ASM Europe zet punt achter legacysoftware Nieuws ...
09.09.2013 • Views
Share Embed Flag

ASM Europe zet punt achter legacysoftware Nieuws ...

ASM Europe zet punt achter legacysoftware Nieuws ...

ASM Europe zet punt achter legacysoftware Nieuws ...

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
bits.chips.nl

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

START NOW

<strong>Nieuws</strong><br />

Verkeerscamera<br />

uit Son schudt<br />

beveiligingsbranche op<br />

Maandelijks magazine voor de hightechindustrie // 19 oktober - 9 november 2012 // www.bits-chips.nl<br />

<strong>Nieuws</strong><br />

Belgische technologie tovert<br />

tribune om in videoscherm<br />

<strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong> <strong>zet</strong> <strong>punt</strong><br />

<strong>achter</strong> <strong>legacysoftware</strong><br />

In cooperation with<br />

8<br />

Inclusief speciale<br />

beurscatalogus van

Vianen | Best | Deventer | Rotterdam | Amsterdam | Groningen | Dhaka<br />

Learn, create and make it work!<br />

Wij zijn op zoek naar Top Talenten!<br />

en bieden Top Beloning voor Top Talenten!<br />

CIMSOLUTIONS is een TOP ICT-Dienstverlener op het gebied van administratieve en industriële automatisering, opererend<br />

vanuit onze vestigingen in Amsterdam, Best, Deventer, Groningen, Rotterdam, Vianen en Dhaka (Bangladesh). We zijn ISO gecertificeerd<br />

en dit jaar door CRF voor de 5e keer als ‘Top Employer ICT’ beoordeeld. Onze klanten zijn internationale bedrijven<br />

en overheden waar technologie en innovatie hoog in het vaandel staan. Onze uitdaging is om onze klanten succesvol te laten<br />

zijn in hun projecten en doelstellingen. Daarvoor leveren wij als onafhankelijke ICT dienstverlener met circa 250 professionals<br />

hoogwaardige expertise in de volle breedte van het ICT werkveld, al sinds 1992. Bezoek voor meer informatie onze website<br />

www.cimsolutions.nl.<br />

Wij zoeken, voor zowel technische als administratieve en business automatisering, ervaren én ambitieuze professionals met<br />

een voorliefde voor ICT, die klantgericht zijn, zowel zelfstandig als in teamverband goed functioneren, communicatief en sociaal<br />

vaardig zijn en uitblinken in kwaliteit en professionaliteit voor actuele functies als:<br />

- C#/C++/Java/Embedded Software Engineer<br />

- Software Architect/Technisch Ontwerper<br />

- Functioneel/Applicatie/Systeem Beheerder<br />

- Projectleider/Projectmanager<br />

Voor meer actuele en uitdagende vacatures en vereiste kennis en ervaring, zie www.cimsolutions.nl. Ook gekwalificeerde<br />

ZZP’ers/zelfstandigen/freelancers mogen reageren. Wij hebben continu uitdagende projecten.<br />

Wij bieden:<br />

- de kans om mee te groeien in een dynamische en gezonde onderneming;<br />

- zelfontplooiing door gevarieerd werk en opleiding;<br />

- uitdagende en state-of-the-art en hightech projecten;<br />

- uitstekende arbeidsvoorwaarden, zoals een auto en onkostenvergoeding;<br />

- collegiale, informele en professionele werksfeer bij een Top Employer ICT.<br />

CIMSOLUTIONS Weekend in Keulen 2011<br />

- Tester/Testcoördinator/Testmanager<br />

- Informatie Analist/Functioneel Ontwerper<br />

- Database Administrator/Database Ontwerper<br />

- Embedded Linux/Android/Java/C++ Software Engineer<br />

Interesse? Als je geïnteresseerd bent in een functie bij CIMSOLUTIONS, stuur dan je sollicitatiebrief met cv naar<br />

CIMSOLUTIONS, Postbus 183, 4130 ED Vianen of mail naar hrm@cimsolutions.nl. Voor meer informatie kun je onze website<br />

bezoeken bij www.cimsolutions.nl en/of bellen met Jos Peek of Djurre van Gulik, telefoon 0347-368100 tot 21.00 uur.<br />

CIMSOLUTIONS B.V. | Havenweg 24, 4131 NM Vianen | Postbus 183, 4130 ED Vianen | The Netherlands<br />

Phone: (+31) 347-368100 | Fax: (+31) 347-373777 | E-mail: cimsolutions@cimsolutions.nl | Internet: www.cimsolutions.nl<br />

