Omslag voor.qxd - Vuurwerkveilig.com

STALLEN DIE
RUIGE MEST
PRODUCEREN
Ondersteunende informatie voor
veehouders die kiezen
voor vaste mest

Een uitgave van De Groene Long
Programmabureau voor
Noord-Holland Midden
Purmerend, mei 2005
STALLEN DIE
RUIGE MEST
PRODUCEREN
Ondersteunende technische informatie
voor veehouders die kiezen
voor vaste mest

Voorwoord
Voor u ligt een boekje over stallen die een soort mest produceren die
goed past bij optimaal weidevogelbeheer. Programmabureau De
Groene Long ondersteunt boeren die met hun bedrijf professioneel aan
natuurbeheer en landschapsbehoud doen. Natuurbeheer in het
agrarische cultuurlandschap van Noord-Holland Midden is hoofdzakelijk
gericht op weidevogels. De veenweiden zijn ontstaan en blijven
behouden door de levende kringloop van bodem, gewas, dier en mest.
Het gebruik van vaste (stapelbare, strorijke, ruige) mest wordt door de
meeste deskundigen gezien als gunstig voor regenwurmen en
weidevogels. Vandaar dat De Groene Long ook nieuwbouw en
renovatie steunt van stallen die strorijke mest voortbrengen. In het najaar
van 2004 hebben tientallen veehouders uit het werkgebied van het
Programmabureau een bedrijfsplan ingediend voor omschakeling naar
natuurbeheer en subsidie gevraagd voor de realisatie van potstallen en
andere staltypen die ruige mest produceren.
Zowel de bouw, de inrichting als het werken met de meeste van deze
stallen is echter pionierswerk. Omdat al deze ondernemers met dezelfde
vragen worstelen, en omdat de belangstelling in de
veenweidegebieden voor dit soort stallen ook elders in het land
toeneemt, leek het De Groene Long een goed idee om de beschikbare
informatie te bundelen in een praktisch boekje. Wij hopen dat de
gegevens nuttig zijn voor iedereen die betrokken is bij de bouw van
potstallen, hellingstallen of heuvelstallen.
1

Inhoudsopgave
blz. 3 voorwoord
blz. 5 inleiding
blz. 7 de keuze voor een staltype
blz. 11 de grupstal
blz. 13 de potstal
blz. 17 de hellingstal
blz. 21 de heuvelstal
blz. 23 de ingestrooide ligboxenstal
met schuiven
blz. 25 de eco-combistal
blz. 27 strooisel verdelen
1. Inleiding
De meeste personen die intensief betrokken zijn bij weidevogels hebben
het idee, dat ruige mest beter is dan drijfmest voor de in de bovenste
strooisellaag levende wurmen en de wurmeneters zoals Grutto en
Scholekster. Voor mensen die meer van bemesting, wurmen en
weidevogels willen weten, verwijzen wij naar de website
www.degroenelong.nl waar het uitgebreide verslag te vinden is van een
speciale studiedag over dit onderwerp.
De intuïtie van veel vogelaars dat het gebruik van vaste mest
gegarandeerd beter is dan van dunne mest, is overigens (nog) niet door
onderzoek bevestigd. Ook in drijfmestpercelen worden her en der goede
weidevogelresultaten gemeten. Het zekere voor het onzekere nemend en
afgaand op de stellige overtuiging van veel praktijkwaarnemers, kiezen
veel boeren die met hun bedrijfsvoering via deelname aan de regeling
particulier natuurbeheer een optimaal weidevogelbeheer nastreven, toch
vaak voor stallen die ruige mest produceren. Ook bij terreinbeheerders is
vraag naar vaste stalmest. Een belangrijke overweging bij de keuze is het
feit, dat het vervoer van stapelbare mest goedkoper is dan van drijfmest,
omdat men minder water transporteert.
Tot in de jaren zeventig bouwden de veeboeren vooral grupstallen. De
laatste decennia is de ligboxenstal met drijfmestkelders het dominante
staltype. Het landbouwkundig onderzoek in Nederland is tegenwoordig
dan ook hoofdzakelijk op ligboxenstallen gericht. Boeren die bezig gaan
met stallen die ruige mest voortbrengen, zijn daarom pioniers. Zie ook de
bijlage over de experimentele aspecten. Dit boekje wil deze veehouders
steunen met praktische informatie over dit soort staltypen, inrichting,
mechanisatiemogelijkheden, voordelen en nadelen van keuzes, aspecten
als arbeidsbehoefte en kosten en vooral: namen en adressen van collega's
die bereid zijn om de nieuwe investeerders te ontvangen en in te lichten.
Het boekje is in opdracht van De Groene Long samengesteld door
Henk de Gier en Bart Edel.
3

