in
mei 2006.

Archeologisch onderzoek kan informatie opleveren die
van belang is voor behoud van onroerend militair erfgoed.
Vooralsnog krijgt ondergrondse militair erfgoed
weinig aandacht. Dat is opmerkelijk, omdat onder- en
bovengrondse oorlogsrelicten in veel gevallen onlosmakelijk
met elkaar zijn verbonden. Zo bestaat het
Sporen in landschap en bodem
dienen als erfgoed van de oorlog
te worden behandeld
ensemble van historische relicten op en rond vliegveld
Deelen niet alleen uit de wettelijk beschermde gebouwencomplexen,
maar ook uit diverse sporen in de omgeving,
zoals terreinen met resten van luchtafweerstellingen
en heideterreinen met opmerkelijke greppelpatronen
die zijn aangelegd als maatregel tegen geallieerde
vliegtuiglandingen. Zowel luchtafweerstellingen
als anti-vliegtuiggreppels vormden een essentieel onderdeel
van de verdediging van het grootste Duitse vliegveld
in Nederland. De resten ervan zijn nog zichtbaar,
maar vallen buiten de bescherming. Een van de luchtafweerstellingen
wordt leeg gegraven door detectorzoekers
en de greppelpatronen dreigen te verdwijnen door
afplaggen. Het beeld van dergelijke cultuurhistorische
complexen is dan ook niet volledig zonder archeologisch
onderzoek.
De zichtbare en onzichtbare sporen in het landschap
en in de bodem kunnen worden gerekend tot het erfgoed
van de oorlog en dienen ook als zodanig te worden
behandeld. 1 Daarbij gaat het niet alleen om onder-
8
7
zoek en behoud van authentieke sporen, maar ook om
het vertellen van het juiste en volledige verhaal achter
deze sporen. Hiervoor zijn specialisten nodig op het
gebied van het opsporen, onderzoeken en interpreteren
van in de bodem bewaard gebleven materiële resten:
archeologen.
Morele verplichting
Archeologisch bestel 17
Naast de historische waarde kunnen bodemvondsten
uit de oorlog ook een emotionele waarde hebben. Een
treffend voorbeeld komt van een opgraving in Mook, >
ARCHEObrief

18 Archeologisch bestel
ARCHEObrief
waarbij enkele afvalkuilen zijn gevonden met materiaal
dat moet zijn gedumpt door militairen die in december
1944 en in maart 1945 hier waren gelegerd. Uit de
vondst van een baret met embleem bleek dat dit Canadese
eenheden waren. Bij de baret werden ook aluminium
messtins aangetroffen, waarop de eigenaar zijn
naam had aangebracht. De Canadese soldaat kon via
archieven worden getraceerd, maar bleek in 2001 te
zijn overleden. Zijn vrouw en kinderen waren zeer blij
dat tastbaar bewijs was gevonden van zijn verblijf in
Holland, een periode waarover hij vrijwel niet sprak.
De bedoeling is de etensblikjes over te dragen aan de
nabestaanden, omdat ‘de emotionele waarde voor de
nabestaanden groter is dan de waarde van de blikjes als
archeologisch bewijsmateriaal’, aldus de archeologen
op hun website. 2 De blikjes zelf mogen dan geen archeologische
waarde hebben, alleen dankzij zorgvuldig
archeologisch onderzoek kunnen ze aan de nabestaanden
worden overgedragen.
Een dergelijke vondst roept de vraag op of archeologen
ook niet een morele verplichting hebben om zich serieus
bezig te houden met deze vondsten. In de Nederlandse
bodem liggen nog de stoffelijke resten van circa
vierduizend tot 4500 militairen en van ongeveer zeshonderd
burgerslachtoffers die nog altijd worden vermist
en gemist. Menselijke resten worden met de
grootst mogelijke zorg geborgen door de Gravendienst,
die daartoe al in januari 1945 in het bevrijde Eindhoven
is opgericht. Behalve de stoffelijke resten zelf kunnen
persoonlijke bezittingen en uitrustingsstukken informatie
geven over het lot van een vermiste. Zou om die
reden niet evenzeer zorgvuldig moeten worden omgegaan
met de materiële nalatenschap van (gesneuvelde)
strijders en (omgekomen) burgers en met de plekken
waar ze hebben gestreden en geleden? Die materiële
erfenis zou toch niet alleen mogen worden overgelaten
aan explosievenruimers en detectorzoekers?