120914_cim_182x263.indd 1 28-09-12 15:49

Opinie<br />

Paul van Gerven is redacteur van Bits&Chips.<br />

Redactioneel<br />

Nogmaals Dimes<br />

Drie edities terug luidde ik op deze plek<br />

de noodklok over Dimes, dat de nanciering<br />

voor zijn cleanroom kwijtraakt<br />

(zie Bits&Chips 5). Het Delftse onderzoeksinstituut<br />

wil dat gat opvullen deels door<br />

meer gebruikers – lees: promovendi en postdocs<br />

– aan te trekken en hun hoogleraren<br />

te laten betalen voor labgebruik, en deels<br />

door meer geld op te halen bij de industrie.<br />

Hoewel ik deze koers niet principieel afwijs,<br />

maakte ik me wel ernstige zorgen over het<br />

ontbreken van basisnanciering. Oud-Dimes-directeur<br />

Joachim Burghartz sloot zich<br />

een editie later bij deze analyse aan. Hij suggereerde<br />

het Duitse Fraunhofer-model als<br />

alternatief: een derde ‘vaste’ nanciering<br />

van overheden, een derde uit onderzoeksprogramma’s<br />

en een derde uit de industrie.<br />

Na een gesprek met de leiding op de<br />

jaarlijkse Dimes-dag eind september ben<br />

ik enigszins gerustgesteld (zie pagina 14).<br />

Decaan Rob Fastenau laat doorschemeren<br />

dat de TU Delft Dimes niet laat vallen als<br />

het niet lukt om het begrotingsgat te overbruggen.<br />

Als het instituut aannemelijk kan<br />

maken zich voldoende te hebben ingespannen<br />

de tering naar de nering te <strong>zet</strong>ten, dan<br />

springt de faculteit of het college van bestuur<br />

in geval van nood bij. Het is dus mogelijk<br />

dat Dimes uiteindelijk toch terug kan<br />

vallen op gedeeltelijke basisnanciering.<br />

Fastenau zal dat echter niet snel met zoveel<br />

woorden zeggen, want hij gebruikt de<br />

nu al opgelopen tekorten (zeshonderdduizend<br />

euro dit jaar) als drukmiddel om een<br />

cultuuromslag in de organisatie te bewerkstelligen:<br />

jullie moeten aan de bak, jongens,<br />

anders gaat het mis, zegt hij in feite. Ik betwijfel<br />

of dit nu de beste manier is om academici<br />

te motiveren, maar dat laat onverlet dat<br />

onderzoekers zich moeten voegen naar een<br />

nieuwe realiteit van opdrogende publieke<br />

geldstromen. Niets doen is ook geen optie.<br />

Binnen mijn netwerk overheerst pessimisme<br />

over de slagingskans Dimes op nieuwe<br />

leest te schoeien. Veel van mijn contacten<br />

wijzen op de bestuurlijke geschiedenis<br />

van het instituut, waar zich in afwezigheid<br />

van een sterke leiding een anarchistisch<br />

getinte cultuur heeft genesteld, die zo ongeveer<br />

diametraal tegenover de ‘bedrijfsmatige’<br />

werkwijze staat die nu wordt gepusht<br />

om samenwerking met de industrie naar<br />

een hoger plan te tillen. Het schisma Mems<br />

versus procestechnologie dat door de organisatie<br />

loopt en persoonlijke verhoudingen<br />

heeft aangetast, maakt het er niet makkelijker<br />

op. Alleen door te roepen dat Imec –<br />

dat ongeveer gelijktijdig is opgericht – zijn<br />

zaakjes heel wat beter heeft aangepakt, sluiten<br />

de rijen zich nog bij Dimes.<br />

Er heerst ook scepsis over de bereidwilligheid<br />

van de industrie om te innoveren bij<br />

en met kennisinstellingen. Het topsectorbeleid<br />

legde het primaat bij het bedrijfsleven,<br />

waarvan werd verondersteld dat het<br />

zijn belastingkorting op R&D zou laten terugvloeien<br />

naar innovatie – óók bij publieke<br />

organisaties. Ik kaartte in Bits&Chips 4,<br />

2012 al aan dat dat veel te weinig gebeurt;<br />

bedrijven houden niet van cash out en van<br />

Onderzoekers moeten zich<br />

voegen naar een nieuwe<br />

realiteit van opdrogende<br />

publieke geldstromen<br />

die bestuurlijke rompslomp bij de semioverheid.<br />

En dus wordt het gat dat Verhagen<br />

<strong>achter</strong>liet in de publieke onderzoeksnanciering<br />

niet gedicht. Kan Dimes tegen<br />

deze stroom in roeien?<br />

Eén contact suggereerde zelfs die ‘zelfgenoegzame<br />

hobbyclub’ het krimpscenario<br />

met onvermijdelijke uitkomst te besparen<br />

en de tent maar direct op te doeken. Zelf<br />

zie ik wel licht<strong>punt</strong>jes. Compensatie in het<br />

nieuwe regeerakkoord voor de geschrapte<br />

Fes-middelen zou een klein mirakel zijn,<br />

maar een minder vrijblijvend mechanisme<br />

om bedrijven innovatie te laten sturen, is<br />

niet uitgesloten. Ook breidt de <strong>Europe</strong>se<br />

Unie zijn onderzoeksbudget fors uit, en de<br />

ervaring leert dat Nederland daarvan zal<br />

weten te proteren. Over de grens is er ook<br />

genoeg industrie die Dimes aan zich kan<br />

binden, want aan de kennis en kunde binnen<br />

het instituut ligt het niet. Daarom behoren<br />

ook spin-outs tot de mogelijkheden.<br />

Dimes gaat desalniettemin een heel moeilijke<br />

tijd tegemoet. De ruzies zullen hoog<br />

oplopen, een paar onderzoekers zullen<br />

waarschijnlijk kwaad vertrekken of worden<br />

weggewerkt. De taak van Rob Fastenau is<br />

niet te benijden. Zelfs als hij alles goed doet,<br />

is succes niet verzekerd.<br />

8 | 3

Inhoud Deze keer in Bits&Chips<br />

10 22<br />

<strong>Nieuws</strong> <strong>Nieuws</strong><br />

Ampleye stopt 25<br />

beveiligingscamera’s in één doosje<br />

Met een camera die is ontwikkeld voor verkeershandhaving<br />

wil de Sonse starter Ampleye de beveiligingsbranche op<br />

haar kop <strong>zet</strong>ten.<br />

14<br />

‘Dimes is vijfentwintig<br />

17 EUV-vertraging <strong>zet</strong> rem 36<br />

jaar gepamperd’<br />

op wet van Moore<br />

<strong>Nieuws</strong><br />

7 In 140 woorden<br />

8 Overzicht<br />

10 Ampleye stopt 25 beveiligingscamera’s<br />

in één doosje<br />

17 EUV-vertraging <strong>zet</strong> rem<br />

op wet van Moore<br />

22 Belgische technologie tovert Olympisch<br />

stadion om tot groot beeldscherm<br />

25 Chemische techniek opent deur naar tft’s<br />

van metaaloxide<br />

4 | 8<br />

Interview<br />

14 Dimes<br />

‘Dimes is vijfentwintig jaar gepamperd’<br />

Opinie<br />

3 Nogmaals Dimes – Paul van Gerven<br />

12 Stelling: volg vooral geen technische<br />

opleiding – Ad Lagendijk<br />

12 Reactie: paradijselijk tekort –<br />

Marcel Pelgrom<br />

20 Samenwerking geeft betere zichtbaarheid –<br />

Derk-Jan de Grood<br />

27 De headhunter – Anton van Rossum<br />

65 F*ck de crisis – Joost Backus<br />

Belgische technologie tovert<br />

Olympisch stadion om tot groot<br />

beeldscherm<br />

Tijdens de opening van de Olympische Spelen in Londen maakte<br />

Tait Technologies van de tribune een groot videoscherm.<br />

Tech-kiek<br />

29 Lego<br />

Dimenco bouwt verder op<br />

3D-tv-technologie Philips<br />

Achtergrond<br />

30 De zonnecel als optisch geïntegreerd circuit<br />

33 Cisc versus Risc: nieuwe ronde, nieuwe kansen<br />

In bedrijf<br />

36 Dimenco bouwt verder<br />

op 3D-tv-technologie Philips<br />

En verder<br />

66 Trainingen<br />

67 Events<br />

72 Wegwijzer<br />

75 Colofon

Thema Software-engineering<br />

42 56<br />

<strong>Nieuws</strong> <strong>Nieuws</strong><br />

<strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong> stampt compleet nieuwe<br />

controlarchitectuur uit de grond<br />

Drie jaar geleden besloot <strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong> de software in zijn<br />

depositieovens volledig te vernieuwen en daarbij vanaf nul<br />

te beginnen.<br />

49<br />

<strong>Nieuws</strong><br />

42 <strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong> stampt compleet nieuwe<br />