2. De keuze voor een staltype
De keuze voor een type stal hangt af van veel factoren zoals de
omvang van de veestapel, het soort vee, het rantsoen, de beschikbare
arbeid, de ruimte op het erf en welke kwaliteit mest men wenst op welk
moment van het jaar en de huidige en toekomstige milieuwetgeving.
Melkvee - vleesvee
Een ieder kan uiteraard zijn eigen keuzes maken, maar in de praktijk zien
we dat melkveehouders die ruige mest willen, kiezen voor een
ingestrooide ligboxenstal met mestschuif, een hellingstal, een heuvelstal
of een combinatie van een ligboxengedeelte met een heuvel of een
pot. Vleesveehouders kiezen meestal voor een potstal of een hellingstal.
Deze keuzes hebben vooral te maken met de reinheid die nodig is voor
melkwinning: met schone koeien.
Omvang veestapel
Melkveehouders met minder dan 50 dieren en weinig ruimte op het erf
kiezen voor een grupstal van het Zuid-Hollandse type, een ingestrooide
ligboxenstal of een hellingstal. Melkveehouders met grotere koppels
koeien kiezen voor een ingestrooide ligboxenstal, een hellingstal, een
heuvelstal of een combinatiestal.
Vleesveehouders met een klein koppel moederdieren kiezen meestal
voor een potstal of een hellingstal. Vleesveehouders met een grote
veestapel kiezen meestal voor een hellingstal of een heuvelstal. Deze
keuzes hebben vooral te maken met:
1) benodigde arbeid en strooiselkosten,
2) de mogelijkheid om groepen te vormen: productiegroepen bij
melkvee of leeftijdsgroepen bij vleesvee en
3) flexibiliteit: de meeste staltypen zijn welbeschouwd een experiment en
mochten de inzichten wijzigen, dan is het van belang om de stal tegen
lage kosten te kunnen aanpassen.
4

Lees eerst deze tip
Voordat we aanwijzingen op papier zetten,
willen we de volgende tip kwijt. Ga beslist op
bezoek bij verschillende veehouders die een
stal in gebruik hebben van het type dat u
wenst te bouwen. Bezoek de gewenste
stallen bij voorkeur samen met collega's die
ook de bouw van een dergelijke stal
overwegen. Via de Groene Long,
Laag Holland of de auteurs kunt u excursies
organiseren. Ga samen kijken, opmeten en
vooral: ga die boeren vragen hoe hun stal
bevalt en wat ze zouden veranderen als ze
de bouw over mochten doen.
Welk type stal
In de praktijk zien we vaak de volgende
keuzes:
melkvee - helling, heuvel, eco-combistal,
eventueel grupstal
vleesvee - diepe pot, helling
jongvee - ondiepe pot, helling
Rantsoen
Het rantsoen is van grote invloed op de hoeveelheid strooisel per dier
per dag. Rantsoenen voor melkgevende dieren bevatten doorgaans
naar verhouding meer eiwit en minder structuur: daardoor is de mest
relatief dun en is veel strooisel nodig. Melkkoeien krijgen bovendien naar
verhouding meer krachtvoer, hetgeen de mest doorgaans nog dunner
maakt en de strobehoefte nog hoger. We denken dat het stroverbruik
per dier ligt tussen de 6 kg per dag voor droog vleesvee op een
rantsoen van beheersgras tot gemiddeld 8 kg per dag voor melkvee
tijdens de lactatie.
Arbeidsbehoefte
Het instrooien van boxen, pot of helling is te mechaniseren, maar een
blazer of een automaat levert pas bij grote oppervlakten echt een
besparing op aan arbeid. Een dagelijkse bezigheid kan het
schoonmaken van de ruimte achter het voerhek bij helling of pot zijn.
Een roostervloer en een drijfmestkelder, of een dichte vloer met een
schuif achter het voerhek geeft veel minder werk. Maar we hebben ook
potstallen gezien met een mestgang achter het voerhek van 1.80 meter,
waar de mest net in de pot valt, hetgeen weinig werk oplevert. En een
potstal met een mestgang van 3.00 meter waar de veehouder dagelijks
veel werk heeft met schoonmaken. Een ander aspect om bij stil te staan
is de mogelijkheid om afscheidingshekken te plaatsen en groepen te
maken dan wel kalfkoeien te isoleren. Als dat niet goed voor elkaar is,
blijft je improviseren en dat kost veel arbeid.
Bij potstallen is de diepte van belang voor de arbeidsbehoefte.
Vuistregel: een pot van 80 cm diep moet (bij 8 vierkante meter per koe)
twee of drie keer per stalseizoen leeg. Om de mest van de hele
stalperiode op te slaan, moet de pot (bij 8 vierkante meter per koe)
minstens 1,20 diep zijn. Het hoeft geen betoog dat een zelfsluitend
voerhek arbeid bespaart bij veterinaire handelingen en het vastzetten
van koeien. In een potstal zonder vaste mestgang achter het voerhek
past geen zelfsluitend voerhek, omdat de hoogte van de mest varieert.
5