9
Urgentie
Het bodemarchief is als een van de grootste bronnen
over de Tweede Wereldoorlog ook een van de meest
kwetsbare. Op dit moment verdwijnen veel oorlogssporen
ongezien bij ruimtelijke ontwikkelingen. Bij graafwerkzaamheden
voor de Zeeuwse Sloelijn zijn in 2008
door de aannemer diverse vondsten uit de Tweede
Wereldoorlog aangetroffen. Hier lag de Sloedam, waarop
eind 1944 hevige strijd is geleverd tijdens de bevrijding
van Walcheren, omdat de dam vanuit Zuid-Beveland
de enige toegang was naar Walcheren. Zo zou in
een bomkrater een Duits Kettenkrad zijn aangetroffen,
een soort motorfiets met rupsbanden, die door een
Duits bergingsbedrijf zou zijn meegenomen. Een aantal
vondsten was te zien in een bouwkeet. Volgens berichten
zouden mooiere bodemvondsten zijn meegenomen
door een Belgische ruimingsploeg en verkocht
zijn via internet.
Dit blijkt helaas geen incident. Ook op andere voormalige
slagvelden vinden grote ruimtelijke ontwikkelingen
plaats. Tussen Arnhem en Nijmegen is zwaar gevochten
tijdens en na de operatie Market Garden, beter
bekend als de Slag om Arnhem. Zowel Arnhem als
Nijmegen realiseren juist in dit gebied grote uitbreidingswijken,
respectievelijk Schuytgraaf en de Waalsprong.
In Schuytgraaf is bij de explosievenruiming
veel materiaal gevonden van de gevechten: hier zijn
onder andere resten geborgen van een Duits jachtvliegtuig,
een Focke Wulf 190, kleine en grotere wapens,
vliegtuigraketten, zo’n vijfduizend granaten, maar ook
persoonlijke bezittingen en uitrustingsstukken als bevoorradingscontainers,
diverse helmen en een veldtelefoon.
Een deel van dit materiaal is in het Airborne-mu-
10

seum terecht gekomen, maar de context is niet gedocumenteerd.
Bovendien is dit een zeer beperkt deel van
de aangetroffen vondsten. De Gravendienst heeft daarnaast
veertien veldgraven gedocumenteerd en geborgen.
In Schuytgraaf was er zoveel belangstelling van illegale
zoekers, dat een beveiligingsbedrijf verschillende
keren de politie moest waarschuwen en zoekers heeft
laten aanhouden. Enig overzicht van wat er waar en
Sporen uit de oorlog verdwijnen
in hoog tempo, zonder dat veel
archeologen zich daar druk om
maken
door wie is gevonden, ontbreekt volledig; laat staan dat
is gekeken naar de historische betekenis van al deze
vondsten. Voorafgaand aan de nieuwbouw is in Schuytgraaf
weliswaar grootschalige archeologisch onderzoek
uitgevoerd, maar dat was gericht op oudere vindplaatsen
en het aantal gedocumenteerde vondsten uit de
oorlog is niet veel meer dan een kuil met Duitse uitrustingsstukken.
De Waalsprong laat helaas een vergelijkbaar
beeld zien: het jarenlange onderzoek heeft
niet meer opgeleverd dan een Britse geschutstelling,
een kuil met Duits materiaal en een mogelijke loopgraaf.
In beide uitbreidingswijken moeten veel sporen
uit de oorlog zonder documentatie zijn vergraven en is
veel materiaal verspreid geraakt over diverse personen
en instanties.
Het is niet overdreven te stellen dat sporen uit de oorlog
in hoog tempo verdwijnen, zonder dat veel archeologen
zich er druk om maken. Graven worden zorgvuldig
geborgen, slagvelden worden afgegraven op zoek
naar explosieven en voor de rest kunnen verzamelaars
van militaria vaak ongestoord hun gang gaan. De herinnering
aan de oorlogsgeschiedenis van de betreffen-
9 Door schatgravers opgegraven en achtergelaten vondsten op het
terrein van de grootste luchtafweerstelling van vliegveld Deelen,
juni 2005.
10 Oproep van nabestaanden op de Canadese Oorlogsbegraafplaats
Groesbeek, mei 2008.