controlarchitectuur uit de grond<br />

Opinie<br />

49 Software-engineering blijft<br />

vakmanschap – Aad Vredenbregt<br />

Software-engineering<br />

blijft vakmanschap<br />

51<br />

Achtergrond<br />

51 Modelgedreven ontwikkelstraat geeft<br />

voorspelbaarheid, snelheid en kwaliteit<br />

54 Cosimulatie verbetert dialoog tussen<br />

ontwerpdisciplines<br />

56 Model-checkers als<br />

slimme schroevendraaiers<br />

60 Software en de wet van<br />

de toenemende wanorde<br />

62 Procesbouwwerken tussen<br />

proces en pragmatisme<br />

Model-checkers als slimme<br />

schroevendraaiers<br />

Dat model-checken eenvoudiger is dan velen denken, laten<br />

Radboud-studenten zien in een aantal cases, onder meer bij<br />

NXP Itec.<br />

Modelgedreven ontwikkelstraat geeft<br />

voorspelbaarheid, snelheid en kwaliteit<br />

In cooperation with<br />

Speciaal bij dit nummer ontvangt u de beurscatalogus van<br />

Bits&Chips 2012 Embedded Systems, hét jaarlijkse event<br />

rondom embedded systemen en software. Op 8 november<br />

in 1931 Congrescentrum Brabanthallen te ‘s-Hertogenbosch<br />

kunt u kennis maken met ruim vijftig nationale en internationale<br />

hightechbedrijven en organisaties. Het conferentieprogramma<br />

biedt keynotes van Bert Jan Kampherbeek<br />

(CEO Mapper) en Jo De Boeck (CTO Imec) en presentaties<br />

over onder meer softwareproductlijnen, softwarekwaliteit,<br />

modelgebaseerde ontwikkeling en embedded Android.<br />

Aanmelden is nog mogelijk tot uiterlijk 6 november via<br />

www.embedded-systems.nl/visitors.<br />

8 | 5

Pa s s i e !<br />

Leef jij voor techniek?<br />

Als je verder wilt in de ict, denk je natuurlijk aan niets anders dan aan ICT<br />

ICT Automatisering is één van de grootste technische software ontwikkelaars<br />

van Nederland en je kunt je voorstellen dat dat alleen al een garantie is voor een<br />

succesvolle IT-carrière. Maar een baan in de IT gaat natuurlijk om meer dan alleen<br />

een groot bedrijf. Het gaat vooral om plezier in je werk, fijne collega’s en mooie<br />

uitdagingen. En daar doen we dan ook alle mogelijke moeite voor. Wij bieden jou de<br />

mogelijkheid om niet alleen software, maar ook jezelf te ontwikkelen.<br />

Kijk op werkenbijict.nl voor de mogelijkheden of neem contact op met Tjitske Hartman, telefoon 06 27 08 73 58<br />

of 040 266 91 00 of recruitment@ict.nl.