Ruimte op het erf
Bedenk, dat voor grupstallen, hellingstallen en potstallen die minder dan
1,20 meter diep zijn, een mestplaat en een gierkelder nodig zijn. Als in de
nabijheid van de stal onvoldoende ruimte beschikbaar is, maar wel
elders op het erf plaats is, dan bestaat de mogelijkheid om aan het eind
van de mestketting van de grupstal of aan het eind van de mestschuif
een verplaatsbare containerbak te plaatsen of een betonplaatje te
maken met een opstaande rand, van waaraf een shovel of een bobcat
de mest kan opscheppen.
Omdat vreetruimte en ligruimte gecombineerd zijn en omdat de koeien
vast staan, is in de grupstal de oplossing met het minste ruimtebeslag per
koe. Daarna volgt de potstal van meer dan 1,20 meter diep zonder
schuif achter het voerhek. Bij een roostervloer achter het voerhek moet
de drijfmestkelder onder de roosters voldoende opslagcapaciteit
hebben en moet ruimte zijn om te mixen.
Kwaliteit mest
Vaste mest moet luchtig zijn om te verteren. In een pot trappen de
koeien de mest vast en zakt het vocht omlaag. Daarom is zeker de
onderste laag mest zuurstofarm en slecht verteerd. Het is niet verstandig
om deze mest direct van uit de pot over het land te rijden. Het is beter
om de potstalmest eerst naar een mestplaat te rijden en een aantal
malen om te zetten. Bij een ingestrooide ligboxenstal met een schuif op
de mestgang(en) is het al dan niet scheiden van de dikke en de dunne
fractie op de plaats waar de mest het pand verlaat, een factor bij de
kwaliteit van de ruige mest. De mest van een hellingstal is van superieure
kwaliteit. Op een helling composteert de mest, omdat de koeien mest
en stro van boven naar beneden en door elkaar heen trappen. De
strooisellaag is vaak slechts 15 cm dik en broeit enigszins. Bij die broei
verdampt ook vocht. De vaste mest van een hellingstal is daarom goed
verteerd en luchtig.
6

Enige vuistregels:
Een volwassen koe produceert ongeveer
1 kubieke metervaste mest per maand.
Een volwassen koe heeft een ligbed nodig.
Van 8 vierkante meter per koe moet u 6 tot
8 kg stro per dag gebruiken.
Een pot voor de opslag van mest
gedurende een hele stalperiode moet
1.20 m diep zijn.
Milieuwetgeving
Het is niet ondenkbaar dat opslagen van vaste mest in de toekomst
overdekt moeten zijn. Bedenk ook dat aan de opslagcapaciteit van
mestplaten, gierkelders en drijfmestputten steeds hogere eisen worden
gesteld. Of de overheid ingaat op het pleidooi om vaste mest onder
bepaalde condities tijdelijk op land (dan wel vaarland) te mogen
opslaan, is nog niet bekend. Voor de precieze, actuele milieuregels kunt
u bellen met het LNV-loket: 0800 2233322 of kijken op de website
www.minlnv.nl
Persoonlijke voorkeur
Sommige veehouders zien niet tegen enig handwerk op, andere wel.
Andere veehouders hebben een hekel aan reparatie en onderhoudswerkzaamheden
en kiezen daarom beslist niet voor een mestketting. Een
zelfsluitend voerhek is relatief duur, maar werkt wel prettig. Enzovoorts.
7