11 Bij archeologisch onderzoek in de Waalsprong is in Oosterhout
een kring granaathulzen van een 25 ponder kanon blootgelegd,
die is geïnterpreteerd als geschutsstelling; de jalon is 2 meter
lang.
11
Archeologisch bestel 19
de locatie wordt levend gehouden door naamgeving of
nieuwe monumenten. Zo is het Sloelijnviaduct officieel
herdoopt tot Mallardviaduct, een verwijzing naar de gelijknamige
operatie tijdens de bevrijding van Walcheren.
Wat is echter de betekenis hiervan als de resten uit
de oorlog op die plek door de aannemer zijn vergraven
en vondsten grotendeels zijn verdwenen? In Schuytgraaf
kun je wonen in de ‘Laan v/d parachutisten’.
Daarnaast is een wedstrijd uitgeschreven voor de inrichting
van een wettelijk beschermd archeologisch terrein
midden in de nieuwe wijk. Het winnende ontwerp
maakt de Poolse luchtlandingen op deze plek zichtbaar
met gestileerde parachutes. De informatie die over
deze acties uit de bodem had kunnen worden gehaald,
is echter vrijwel geheel verloren gegaan. Zo verdwijnen
authentieke sporen in het landschap, terwijl nieuwe
monumenten worden opgericht ter herinnering aan
de oorlog.
Nauwkeurige informatie over de (verwachte) aanwezigheid
van sporen uit de oorlog is een eerste vereiste om
te voorkomen dat resten ongezien verdwijnen. Door de
beschikbaarheid van zeer veel historische informatie
zijn hierover goede uitspraken te doen. In het kader
van ruimtelijke ontwikkelingen in ‘risicogebieden’
wordt standaard historisch onderzoek uitgevoerd met
het oog op het lokaliseren van niet ontplofte explosieven,
zoals bestudering van luchtfoto’s en ooggetuigenverslagen.
Zo heeft de gemeente Middelburg, zwaar getroffen
in 1940 en 1944, voor de hele gemeente (potentiële)
locaties met munitie digitaal in kaart laten brengen.
Dergelijke gegevens worden echter niet gebruikt
bij de voorbereiding van archeologisch onderzoek.
Waarschijnlijk omdat slechts weinig archeologen bekend
zijn met historische bronnen over de oorlog. Deze
kennis is wel volop aanwezig bij de velen die zich – al
dan niet in hun vrije tijd – bezig houden met onderzoek
naar de Tweede Wereldoorlog, soms in georganiseerd
verband, maar vaak op individuele basis. Het is essentieel
dat relevante kennis van (amateur)historici over de
ligging van oorlogssporen beschikbaar komt aan plannenmakers,
terreinbeheerders en onderzoekers. >
ARCHEObrief

20 Archeologisch bestel
ARCHEObrief
Belangen
Het is begrijpelijk dat archeologen zich nog weinig betrokken
voelen bij resten uit de Tweede Wereldoorlog.
Deze resten zijn namelijk het domein van diverse instanties
die opereren vanuit diverse wet- en regelgeving.
De Monumentenwet is hierbij echter volledig
buiten beeld.
De Gravendienst handelt op basis van de Verdragen
van Genève van 1929 en 1949 en de Wet op de lijkbezorging.
Bij niet ontplofte munitie is de openbare orde
en veiligheid in het geding en dat is conform de Gemeentewet
een verantwoordelijkheid van de burgemeester.
Om ongelukken met explosieven te voorkomen,
heeft de gemeente Renkum sinds 1979 bijvoorbeeld
een detectorverbod opgenomen in de Algemene
Plaatselijke Verordening (apv). Op het bergen van
vliegtuigwrakken zijn ook nog de Circulaire Wrakkenberging
(van de Ministers van Defensie en bzk) en de
Wet wapens en munitie van toepassing. Bij het aantreffen
van radioactief materiaal is ook de Kernenergiewet
aan de orde. De duikers die bij Jaarsveld de Halifaxmotor
boven water haalden, waren daartoe feitelijk niet
bevoegd. Daarnaast zijn particuliere partijen actief. De
opsporing van explosieven is sinds 1998 geprivatiseerd.