Onderwijs<br />

Nederland hekkensluiter in<br />

ingenieursambities<br />

Nergens zijn ingenieurswetenschappen en<br />

ICT/informatica minder populair dan in<br />

Nederland. Althans, van de Oeso-landen.<br />

Exclusief bouwkunde geeft slechts 2,4 procent<br />

van de vijftienjarige scholieren aan een<br />

carrière in die richtingen te ambiëren. Het<br />

Oeso-gemiddelde ligt op 6,9 procent. Voor<br />

aan natuurwetenschappen gerelateerde studies<br />

in het algemeen hebben Nederlandse<br />

scholieren ook benedengemiddelde belang-<br />

Percentage<br />

18<br />

16<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

Bron: Education at a glance (selectie)<br />

Nederland<br />

Finland<br />

Verenigde Staten<br />

stelling: 27,1 procent tegen 33,2 procent<br />

gemiddeld, maar daar is Nederland in ieder<br />

geval geen hekkensluiter. PvG<br />

Onderzoek<br />

Gevecht om <strong>Europe</strong>se<br />

onderzoeksmiljarden<br />

Ruim 77 miljard euro vroeg de <strong>Europe</strong>se<br />

Commissie voor Horizon 2020, het volgende<br />

zevenjarige <strong>Europe</strong>se onderzoeksprogramma<br />

dat in 2014 ingaat. Maar gaat zij<br />

dat bedrag ook krijgen? Hoewel veel Europarlementariërs<br />

eerder aan honderd miljard<br />

euro denken – twee keer zo veel als het lopende<br />

Zevende Kaderprogramma – trappen<br />

lidstaten juist op de rem. Overal moet de<br />

broekriem worden aangetrokken, dus ook<br />

bij het budget van de Commissie, vinden zij.<br />

Analyse In 140 woorden<br />

Zuid-Korea<br />

Duitsland<br />

België<br />

Oeso-gemiddelde<br />

Turkije<br />

Italië<br />

Tjechië<br />

Polen<br />

Percentage van vijftienjarige scholieren die<br />

een carrière in engineering of computing voor<br />

ogen hebben<br />

Eurocommissaris<br />

Máire Geoghegan-<br />

Quinn zal als een<br />

leeuw moeten<br />

vechten om haar<br />

voorgestelde<br />

Horizon<br />

2020-budget<br />

binnen te halen.<br />

Gezien de economische toestand van de EU<br />

lijkt verlaging van het voorgestelde bedrag<br />

inderdaad onvermijdelijk. Met hoeveel en<br />

welke voorstellen dan geschrapt of gekort<br />

worden, dat is het komende jaar onderwerp<br />

van ongetwijfeld fel debat. Overigens kijkt<br />

Horizon 2020 nadrukkelijk verder dan fundamenteel<br />

onderzoek. Van de 77 miljard wil<br />

de EC achttien miljard besteden aan industrieel<br />

leiderschap en 31 miljard aan maatschappelijke<br />

uitdagingen. PvG<br />

Cryptografie<br />

Dubbel goud voor België<br />

Het heeft zes jaar geduurd, maar er is een<br />

opvolger voor Sha-2, de standaard hash-<br />

3D-printen<br />

Print dan ook een vergunning<br />

Onlangs te koop bij de Bijenkorf: een 3D-printer<br />

voor 1050 euro. Het apparaat print plastic objecten<br />

in één kleur van maximaal veertien centimeter<br />

per zijde. Nog niet zo aantrekkelijk, zeker als je<br />

bedenkt dat je voor een fractie van die prijs via internet<br />

een ‘printje’ in elk materiaal en afmetingen<br />

kunt bestellen, maar met enkele jaren doorontwikkelen<br />

moeten prijs omlaag en prestaties omhoog<br />

kunnen. Het futuristische idee dat er in ieder huishouden<br />

een 3D-printer te vinden is, komt daarmee<br />

wel dichtbij. De eerste problemen zijn er ook al: een<br />

Texaans collectief wil via crowd funding een vuurwapen<br />

ontwerpen dat geheel via 3D-printen gemaakt<br />

kan worden, zonder vergunning dus. De fabrikant<br />

van de 3D-printer heeft ondertussen de licentie ingetrokken<br />

voor het ‘Wikiwapen’-project, maar het<br />

wordt wellicht tijd dat de wetgever zich over deze<br />

ontwikkelingen buigt. PE<br />

functie, een van de fundamentele bouwblokken<br />

in de cryptograe. Na een competitie<br />

met oorspronkelijk 64 inzendingen heeft<br />

het Amerikaanse Nist nu de Keccak-methode<br />

tot winnaar verkozen – made in Vlaanderen<br />

(en Italië) met gedeeltelijk<br />

dezelfde<br />

personen als de<br />

AES-standaard. De<br />

vraag is alleen: wie<br />

zit erop te wachten?<br />

Toen de zoektocht<br />

begon, leek het erop<br />

dat het verouderde<br />

Sha-1 en zelfs Sha-2<br />

vatbaar zijn voor bepaalde<br />

fouten, maar<br />

tot nog toe staat zelfs<br />

Sha-1 gewoon zijn<br />

mannetje. Een Intelmedewerker<br />

van een<br />

van de verliezende<br />

nalisten becijferde<br />

Met Gilles Van<br />

Assche, Guido<br />

Bertoni en Michaël<br />

Peeters broedde<br />

Joan Daemen de<br />

Keccak-methode uit.<br />

dat het nog tot 2018 duurt voordat het uitbuiten<br />

van de fout kosteneectief wordt voor<br />

een criminele organisatie. En dan is er nog<br />

gewoon Sha-2. PE<br />

De Cube 3D-printer was<br />

onlangs verkrijgbaar bij<br />

de Bijenkorf, zolang de<br />

voorraad strekte.<br />

8 | 7

Consumentenelektronica<br />

Leica lanceert<br />

high-end camera met<br />

Antwerpse beeldsensor<br />

Op de Photokina 2012-beurs<br />

heeft Leica zijn nieuwe M-camera<br />

gelanceerd. In het highend<br />

toestel zit een 24 megapixel<br />

beeldsensor van CMosis. Dit<br />

Antwerpse ontwerphuis heeft<br />

een strategische langetermijnsamenwerking<br />

met de Duitse maker<br />

van hoogwaardige optische<br />

apparatuur. STMicroelectronics<br />

verzorgt de productie in zijn<br />

300-mm-waferfab in Grenoble. NR<br />

/leica<br />

TP Vision concentreert<br />

ontwikkeling Benelux<br />

in Gent<br />

TP Vision sluit de voormalige<br />

Philips-vestigingen in Brugge<br />

en Eindhoven, en begint een<br />