3. De verschillende staltypen
De grupstal
Hoewel de grupstal zeker thuishoort in het rijtje staltypen die ruige mest
produceren, willen we in dit boekje niet verder ingaan op deze
oplossing. Omdat voldoende kennis beschikbaar is. Misschien gaat in de
toekomst wetgeving voor dierenwelzijn het houden van aangebonden
dieren verbieden. In de biologische landbouw is een dergelijk verbod op
komst.
De potstal
We onderscheiden:
- de potstal op de vlakke vloer. Stal in Noord-Holland
- de potstal met een naar achteren afhellende vloer. Stal in Drenthe.
- de potstal met stoepen. Stallen in Drenthe
- de potstal met stoepen en een relatief klein voerhek en
groepsvoedering. Stal in Noord-Holland
- de potstal met stoepen en een roostervloer achter het voerhek. Stal in
Gelderland
- de potstal met stoepen en een dichte vloer achter het voerhek en een
schuif. Stal in Noord-Holland.
8

Potstal op vlakke vloer
Opmerkingen: dit is het goedkoopste type potstal. Eenvoudig te
realiseren in bestaande gebouwen. Omdat het niveau van de mest
varieert, geen zelfsluitend voerhek maar op hoogte verstelbare, bij
voorkeur ronde, keerbuizen gebruiken. Gevolg is wel, dat de kalveren
ook op de voergang gaan liggen. De 'pot' moet minstens 30 cm onder
de voergang liggen. De minimale diepte van de ruimte achter het
voerhek is 8 meter. Omdat het mestniveau varieert, moet veel aandacht
worden gegeven aan de hanteerbaarheid van de hekken. Het is nodig
om meerdere keren in het stalseizoen uit te mesten, dus is ook een
mestplaat nodig. Het is verstandig om achterin te strooien, zodat de
mest vanaf het voerhek naar achteren omhoog loopt (meer
opslagcapaciteit). Achterin is een mestkerende wand met een hoogte
van minstens 1,25 meter noodzakelijk.
10

Potstal op naar achteren hellende vloer
Opmerkingen: een variant van de potstal met de vlakke vloer. Verschil:
meer opslagruimte voor mest dan bij de 'potstal zonder pot'.
Hellingshoek van de vloer ten hoogste 10 graden. Zorg voor een vloer
met een anti slip profiel, voor koeien en uitmesten. Het voordeel van dit
type potstal is, dat een voerhek gebruikt kan worden (omdat het bed
van achter naar voren vol loopt). Uiteraard moet de achtermuur hoger
dan 1.25 m zijn. Verder als bij het vorige type.
Potstallen met stoepen
Potstal met stoepen en mestgang zonder schuif of roostervloer
Opmerkingen: breedte mestgang achter voerhek zonder schuif of
roosters 1.80 meter in verband met handwerk aan mest schuiven. We
hebben stoepen gezien met 3 of 4 treden en van 40 breed en 30 diep
tot 1 meter breed en 40 diep. Hoe steiler en smaller de trap, hoe meer
mestopslag maar ook: hoe groter de kans op ongelukken (bij vechten,
dekken en tochtigheid). De treden zijn voorzien van een profiel, tegen
uitglijden. Tip: maak de onderste trede 10 cm hoger dan de andere: u
start immers met een dikke laag strooisel. We hebben ook potstallen
gezien met minder brede traptreden en een keerbuis achter het
gedeelte van de mestgang waar geen stoepen zijn. Dit om de
opslagruimte te vergroten. Bedenk wel dat in hokken met grote koppels
bij voorkeur twee stoepen per groep gewenst zijn, omdat het risico
bestaat dat dominante koeien voor de ingang vervelend doen,
waardoor ranglage koeien niet of minder bij het voerhek kunnen komen.
12
Let op:
Van alle staltypen zijn meerdere varianten
bekend. Neem contact op met of De
Groene Long of met het team van Laag-
Holland of met een van de auteurs om
een bezichtiging/ excursie te
organiseren.We noemen geen adressen of
telefoonnummers op uitdrukkelijk verzoek
van de eigenaren/ gebruikers van de
stallen. In dit boekje noemen we alleen de
provincie waarin de stal staat, zodat u
eventueel een gewenste rondrit kunt
samenstellen.