Het onschadelijk maken gebeurt door de Explosieven
Opruimingsdienst Defensie (eodd). Al deze instanties
graven naar materiaal dat ouder is dan vijftig jaar. Toch
zijn deze graafwerkzaamheden niet in strijd met de
Monumentenwet, aangezien niet wordt gegraven met
als doel opgravingen te doen, maar om munitie en stoffelijke
resten te bergen. Detector-zoekers die gericht op
zoek gaan naar militaria zijn formeel wel in overtre-
12
ding van de Monumentenwet. Zolang hier niet op
wordt gehandhaafd, kunnen zoekers echter ongestoord
hun gang gaan. Er is slecht een korte speurtocht op
internet voor nodig, om te ontdekken dat vele lieden
– zowel goed- als kwaadwillend – vele uren aan deze
hobby besteden.
Goedwillende zoekers die door zorgvuldig onderzoek
een belangrijke pioniersfunctie vervullen op gebied van
archeologie van de Tweede Wereldoorlog, worden ontmoedigd
door de vele regels. Dit geldt helaas ook voor
de leden van de Onderzoeksgroep historisch terreinonderzoek
Wereldoorlog II. De groep doet met ondersteuning
van de gemeente Renkum sinds 1994 onderzoek naar
de vele vermiste soldaten van wie de resten zich nog in
deze gemeente moeten bevinden. Er is namelijk geen
instantie die gericht veldonderzoek doet naar resten
van vermisten. De Gravendienst komt doorgaans pas in
actie als bij graafwerkzaamheden resten worden aangetroffen.
De Zoekgroep heeft vorig jaar op de Westerbouwing
bij Oosterbeek nog de resten van een Duitse
militair gevonden die vervolgens door de Gravendienst
zijn geborgen. Ook als geen vermisten zijn gevonden,
worden overige vondsten en bevindingen vastgelegd
in onderzoeksrapporten, die een waardevolle bron van
informatie vormen over de strijd in de gemeente Renkum.
De Zoekgroep heeft ontheffing van het detectorverbod
in de apv, maar op dit moment bezint de gemeente
zich op het continueren van deze ontheffing
vanwege het risico op het aantreffen van explosieven.
Hiermee zou een eind komen aan het zeer nuttige
werk van de Zoekgroep. Het frustrerende is dat minder
goedwillende zoekers intussen ongestoord hun gang
kunnen blijven gaan.
Ook voor professionele archeologen, die op grond van
de Monumentenwet opgravingen mogen doen, is het
gezien de huidige regels niet mogelijk onderzoek te
doen naar bepaalde resten uit de oorlog. Archeologen
mogen geen vliegtuigwrak opgraven, terwijl een dergelijk
onderzoek niet wezenlijk zal verschillen van de opgraving
van een scheepswrak in de polder. Ook stoffelijk
resten uit de oorlog mogen niet door archeologen
worden blootgelegd, terwijl archeologen met de grootste
zorgvuldigheid en deskundigheid oudere skeletresten
opgraven en documenteren. Explosievenruimers
mogen wel hele terreinen afgraven die archeologisch
van belang kunnen zijn. Archeologen mogen in derge-
12 De Gravendienst legt in februari 2006 in de spoordijk bij
Schuytgraaf het veldgraf bloot van een Duitse soldaat.
13 Restant van een Duitse loopgraaf in de omgeving van Leersum.
De kale, grijze plekken rechts van de loopgraaf zijn bomkraters.
De foto werd juli 2006 gemaakt.

lijke gevallen ‘meelopen’, om vondsten te documenteren.
Uiteraard is veiligheid een groter belang dan de
wetenschappelijke waarde van archeologisch materiaal.
Beide belangen hoeven elkaar echter niet uit te sluiten.
Hier kan een parallel worden getrokken met een andere
‘gevaarlijke’ situatie: terreinen met een zware bodemverontreiniging.
Inmiddels zijn er vele geslaagde
voorbeelden van het gelijktijdig en integraal uitvoeren
van archeologisch onderzoek en bodemsanering. Begrip
voor elkaars belangen en kennis van elkaars werkwijze
blijken hierbij essentieel. Op een zelfde manier
zouden archeologen ook moeten kunnen samenwerken
met explosievenopsporingsbedrijven, Opruimingsdienst
en Gravendienst. Dit betekent in de eerste plaats
dat de diverse partijen de historische betekenis moeten
zien van oorlogsresten en ook het belang van deze resten
moeten erkennen als onderdeel van erfgoed van de
oorlog.
Waardering en behoud
De archeologische monumentenzorg streeft naar behoud
van archeologische resten in de bodem (in situ).