nieuwe ontwikkelafdeling op<br />

het technologiepark van de Universiteit<br />

Gent. Zeventig banen<br />

sneuvelen doordat de softwareontwikkeling<br />

deels naar India<br />

verhuist. De afdeling voor hotel-<br />

en ziekenhuis-tv’s blijft op<br />

de High Tech Campus en het<br />

hoofdkwartier in Amsterdam. PvG<br />

/tpvision<br />

Beeldverwerking<br />

Barco Silex opent<br />

Vlaamse R&D-afdeling<br />

Barco Silex start een nieuwe<br />

ontwerpafdeling in Gent om<br />

zijn Vlaamse en Nederlandse<br />

klanten beter te kunnen bedienen.<br />

Het bedrijf hoofdkwar-<br />

8 | 8<br />

<strong>Nieuws</strong> Overzicht<br />

tiert in Louvain-la-Neuve en<br />

had verder alleen twee Franse<br />

vestigingen. In Gent begint het<br />

met ervaren specialisten in het<br />

printsegment en expertise in<br />

beeldverwerking, boards, FP-<br />

GA’s en embedded software. PE<br />

/barcosilex<br />

Optica<br />

Nijmeegse<br />

minilaserscanners halen<br />

1,5 miljoen op<br />

Start-up Innoluce heeft zijn eerste<br />

investeringsronde afgerond.<br />

De sinds kort in Nijmegen gevestigde<br />

Philips-spin-o gespecialiseerd<br />

in miniatuurlaserscannermodules<br />

heeft anderhalf miljoen<br />

euro opgehaald bij het Innovatie-<br />

en Investeringsfonds Gelderland,<br />

het Point-One Innovation Fund,<br />

Bat II Fund en particuliere investeerders.<br />

Een tweede nancieringsronde<br />

is in voorbereiding. PvG<br />

/innoluce<br />

Verlichting<br />

Philips verkoopt<br />

Duitse lichtfabriek aan<br />

Utrechtse investeerder<br />

Philips Lighting heeft zijn armaturenfabriek<br />

en distributiecentrum<br />

in het Duitse Springe<br />

verkocht aan de Utrechtse kapitaalschieter<br />

Varova. Sinds 1<br />

oktober opereert het onderdeel<br />

als een onafhankelijk bedrijf<br />

onder de nieuwe naam Nordeon.<br />

De focus ligt op de ontwikkeling<br />

en productie van armaturen op<br />

basis van conventionele en ledtechnologie.<br />

NR<br />

/springe<br />

TNO <strong>zet</strong><br />

samenwerkingsverband op<br />

rond verlichting<br />

Op initiatief van TNO start in<br />

januari een publiek-privaat samenwerkingsverband<br />

voor de<br />

verlichtingsindustrie. Dit Snel-<br />

lius Innovation Partnership for<br />

Lighting omvat drie gezamenlijke<br />

onderzoeksprogramma’s:<br />

Human-Centric Lighting Solutions,<br />

Smart Lighting Solutions<br />

en Improvement of SSL System<br />

Performance. Hierin werken bedrijven,<br />

kennisinstellingen en<br />

gebruikers samen, waarbij de<br />

eerste de koers bepalen. NR<br />

/snellius<br />

Verkeer en vervoer<br />

Overname Hitt door Saab<br />

op haar na gevild<br />

Ondanks een Chinese kaper op<br />

de kust heeft Saab vrijwel alle<br />

uitstaande aandelen van Hitt<br />

verworven. Bij het ter perse gaan<br />

van dit blad stond de teller op<br />

96,7 procent. Naar verwachting<br />

start de Zweedse defensiereus<br />

binnenkort de uitkoopprocedure<br />

om de Apeldoornse radarspecialist<br />

van de beurs te halen. NR<br />

/hitt<br />

Tavares <strong>zet</strong> strijd<br />

om Transics voort<br />

Tavares heeft zijn bod op Transics<br />

heropend tegen een ongewijzigde<br />

prijs van 7,50 euro per<br />

aandeel. Bij het verlopen van de<br />

vorige deadline had het 66,1 procent<br />

van de vlootmanagementspecialist<br />

verworven, waar het<br />

een ondergrens van 75,1 procent<br />

had gesteld. Aandeelhouders<br />

kunnen hun stukken tot 26 oktober<br />

alsnog verkopen. NR<br />

/transics<br />

TUE mengt zich in<br />

solar-race<br />

Als laatste Nederlandse technische<br />

universiteit gaat de TU<br />

Eindhoven deelnemen aan de<br />

World Solar Challenge. Delft<br />

en Twente doen al langer mee<br />

aan de tweejaarlijkse race voor<br />

auto’s aangedreven op zonneenergie,<br />

dwars door de Australische<br />

outback. Solar Team Eindhoven<br />

wil in 2013 meedoen in<br />

de nieuwe Cruiser-klasse voor<br />

gezinsauto’s. PvG<br />

/ste<br />

Zonnecellen<br />

Solaytecs technologie<br />

toegepast op Imecs zonnecel<br />

Imec, Rena en Solaytec hebben<br />

een semi-industrieel gefabriceerde<br />

zonnecel gepresenteerd die<br />

hun technologieën combineert.<br />

Het resultaat is een relatief dunne<br />

plak (165 micrometer) van<br />

substantieel formaat (15,6 bij<br />

15,6 centimeter) die licht met<br />

een rendement van 19,6 procent<br />

om<strong>zet</strong> in elektriciteit. Er is nog<br />

ruimte voor verbetering. PvG<br />

/solaytec<br />

Solliance start<br />

interregionaal project voor<br />

dunnelmzonnecellen<br />

Het nieuwe interregproject<br />

Solar Flare gaat initiatieven<br />

in de regio Eindhoven-Leuven<br />

ondersteunen die technologie<br />

ontwikkelen voor dunnelmzonnecellen.<br />

De focus ligt op<br />

nieuwe materialen zoals Cigs.<br />

Deelnemers zijn het Instituut<br />

voor Materiaalonderzoek van<br />

de Universiteit Hasselt en de<br />

Solliance-partners ECN, Holst,<br />

Imec, TNO en de TUE. NR<br />

/solarare<br />

Doek valt voor<br />

Photovoltech<br />

Photovoltech heeft zijn productie<br />

denitief gestaakt. De<br />

zonnecelmaker uit Tienen had<br />

de sluiting al aangekondigd, na<br />

oplopende verliezen en weinig<br />

perspectief op verbetering. De<br />

meeste productiemedewerkers<br />

hebben het bedrijf inmiddels<br />

De volledige artikelen zijn te vinden op www.bits-chips.nl/nr8 gevolgd door het label bij het betreende stuk.