Potstal met stoepen en groepsvoedering
Opmerkingen: nog meer opslagruimte bieden stallen met minder
vreetruimte per koe (tot 1 meter per 5 koeien) en alleen een trap naar
het voerhek. In die situatie is een arbeidsbesparend voerhek type 'Welink'
bruikbaar. Nadeel is dat relatief veel mest achter het voerhek valt, zodat
de koeien daar al snel door de mest zakken en dat wordt smerig.
Hetzelfde bezwaar kan gelden voor situaties waarbij koeien brok vreten
uit een krachtvoerautomaat. Ook bij deze oplossing bestaat het risico
van vervelende dominante koeien. Verder als bij het vorige type.
Potstal met stoepen en roostervloer en drijfmestkelder achter het
voerhek
Opmerking: het verschil met de vorige potstaltypen is dat achter het
voerhek een ruimte van 3.00 meter moet zijn vanwege het vreten en het
koeverkeer. Roosters kunnen bij dikke mest dicht raken. Bedenk dat de
put regelmatig gemixed moet kunnen worden, zeker bij het gebruik van
15 juni gras. De koeien zijn vanwege de roosters wellicht schoner, maar
de investeringen in kelder(s), roostervloer, mixer en mixput zijn niet voor
de poes. Bovendien heeft men naast ruige mest ook een relatief flinke
hoeveelheid drijfmest.
14
Gebruik
Voor goed weidevogelbeheer is een
goede bemestingstoestand nodig. Want
met de vruchtbaarheid van de bodem
hangt het ondergrondse voedselweb
samen, waar die strooiselbewonende
wurmen deel van uitmaken die het voedsel
voor weidevogels vormen. Om de hoogte
van de mestgift te bepalen is eigenlijk
grondonderzoek nodig en analyse van de
mest. Een vuistregel is een aanwending van
15 tot 20 ton per hectare per jaar.
Ruige mest bevat koolstof veel humus en
strooiselresten: dat is goed voor het
bodemleven en de bodemprocessen.
Gebruik voor het maaien alleen goed
omgezette, rulle ruige mest. Na 8 weken
geeft goed verdeelde, goed verteerde
mest geen resten meer in de kuil. Gebruik
slecht verteerde ruige mest alleen in de
nazomer, voorafgaande aan weidegang.
Ruige mest mag in de stalperiode pas na 1
februari op het land worden gebracht,
maar niet op besneeuwde of hard
bevroren grond.

Potstal met stoepen en dichte vloer met mestschuif
Opmerking: ook bij dit staltype moet de ruimte achter het voerhek 3.00
meter zijn. Ook hier wellicht schonere koeien, maar hoge investeringen.
Want het blijft niet bij die ene mestschuif. Deze schuif duwt de mest door
regeltechniek gestuurd in porties in een dwarsgoot van waaruit de mest
door een tweede transportketting via een zwenkbare opvoergoot naar
een mestopslag wordt getransporteerd. In de dwarsgoot is ook nog
scheiding van dikke en dunne fractie mogelijk. Het transport vanaf de
dwarsgoot net buiten de stal tot aan de mestplaat kan ook met een
molpomp gebeuren. Schuif, mestketting, ommuurde, vloeistofdichte
mestplaat met put voor lek- en perswater of een eventuele gierkelder
zijn behoorlijke meerkosten. Bovendien zijn mestkettingen (en in mindere
mate mestschuiven) niet vrij van storing en onderhoud.
16

Hellingstallen
We onderscheiden:
- De hellingstal met mestschuif achter het voerhek (al dan niet met
strozolder). Stal Noord-Holland.
- De heuvelstal. Stal Noord-Holland
- De dubbelrijige hellingstal met centrale voergang. Stal Drenthe.
- De dubbelrijiige hellingstal met centrale stro-opslag. Stal Gelderland.
Hellingstal met mestschuif achter voerhek
Aan het eind van de mestgang schuift de mest in een dwarsgoot of
wordt de mest in een containerbak of op een opschuifplaat geduwd.
Reinheid van koeien is afhankelijk van soort strooisel, strooisellengte,
strooifrequentie, rantsoen en gewicht van de koeien. Detail: op de
mestgang aan de kant van het ligbed valt relatief meer mest en
daardoor kan de schuif opwippen. Oplossing: opsluiten in de
betonconstructie of met een hardhouten lat. Zie verder de opmerkingen
bij de potstal met dichte vloer en mestschuif. bij de potstal met dichte
vloer en mestschuif.
Het principe van de hellingstal is dat het vee de mest geleidelijk naar
beneden trapt, zodat compostering op de helling plaats vindt en de
compost ook vanzelf naar beneden zakt. Het ligbed wordt op die
manier nooit dikker dan 15 cm en is altijd warm. De hellingshoek
varieert van 5 tot 15 graden. Voor meststieren van 6 tot 16 maanden
met een maisrantsoen - dus droge mest - past een helling van 5 tot
10 graden bij een hellingbreedte van 6 meter. Voor zoogkoeien past
een hellingshoek van 10 tot 12 graden. Voor melkvee en jongvee
van melkvee past een hellingshoek van 12 tot 15 graden bij een
hokdiepte van 6 meter. Bij kleine groepen vee moet de
hellingbreedte kleiner worden gemaakt, anders werkt de helling niet
en ontstaat een soort schuine potstal.
18