Wanneer sporen uit de Tweede Wereldoorlog worden
gewaardeerd volgens de gangbare waarderingssystematiek
van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie
(kna), dan kunnen veel sporen vrijwel direct als behoudenswaardig
worden aangemerkt op grond van de criteria
zichtbaarheid en herinneringswaarde. 3 Denk aan
een in het landschap zichtbare loopgraaf of aan een
loopgraaf waarvan ooggetuigen zich de aanleg nog
kunnen herinneren. Uiteraard zijn niet alle resten uit
de Tweede Wereldoorlog de moeite van het behouden
dan wel onderzoeken waard. Een selectie kan echter
pas worden gemaakt, als de resten in kaart zijn gebracht
en de waarde ervan is bepaald. Sporen uit de
Tweede Wereldoorlog zouden dus vanzelfsprekend deel
uit moeten maken van het gangbare proces van inventarisatie-waardering-selectie,
zodat een weloverwogen
keuze kan worden gemaakt voor behoud, onderzoek of
verloren laten gaan. Een dergelijk afweging kan alleen
worden gemaakt in interdisciplinair verband, met inbreng
van historische kennis over context en belang
van de sporen.
Hierbij moet worden bedacht dat bodemvondsten uit
de oorlog vaak deel uit maken van een groter geheel
aan relicten, zoals gebouwde objecten, sporen in het
landschap, schade aan bomen en niet te vergeten een
strooiing aan vondsten die informatie kan geven over
het verloop van de strijd, zoals granaatscherven en patroonhulzen.
Feitelijk gaat het om een militair landschap
– of gemilitariseerd landschap – waarin onderen
bovengrondse resten onlosmakelijk met elkaar zijn
verbonden. Bij de waardering van dergelijke terreinen
moet worden gekeken naar de onderlinge relatie tussen
de verschillende relicten. Zodoende kunnen representatieve
delen van de belangrijkste slagvelden en militaire
terreinen in Nederland op duurzame wijze worden
behouden en beleefbaar gemaakt.
Zover is het helaas nog niet; terwijl archeologen nadenken
over het belang van Tweede Wereldoorlog-archeologie,
gaat de aantasting van het ondergronds militair
erfgoed gewoon door. 4
Archeologisch bestel 21
Noten
1 Het programma Erfgoed van de Oorlog richt zich weliswaar ook op ‘sporen
in het landschap die aan gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog herinneren’,
maar inventarisatie en onderzoek van deze sporen blijkt helaas niet
subsidiabel.
2 Zie www.baac.nl/project8/oorlogssporen+uit+mook. In principe is de provincie
eigenaar van alle archeologische vondsten die tijdens een opgraving
worden gedaan. In artikel 50 van de Monumentenwet wordt een uitzondering
gemaakt voor zaken waarvan de eigenaar (of erfgenamen) nog
bekend is.
3 De kna stelt: ‘Visueel waarneembare monumenten vormen een zichtbare
herinnering aan het verleden en dienen daarom zoveel mogelijk behouden
te blijven, zelfs al is de wetenschappelijke betekenis in bepaalde gevallen
gering.’ Als nadere toelichting wordt gegeven: ‘In Nederland zijn zichtbare
archeologische monumenten, zowel in de vorm van ‘positief’ (boven de
grond) als ‘negatief’ (uitgegraven) reliëf, relatief schaars.’ Bij het aspect
‘herinneringswaarde’ wordt onder andere gekeken naar de verbondenheid
met een feitelijke historische gebeurtenis.
4 Voor het beschikbaar stellen van gegevens en/of commentaar op eerdere versies
van dit artikel gaat mijn hartelijke dank uit naar: Stijn Arnoldussen
(Apeldoorn), Peter van den Broeke (Bureau Archeologie gemeente Nijmegen),
David van Buggenum (Arnhem), Piet Deelen (Landelijke Werkgroep Archeologie
Onder Water), Paul van der Heijden (Nijmegen), Hans Jongepier (Stichting
Cultureel Erfgoed Zeeland), Adjudant Geert Jonker (Hoofd Gravendienst Koninklijke
Landmacht), Ivar Schute (raap Archeologisch Adviesbureau), Hans
Timmerman (Arnhem), Kees Traas (Stichting Zeeland 1940-1945 Infatuate) en
Jobbe Wijnen (Wageningen). <
13
ARCHEObrief