verlaten. Er werkten 276 mensen<br />

bij de Imec-spin-o, waarvan<br />

Total en Suez elk de helft in<br />

handen hebben. PvG<br />

/photovoltech<br />

Medisch<br />

Rotterdam biedt groeiers<br />

in medische technologie<br />

onderdak<br />

Rotterdam heeft een gebouw<br />

geopend voor bedrijes die uit<br />

de incubator van het Erasmus<br />

MC groeien. De eerste bewoners<br />

zijn River Diagnostics, dat<br />

werkt aan Raman-spectroscopie<br />

om biologisch materiaal te<br />

karakteriseren, en Viroclinics,<br />

1.<br />

Innovatie<br />

Toyota stopt met<br />

elektrische auto<br />

Toyota lanceert geen volledig<br />

elektrische variant van zijn IQmini-auto.<br />

De accutechnologie<br />

is volgens de Japanse autofabrikant<br />

nog niet waar zij moet<br />

zijn: de actieradius is te klein,<br />

de kosten te hoog en het laden<br />

duurt te lang. Het bedrijf blijft<br />

wel in<strong>zet</strong>ten op hybrides. PvG<br />

/toyota<br />

dat virusstudies begeleidt. Naar<br />

verwachting is de Rotterdam<br />

Science Tower over een jaar helemaal<br />

in gebruik. PE<br />

/rotterdam<br />

Elektronica<br />

<strong>Europe</strong>se techregio’s<br />

bundelen krachten<br />

België, Dresden, Eindhoven en<br />

Grenoble bundelen hun kennis<br />

en kunde op het gebied van halfgeleiders<br />

en elektronica in een<br />

samenwerkingsverband. Aan<br />

Silicon <strong>Europe</strong> doen achthonderd<br />

bedrijven en onderzoeksinstituten<br />

mee, waaronder NXP<br />

en Philips. In Nederland voeren<br />

de Bom, Oost NV en Point-One<br />

de regie, in België DSP Valley. PvG<br />

/siliconeurope<br />

Philips snijdt dieper<br />

in overhead<br />

Philips schrapt wereldwijd nog<br />

eens 2200 banen. Dit aantal<br />

komt boven op de 4500 arbeidsplaatsen<br />

die het concern vorig<br />

Meest geklikt in onze nieuwsbrief<br />

1 2<br />

Beveiliging<br />

Pinpas blijkt lek door fout<br />

in geldautomaat<br />

Op een workshop in Leuven<br />

hebben Britse onderzoekers<br />

uitgelegd hoe een fout in betaalautomaten<br />

fraude met chipgebaseerde<br />

pinpassen mogelijk<br />

maakt. Deze passen worden<br />

nu wereldwijd verspreid. De<br />

specicatie van het gebruikte<br />

EMV-systeem dekt de toevalsnummergenerator<br />

van betaalautomaten<br />

echter niet voldoende<br />

af, waardoor daar problemen<br />

kunnen ontstaan. PE<br />

/pinpas<br />

3<br />

Halfgeleidermachines<br />

<strong>ASM</strong>L neemt Wijdeven<br />

Motion over<br />

jaar aankondigde te elimineren.<br />

Net als toen treft de reorganisatie<br />

voornamelijk de overhead,<br />

dit keer bij Healthcare en Lighting.<br />

De additionele maatregelen<br />

moeten driehonderd miljoen<br />

euro per jaar extra opleveren. PvG<br />

/philips<br />

Philips bezuinigt<br />

extra bij Lifestyle<br />

Philips Consumer Lifestyle bezuinigt<br />

negentig miljoen euro<br />

meer dan gepland. Eind 2013<br />

wil het 240 miljoen euro per<br />

jaar minder uitgeven, in plaats<br />

van de eerder ingecalculeerde<br />

150 miljoen euro. De eerste<br />

honderd miljoen euro zijn al gerealiseerd<br />

door te snijden in de<br />

overhead. PvG<br />

/philipsextra<br />

Innovatie<br />

Fonds voor hightechgroeiers<br />

in de maak<br />

TIIN Capital <strong>zet</strong> een nieuw<br />

investeringsfonds op voor<br />

Wijdeven Motion, fabrikant<br />

van lineaire motoren, is overgenomen<br />

door <strong>ASM</strong>L. De ongeveer<br />

negentig medewerkers,<br />

inclusief het management, maken<br />

de overstap. Ze blijven werken<br />

vanuit het huidige pand in<br />

Oirschot. De twee andere Wijdeven-takken,<br />

spoelenspecialist<br />

Inductive Solutions in Ter Apel<br />

en permanente-magneetleverancier<br />

Magnetic Technology,<br />

vallen buiten de deal. AP<br />

/wijdeven<br />

4<br />

Halfgeleidermachines<br />

<strong>ASM</strong>L spekt beurzen<br />

aandeelhouders<br />

De aandeelhouders van <strong>ASM</strong>L<br />

hebben ingestemd met de voorgesteldenancieringsconstructie<br />

om de ontwikkeling van<br />

450-millimeter- en volgende ge-<br />

hightech- en ICT-starters die<br />

aan een groeifase toe zijn. Het<br />

streven is om vijftien à twintig<br />

miljoen euro op te halen. Dit<br />

wil het aanvullen tot dertig<br />

miljoen uit het Fund of Funds,<br />

het topsectorhefboomfonds<br />

van de overheid. PvG<br />

/tiin<br />

Printindustrie<br />

Canon <strong>zet</strong> zinnen op<br />

Waalse specialist in<br />

documentbeheer<br />

Canon heeft een overnamebod<br />

uitgebracht op Iris uit Louvainla-Neuve,<br />

specialist in elektronisch<br />

documentbeheer. Via<br />

zijn <strong>Europe</strong>se dochter heeft het<br />

Japanse concern 44,50 euro in<br />

contanten over voor elk aandeel.<br />

Canon heeft al een belang van<br />

zeventien procent en een strategische<br />

samenwerking met Iris. NR<br />

/iris<br />

neratie EUV-technologie te betalen.<br />

Bestaande investeerders<br />

ontvangen 918 euro voor elke<br />

honderd aandelen, waarvan zij<br />

er dan 23 moeten inleveren.<br />

Deze worden verdeeld over Intel,<br />

Samsung en TSMC. PvG<br />

/asml<br />

5<br />

Halfgeleidermachines<br />

Halfgeleidermachinemarkt<br />

zakt in<br />

De wereldwijde markt voor<br />

halfgeleidermachines is in het<br />

tweede kwartaal gekrompen.<br />

De verkoop kwam uit op 10,34<br />

miljard dollar, vier procent minder<br />

dan in K1 van 2012 en dertien<br />

procent minder dan in K2<br />

van 2011. Dat blijkt uit een rapport<br />

van brancheorganisaties<br />

Semi en SEAJ. AP<br />

/semi<br />

8 | 9

De gangbare manier om een bedrijfspand<br />

of een heel industrieterrein te<br />

bewaken, is door een bataljon aan<br />

camera’s op te hangen op cruciale <strong>punt</strong>en.<br />

De keuze valt daarbij vaak op toestellen<br />

die kunnen meebewegen met en inzoomen<br />

op verdachte objecten. Dergelijke pan-tiltzoomsystemen<br />

kunnen echter maar één<br />

ding tegelijk volgen, zodat er meerdere nodig<br />

zijn om alles goed in de gaten te kunnen<br />

houden. Daarnaast neemt de beeldkwaliteit<br />

af bij gebruik van de zoomlens, met als gevolg<br />

dat er op de detailplaatjes meestal nauwelijks<br />

nog iets te herkennen is.<br />

Slimmer is het om met een vaste camera<br />

en lens een zo groot mogelijk gebied in beeld<br />

te brengen met een zo hoog mogelijke resolutie<br />

en vervolgens digitaal in te zoomen.<br />

Dat kan zowel realtime als <strong>achter</strong>af en door<br />

bewegingsdetectie toe te passen ook nog<br />

eens automatisch, waardoor er geen legertje<br />

bewakers nodig is om alle schermen te observeren<br />

en de camera’s te bedienen. Deze<br />

intelligentere aanpak volgt het Sonse Ampleye.<br />

Op de Security in Essen, de grootste<br />

beurs voor beveiliging en brandpreventie ter<br />

wereld, presenteerde het jonge bedrijf eind<br />

september zijn eerste product: de Nox-20.<br />

Open standaard<br />

Het ‘oog’ van de Nox-20 is een speciaal voor<br />

Ampleye gemaakte CMos-sensor met een<br />

resolutie van twintig megapixels, oftewel<br />

tien keer full HD. Op de <strong>achter</strong>kant van<br />

hetzelfde printplaatje zit een FPGA, die de<br />

beelden dertig keer per seconde uitleest en<br />

indien gewenst voorbewerkt door bijvoorbeeld<br />

de kleuren te optimaliseren of een uitsnede<br />

te maken. Brein van de Sonse camera<br />

is de haaks ingestoken Arm-gebaseerde pro-<br />

10 | 8<br />

<strong>Nieuws</strong> Beeldverwerking<br />

Joint venture Prodrive en itspaalspecialist Gatso<br />

Ampleye stopt 25<br />

beveiligingscamera’s in één doosje<br />

Met een camera die is ontwikkeld voor verkeershandhaving wil de Sonse starter<br />

Ampleye de beveiligingsbranche op haar kop <strong>zet</strong>ten. Het systeem onderscheidt<br />

zich door een ultrahoge resolutie en framerate, een superieure lichtgevoeligheid<br />

en een uitgebreide instelbaarheid. Prodrive verzorgt het hele traject van ontwerp<br />