Heuvelstal
Een bijzonder ontwerp is de heuvelstal. Twee hellingen met de hoge
kanten tegen elkaar, een rondgaande goot van 45 cm breed en 15 cm
diep met een mestketting. Verder een mestgang met roosters en een put
achter het voerhek. Voordeel: een automaat kan over het midden beide
hellingen in één werkgang strooien.
Dubbelrijige stal met centrale voergang
Tussen buitenmuren en de hoogste zijde van de helling is een gang voor
opslag van stro en strooien.
20

Dubbelrijige stal met centrale stro opslag
Tussen de hoogste zijden van de hellingen is een ruimte voor opslag van
stro en strooien.
Ligboxenstal met ingestrooide boxen
De te strooien hoeveelheid hangt onder andere af van de vraag of aan
het eind van de mestgang(en) een scheiding plaatsvindt tussen de
dikke en de dunne fractie. Achter het voerhek en (bij meerrijige stallen)
tussen de boxen loopt een mestschuif die de mest naar buiten schuift, in
een container, in een dwarsgoot met mestketting of op een ommuurde
plaat van waaraf de ruige mest met een schuifbak is op te scheppen.
Van dit systeem maken ook een mestplaat en een kelder deel uit.
Het is in een aantal gevallen mogelijk om bestaande traditionele
ligboxenstallen om te bouwen, vooral als uitbreiding plaatsvindt. Of die
mogelijkheid bestaat, hangt af van de plaats van de mixput(ten).
22

Eco combistal variant. Stal in Groningen, bouwtekening in
Noord-Holland.
Een vorm waarmee de veehouder bij de bouw flexibel is en op grond
van zijn ervaringen in een later stadium nog voor meerdere opties kan
kiezen, is de eco combistal. Hierbij worden bijvoorbeeld een potstal met
een vlakke vloer of een helling onder één dak gecombineerd met een
ligboxenstal met ingestrooide boxen. De maatvoering wordt zo gekozen,
dat men in een later stadium nog alle kanten uit kan. De constructie
wordt zo uitgevoerd, dat boxen of helling op eenvoudige wijze
demontabel zijn en dat rekening gehouden is met eventuele schuiven/
dwarsgoten enzovoorts.
24

Strooien
Strooisel kan afkomstig zijn uit de graanteelt zoals tarwestro en gerstestro
en van teelten als karwijzaad en koolzaad. Als strooisel is ook droog en
bij voorkeur overjarig riet bruikbaar. In potten zijn wellicht ook (droge)
organisch afvallen uit de omgeving zoals bermmaaisel en uitgebloeide
grassen uit laat gemaaide percelen te gebruiken. Of dergelijke
producten in hellingstallen of in ligboxenstallen bruikbaar zijn en op en zo
ja welke nabewerking nodig is om een onkruidvrij product te verkrijgen,
moet nog in de praktijk worden onderzocht. Onkruidzaden gaan dood
als de temperatuur minstens 48 uur hoger is dan 60 graden Celsius. Over
de bemestende waarde van het compost-achtige eindproduct
( 'humest') weten we nog weinig. Ook met de mechanisatie van het
opstrooien van de ligbedden met dergelijke producten moet nog flink
worden geëxperimenteerd.
De opslag van stro kan:
-in de buitenlucht of in een berging buiten de stal;
-in een strovak dat onderdeel is van de stal (gemakkelijk als je in het
voorjaar ruimte nodig hebt voor het aflammeren);
-op een strozolder in de stal boven het ligbed. Daarbij is een voorlader
nodig (stallen in Noord-Holland);
-in een 'strogang' tegen de buitenmuur (stal in Drenthe);
-in een centrale 'strogang' tussen twee hellingen (stal in Gelderland);
26

Het strooien van het ligbed kan gebeuren:
-in handwerk met kleine baaltjes stro;
-door ronde balen stro in het ligbed uit te rollen en met handwerk te
verdelen:
-idem, maar dan door de koeien voor de verdeling zorg te laten dragen;
-met een hakselaar/ strooi-automaat aan een rail boven de
helling(en)/boxen; nadeel: kosten;
-met een hakselaar/ blazer vanaf de voergang. Nadeel: stof.
-met een mestwagen met dubbele wals die een groot pak stro
versnipperd en via een transportband vanaf de voergang over de
mestgang heen in de hokken strooit. De transportband is hydraulisch
omklapbaar tegen de mestwagen aan.
Eisen aan het gebouw
Bedenk dat de keuze voor ronde balen, handwerk, automaat of blazer
gemaakt moet worden voordat de bouw begint. Bij blazen moet het
gebouw hoog genoeg zijn, moeten de wanden glad afgewerkt zijn en
moet je geen last hebben van kolommen of staanders. Verder moet je
kiezen voor een vrije overspanning of een strogang buitenom. Bij ronde
balen moeten de deuren aan de zijkant groot genoeg zijn en moeten
de hekken dusdanig zijn opgehangen, dat het mogelijk is om in de
groepshokken te komen zonder dat de dieren door elkaar heen gaan
lopen. Bij een automaat moet het gebouw voldoende hoog zijn en
moeten de spanten sterk genoeg zijn om de rail met de zware installatie
(gewicht machine ongeveer 1.000 kg) plus de ronde baal te dragen.
27

Bijlage 1
Een notitie die De Groene Long heeft gebruikt bij het onderbouwen van
de subsidieverlening aan boeren die stallen met vaste mest realiseren,
om het experimentele karakter te onderstrepen.
Innovatieve aspecten van stallen die ruige mest produceren
In en rondom natuurgebieden met een weidevogeldoelstelling in Noord-
Holland Midden bestaan verschillende initiatieven om nieuwe stallen te
realiseren voor graasdieren, te weten voor melkvee en vleesvee en
schaapskooien voor de winters met strenge vorst en sneeuw en de
lammertijd. Deze graasdieren lopen in het weideseizoen hoofdzakelijk op
percelen waarop langjarige verplichtingen zijn aangegaan om het
beheer van weidevogels te optimaliseren. In dat beheer spelen
contracten met uitgestelde maaidata en begrazen een belangrijke rol.
In de beheervoorschriften is het gebruik van ruige mest een vaak
vergeten aspect. Uit onderzoek is gebleken dat de aanwending van
strorijke stalmest bevorderlijk is voor bodemleven en insecten en
daarmee ook voor weidevogels en hun jongen.
De afgelopen decennia is de aandacht van de overheid en de
geldstroom voor weidevogelbeheer toegenomen. Zeker in het
veenweidegebied van Noord-Holland heeft de veehouderij massaal
vrijwillig en op contractbasis meegedaan aan het creëren van een
biotoop die gunstig is voor de weidevogels. De meeste veehouderijen
echter zijn in de halve eeuw die achter ons ligt, overgegaan op stallen
die drijfmest produceren. Die stalgebouwen zijn goedkoper, vergen
minder arbeid en ook de aanwending van drijfmest is goedkoper en
efficiënter, zeker nu de mestwetgeving de boeren dwingt om de mest in
het groeiseizoen emissiearm uit te rijden. Nieuwe stallen in Nederland, in
andere Westerse landen zijn dan ook bijna uitsluitend ligboxenstallen met
een betonvloer en een mestschuif en dunne mest, dan wel
ligboxenstallen voorzien van roostervloeren met putten en drijfmest. Deze
ontwikkeling vindt niet alleen om economische redenen plaats, maar is
28

ook logisch gezien de steeds strengere eisen op het gebied van hygiëne
in verband met diergezondheid en melkkwaliteit. In de moderne
gebouwen met hun uitgekiende inrichting blijven de koeien schoner.
Bovendien wordt stro vanwege de afname van het areaal graanteelt
steeds schaarser en duurder.
Wat ontbreekt aan het ideale weidevogelbeheer is echter vaste mest.
Daarom zijn er rondom natuurgebieden bij verschillende bedrijven
plannen om - tegen de stroom in - stallen te bouwen die ruige mest
produceren. Enkele dappere pioniers (vaak uit de biologische
landbouw) hebben de afgelopen jaren in ons land geëxperimenteerd
met nieuwe stalsystemen die strooiselrijke, stapelbare stalmest
produceren en die toch voldoen aan de tegenwoordige eisen van
kostenbeheersing, lage arbeidsbehoefte, management en hygiëne. Her
en der in Nederland verrijzen nieuwe gebouwen met verschillende
soorten ingestrooide ligbedden in boxen, diepe potten of op hellende
vloeren. Op al die bedrijven valt veel te leren: vooral interessant is het
antwoord op de vraag wat de gebruikers anders zouden doen als ze
hun stal opnieuw mochten bouwen. Of met welke kinderziekten ze te
maken hebben gehad. Duidelijk is, dat de ontwikkeling van deze
staltypen en het bijbehorende management nog in de kinderschoenen
staat. Noch het landbouwkundig onderzoek noch het bedrijfsleven
investeren in bedrijfssystemen die vaste mest produceren. Omdat die
markt vanwege de geringe omvang commercieel niet interessant is.
29