tot productie.<br />

Nieke Roos<br />

cessormodule. Deze ontvangt de opdrachten<br />

van de gebruiker, stuurt op basis daarvan<br />

de FPGA aan en verpakt diens output<br />

gelijktijdig in een H.264- en een JPeg2000stream<br />

voor de buitenwereld.<br />

De combinatie van hoge resolutie en hoge<br />

framerate is nieuw voor de securitybranche,<br />

stelt technologie- en innovatiemanager Eric<br />

Janssen van Ampleye. ‘Dertig beelden per<br />

seconde zie je vaker in de sector, maar dan<br />

met een veel lagere resolutie. Er zijn wel<br />

producten die een vergelijkbaar aantal megapixels<br />

hebben, maar die halen slechts een<br />

paar frames per seconde.’<br />

Volgens Janssen is de Nox-20 ook veel<br />

gevoeliger dan bestaande producten. ‘Met<br />

een breedte van 35 mm heeft onze sensor<br />

het zogeheten full frame-formaat, dat je ook<br />

vindt in professionele toestellen. Normale<br />

beveiligingscamera’s komen niet verder dan<br />

een halve of twee derde inch. Hoe kleiner,<br />

hoe minder licht erop valt. Als je in dat kleine<br />

oppervlak vervolgens meer pixels gaat<br />

stoppen, vang je per beeld<strong>punt</strong> nog minder.<br />

Wij hebben én de resolutie verhoogd én de<br />

sensor groter gemaakt. Zo halen we zelfs bij<br />

weinig licht een goede kwaliteit.’<br />

Een andere kracht van de camera is het<br />

brede, hoogdynamische bereik. ‘Standaard<br />

is 8 bit per kleurkanaal; wij samplen op 12<br />

bit’, legt Janssen uit. ‘Voor elk van de drie<br />

basiskleuren rood, groen en blauw pikken<br />

we dus zestien keer meer intensiteiten op,<br />

zodat we ook nog details kunnen onderscheiden<br />

in vlakken die bij de standaard camera’s<br />

helemaal donker of licht zijn.’<br />

‘Daarbij maakt onze Multiview Architecture<br />

het mogelijk om 25 interessegebieden<br />

in het beeld te deniëren en voor elk afzonderlijk<br />

de lichtinstellingen te regelen’, gaat<br />

Janssen verder. ‘De sensor kan bijvoorbeeld<br />

een langere sluitertijd gebruiken om een<br />

donker stuk goed in beeld te brengen en<br />

een kortere sluitertijd voor een lichter vlak,<br />

waarna de FPGA de delen uitsnijdt en de<br />

CPU ze combineert. Zo bieden we in feite<br />

25 camera’s in een. De sluitertijden liggen<br />

overigens ver onder de 1/30 seconde, zodat<br />

we altijd dertig frames per seconde kunnen<br />

leveren, als de gebruiker dat wil.’<br />

In maximaal zestien van de gebiedjes kan<br />

de camera ook beweging detecteren. ‘De<br />

FPGA levert die stukken weer uitgeknipt aan<br />

de CPU, die het beeld vervolgens vergelijkt<br />

met het vorige plaatje. Constateert de processor<br />

een verandering, dan krijgt de gebruiker<br />

een seintje. Die kan dan een detailfoto maken,<br />

plus bijvoorbeeld een infraroodplaatje –<br />

dat kan onze camera ook. Als het om een auto<br />

gaat, kan hij nummerbordherkenning uitvoeren.<br />

Daarbij hoeft hij niet ver te zoeken want<br />

door de hoge framerate zal de positie van het<br />

voertuig niet veel veranderd zijn. De global<br />

shutter zorgt er bovendien voor dat de sensor<br />

bewegende objecten in één keer kan pakken;<br />

een rollende sluiter werkt lijn voor lijn en als<br />

objecten ondertussen bewegen, komen ze er<br />

scheef op te staan.’<br />

De Nox-20 hangt met een Ethernetkabel<br />

aan het netwerk en communiceert<br />

via het IP-gebaseerde Onvif-protocol met<br />

een video managementsysteem (VMS), van<br />

waaruit de camera te bedienen is. ‘In het<br />

VMS kan de gebruiker alles instellen: op basis<br />

van de beschikbare bandbreedte kan hij<br />

onder meer de gewenste framerate en resolutie<br />

kiezen, de interessegebieden deniëren<br />

met de bijbehorende parameters en de<br />

vakken voor bewegingsdetectie vastleggen<br />

met de bijbehorende acties’, licht Janssen

toe. ‘Daarnaast heeft hij de mogelijkheid om<br />

allerlei bewerkingen uit te voeren op de cameraoutput,<br />

zoals de kentekenherkenning.<br />

Externe partijen bouwen deze omgeving<br />

boven op de software die wij aanleveren.<br />

Doordat wij het Onvif-protocol volgen, een<br />

open standaard voor beveiligingscamera’s,<br />

is dat voor hen een uitje van een cent.’<br />

Dubbel en dwars<br />

Ampleye is een gezamenlijke onderneming<br />

van Prodrive en het Haarlemse Gatso,<br />

marktleider in verkeershandhaving en leverancier<br />

van zo’n beetje alle itspalen in<br />

Nederland. Het eerste contact tussen de bedrijven<br />

dateert van 2001. ‘We zijn toen naar<br />

Gatso toe gegaan voor een mogelijk project<br />

rond beeldsegmentatie en teruggekomen<br />

met de opdracht om een complete camera<br />

te maken’, vertelt Leon van de Laar, die zijn<br />

rol als business development manager bij de<br />

sys teembouwer uit Son heeft uitgebreid<br />

met het CEO-schap van de joint venture.<br />

‘Sindsdien ontwerpt, ontwikkelt en produceert<br />

Prodrive de hogeresolutiecamera’s<br />

voor Gatso, dat ze integreert in zijn oplossingen<br />

voor snelheids- en trajectcontrole.’<br />

Het idee om samen in de beveiliging te<br />

stappen, ontstond in een een-tweetje met<br />

burgemeester Hans Gaillard van Son en<br />

Breugel. ‘Hier op industrieterrein Ekkersrijt<br />

hangen allemaal pan-tilt-zoomcamera’s<br />

en hij vroeg zich af of wij die niet intelligent<br />

konden maken’, zegt Van de Laar met<br />

Prodrive-pet op. ‘Toen al leek het ons echter<br />

verstandiger om digitaal te pan-tilt-zoomen<br />

in plaats van motorisch. We hebben daarop<br />

geopperd om de elf megapixel camera te<br />

gebruiken die we produceerden voor Gatso<br />

– en nog steeds produceren. Hoewel de bur-<br />

gemeester dat zeker zag zitten, hebben we<br />

destijds niet doorgepakt. Bij de ontwikkeling<br />

van de opvolger met twintig megapixels<br />

én een veel hogere framerate kwam het idee<br />

weer bovendrijven en hebben we er wel<br />

werk van gemaakt.’<br />

Eind vorig jaar besloten Prodrive en Gatso<br />

een joint venture in de steigers te <strong>zet</strong>ten.<br />

Na een positief marktonderzoek in de beveiligingsbranche<br />

volgde begin september<br />

de ociële oprichting van Ampleye – een<br />

samentrekking van ‘amplify’ en ‘eye’. Er werken<br />

nu vier mensen: naast CEO Leon van de<br />

Laar en technologiemanager Eric Janssen<br />

zijn dat marketing- en salesmanager Janus<br />

Vugs en sales- en accountmanager Roos Oppers.<br />

Alle vier zijn afkomstig van Prodrive,<br />

dat ook in de verdere bedrijfsvoering een<br />

grote rol speelt: het biedt Ampleye onderdak<br />

in zijn Sonse hoofdkwartier en verzorgt<br />

in opdracht van de starter het hele traject<br />

van ontwerp tot productie.<br />

De Nox-20 is in hoofdlijnen gelijk aan<br />

de twintig megapixel verkeerscamera die<br />

Prodrive levert aan Gatso. ‘Voor Ampleye<br />

hebben we de losse industriële computer<br />

weggelaten’, schetst Janssen het belangrijkste<br />

verschil. ‘Wij hebben niet zo veel processingkracht<br />

nodig – de nummerbordherkenning<br />

gebeurt bijvoorbeeld niet in de camera<br />

maar in het VMS. Dat is kenmerkend voor<br />

de beveiligingsbranche: daar wordt vrijwel<br />

alle beeldverwerking op een centraal systeem<br />

uitgevoerd. De camera schiet eigenlijk<br />

alleen maar plaatjes. Voor de processing die<br />

wij nog in de Nox-20 doen, hadden we genoeg<br />

aan een insteekkaartje. Dat paste ook<br />

nog mooi in de compacte behuizing.’<br />

Ampleye ziet zijn camera al op veel plekken<br />

staan. ‘Havens, industrieterreinen,<br />

metro- en treinstations, vliegvelden’, somt<br />