Wat zijn nu de experimentele kanten aan deze concepten?
-De keuze voor het systeem: ingestrooide boxen plus schuif, hellingstal,
heuvelstal, potstal, combinaties tussen verschillende elementen,
scheiding van stalmest en gier op verschillende punten in de opzet;
-de lay-out van de stallen, mest-, voer- en melklijnen mogen elkaar niet
kruisen, het koe-verkeer moet in de stalperiode en in de weideperiode
passen bij het management, de indeling in groepen, de plaats van
afkalfstal(len), ziekenstal(len), wachtruimte, de opslag van stro in relatie
tot het strooien, het met kraan en kieper(s) verwijderen van de mest,
stalreiniging;
-opslag en gebruik van verschillende soorten stro en organische
materialen uit de groene ruimte zoals riet, slootschoonsel en uitgebloeid
gras van slechte voederkwaliteit;
-ondergronds transport en opslag van vaste mest;
-mestbehandeling, al dan niet bijmengen met organisch materiaal uit de
omgeving, omzetten en andere bewerkingen om de vertering te
bevorderen;
-graslandgebruik en bemesting: het op grote schaal gebruiken van een
lastige mestsoort en gier in combinatie met maximale zorg voor
weidevogels en hun jongen.
Wat zijn nu innovatieve onderdelen van stalsystemen die vaste mest
produceren?
-alles wat min of meer definitief is aan de gebouwen zoals het
bouwskelet, met name de betonconstructies;
-onderdelen als mestschuiven, mestkettingen, oplopen;
-de mechanisatie van het instrooien; boeren ontwikkelen zelf machines
zoals omgebouwde hooikanonnen, een hakselaar met een
bodemketting die langs een rail wordt voortgedreven.
-aanpassingen aan mechanisatie in verband met het verwerken van riet,
slootschoningsmateriaal en/ of lang gras (transport/ snij-inrichtingen);
-alles wat bijdraagt aan het 'schone koeien - management';
-de inrichting van de mestopslag;
30

-alles wat bijdraagt aan het 'composterings - management' (vaste mest
moet 'rijp'zijn, niet verzuurd of zuurstofarm);
-alles wat bijdraagt aan strooibaarheid en een goede verdeling van de
mest.
-de integratie van stalmest in moderne veehouderijsystemen. Vaste mest
heeft andere eigenschappen dan dunne mengmest:
de plantenvoedingsstoffen komen trager en over een langere periode
vrij ('slow release').
Samenwerking bij pionieren
Het is van het grootste belang dat de boeren in Noord-Holland Midden,
die plannen hebben om binnen afzienbare tijd een stal te realiseren die
ruige mest produceert, samen optrekken. Om deze veehouders bij te
staan laat De Groene Long een voorlichtingsbrochure maken waarin
alle, op dit moment in Nederland bestaande staltypen met ruige mest
staan beschreven, met foto's, bouwtekeningen, detailschetsen,
kostenramingen, ervaringen van gebruikers, wettelijke eisen, tips en een
excursieprogramma.
De grupstal
In het bovenstaande verhaal is de grupstal niet genoemd. Maar ook dit
staltype produceert wel degelijk ruige mest (en ook gier). Een Zuid-
Hollandse stal is op zich geen vernieuwend concept. Tussen 1950 en
1975 hebben melkveehouders in ons land voor de stalling van hun
koeien bijna uitsluitend Zuid-Hollandse grupstallen gebouwd. Doordat de
koeien in twee rijden met hun koppen naar de centrale voergang staan,
is het voeren te mechaniseren en daardoor veel minder arbeidsintensief.
Rond de jaren zeventig is de melkveehouderij (en het landbouwkundig
onderzoek en de voorlichting) hoofdzakelijk vanwege de
schaalvergroting massaal overgestapt op ligboxenstallen. In een land als
Denemarken bijvoorbeeld is het concept grupstal nog decennia lang
verder ontwikkeld, met name op het gebied van automatisering.
31