Van de Laar op. ‘In stadions zijn vaak een<br />

heleboel donkere gangetjes. Daar kunnen<br />

wij prima in kijken. Ook in casino’s is er niet<br />

al te veel licht. Desondanks konden we bij<br />

een experiment in Amsterdam precies volgen<br />

wat er allemaal gebeurde <strong>achter</strong> de gokkasten.<br />

En tijdens evenementen zijn er vaak<br />

twee conicterende belangen: de politie wil<br />

inzoomen op een individuele herrieschopper;<br />

het crowd-management is juist geïnteresseerd<br />

in het totaalbeeld om de mensenmassa<br />

in goede banen te kunnen leiden. Wij<br />

kunnen beide groepen tegelijk bedienen.’<br />

Met subsidie van het Samenwerkingsverband<br />

Regio Eindhoven start Ampleye binnenkort<br />

een uitgebreide proef op Ekkersrijt.<br />

Van de Laar: ‘Nummerborden van verdachte<br />

auto’s zijn op dit moment niet herkenbaar.<br />

De huidige beveiligingscamera’s hebben<br />

een vrij slechte resolutie en ’s nachts blijft<br />

daar helemaal niks van over. Wij gaan hier<br />

nu één kruis<strong>punt</strong> met zes rijbanen aanpakken.<br />

Normaal heb je per baan twee camera’s<br />

nodig: een voor het overzicht en een voor<br />

de kentekenherkenning, plus twee voor de<br />

hele situatie. Wij doen hetzelfde, en meer,<br />

met maar één camera.’<br />

Minder camera’s betekent minder kosten,<br />

in meerdere opzichten. ‘Elk exemplaar<br />

hangt aan een paal die inclusief installatie<br />

van netwerk en voeding al snel tienduizend<br />

euro kost’, weet Van de Laar. ‘Onze camera’s<br />

zijn weliswaar duurder dan de gangbare systemen,<br />

maar doordat je er veel minder nodig<br />

hebt en dus ook veel minder palen hoeft<br />

te hebben, haal je dat er dubbel en dwars<br />

uit. Ook heb je minder onderhoudskosten<br />

en ben je minder kwijt aan abonnementen<br />

voor communicatiediensten.’<br />

8 | 11

Ad Lagendijk is als natuurkundige verbonden aan<br />

Fom-instituut Amolf, de Universiteit van Amsterdam<br />

en de Universiteit Twente. Dit artikel verscheen<br />

eerder op zijn blog en in NRC Handelsblad.<br />

Marcel Pelgrom is research-fellow bij NXP<br />

en columnist van Bits&Chips. Hij schrijft op<br />

persoonlijke titel.<br />

12 | 8<br />

Opinie<br />

Onderwijs<br />

Stelling: volg vooral geen technische opleiding<br />

Technische bedrijven moeten hun personeelstekort niet afschuiven op de samenleving.<br />

Als ze meer vakkrachten willen aantrekken, moeten ze hogere salarissen betalen, vindt<br />

natuurkundige Ad Lagendijk.<br />

In de afgelopen dertig jaar heb ik de volgende<br />

oproep regelmatig gehoord in de<br />

media: jongeren, kies een technische<br />

studie. Dit advies wordt gegeven door regering,<br />

politici en bedrijfsleven. Ook bij de<br />

verkiezingsdebatten speelt deze kwestie<br />

een rol. Uit het voortdurend terugkeren van<br />

deze aansporing blijkt dat het gewenste effect<br />

niet is bereikt. Mijn advies aan jongeren<br />

daarentegen is dat ze geen technische opleiding<br />

moeten kiezen.<br />

Om spraakverwarring te voorkomen,<br />

preciseer ik over welke technici en technische<br />

opleidingen het vooral gaat. Voor de<br />

niet-technische universiteiten betreft het<br />

de opleidingen wiskunde, ICT, natuurkunde<br />

en scheikunde. Voor de technische universiteiten<br />

komen daar biomedische techniek,<br />

bouwkunde, civiele techniek, elektrotechniek,<br />

procestechnologie en werktuigbouw<br />

bij. De meeste van deze vakken kunnen ook<br />

aan een hbo-instelling worden gevolgd. Bij<br />

een studie op mbo-niveau moet gedacht<br />

Reactie: paradijselijk tekort<br />

worden aan een scholing tot servicetechnicus,<br />

zoals in de installatietechniek.<br />

Het bedrijfsleven klaagt al tientallen jaren<br />

dat het voor belangrijke technische<br />

functies geen geschikte mensen kan vinden.<br />

Deze klacht betreft vacatures waarvoor het<br />

vereiste opleidingsniveau varieert van mbo<br />

en hbo tot academisch niveau.<br />

De overheid huilt mee en in gezamenlijke<br />

actie wordt vervolgens de hele maatschappij<br />

om medewerking gevraagd. Toch blijft de<br />

Nederlandse jeugd volharden in het studeren<br />

van andere dan technische vakken en ik<br />

geef haar gelijk.<br />

De oplossing is eenvoudig. We leven in een<br />

maatschappij met prijsbepaling door vraag<br />

en aanbod. Als het bedrijfsleven de aanvangssalarissen<br />

van die cruciale technische<br />

functies zou verdubbelen, zou het probleem<br />

binnen een jaar of vier zijn verdwenen. Dat<br />

deze aanpassing ondanks de onbalans tussen<br />

vraag en aanbod niet plaatsvindt, vormt<br />

een voorbeeld van marktfalen.<br />

Hogere salarissen gaan het tekort aan technici niet oplossen, denkt Marcel Pelgrom.<br />

Nederland moet zijn visie op opvoeding en scholing grondig herzien.<br />

Meer dan drie decennia geleden studeerde<br />

mijn generatie elektrotechnisch<br />

ingenieurs af. De wiskundige<br />

en technische basis waren solide. Onze docenten<br />

waren pietluttig en niet gauw tevreden.<br />

Examens eindigden met drie geslaagden<br />

op de 120 – ‘doe maar over’ – en toch moest<br />

iedere toekomstige ingenieur het halen. Met<br />

zelfdiscipline en vechtlust lukte het de kleine<br />

helft van ons de opleiding af te ronden. Over<br />

die periode is onze bètaopleiding de basis geweest<br />

voor succesvolle carrières als technicus,<br />

wetenschapper, leidinggevende en docent.<br />

Deze generatie, en dan vooral het hogere<br />

kader, is nu in de kantines herkenbaar aan<br />

de haarkleur, zoals een bankier aan zijn<br />

krijtstreep. Een beroepscarrière omvat<br />

veertig jaar. Als er twintig jaar lang geen<br />

aanvoer is van geschoold personeel, dan<br />

is nog steeds de helft beschikbaar, maar<br />

daarna gaat het snel fout. De ‘onderwijsvernieuwing’<br />

van begin jaren negentig, waarbij<br />

het lager en middelbaar technisch beroepsonderwijs<br />

verdwenen, heeft nu dat stadium<br />

bereikt. Als we die technische lagen willen<br />

verjongen, moeten we twintig jaargangen<br />

bijscholen. Een waar deltaproject!<br />

Professor Lagendijk maakt terecht een<br />

<strong>punt</strong> over de techniekarme managementcultuur<br />

in dit land. Wereldwijd hebben<br />

bedrijfseconomisch geschoolde managers<br />

veel macht gekregen, maar Nederland is<br />

echt doorgeschoten. Technische kennis is<br />

een obstakel voor een managementrol, met<br />

het argument dat technici onvoldoende afstand<br />

kunnen nemen. We zijn trots op onze<br />

handelsgeest maar vies van onze industrie.<br />

Warrige creativiteit wordt meer bewonderd

De leiding van bedrijven wil wel marktwerking,<br />

maar niet als het de eigen positie<br />

aantast. In de vrije tijd een studie rechten<br />

in Leiden volgen, moet koste wat kost tot<br />

de best betaalde functies blijven leiden.<br />

Daar mag geen techneut – zelfs niet een<br />

met een negenjarige academische opleiding,<br />

zonder ooit een bijbaan te hebben<br />

gehad – tussenkomen. De hiërarchie van<br />

witte boorden boven blauwe boorden lijkt<br />

onuitroeibaar. Maar met het oprukken van<br />

technologie in de maatschappij zal de onderdrukking<br />

van de goed opgeleide blauwe<br />

boorden niet meer vol te houden zijn.<br />

Dit land zit in de wurggreep van managers.<br />

Op elk niveau hebben deze procesfreaks<br />

zich een machtspositie verworven<br />

ten nadele van vakmensen. Personeel met<br />

een technische opleiding moet functioneren<br />

onder leiding van een manager die<br />

voortdurend functioneringsgesprekken<br />

plant en voert en wiens vocabulaire bol<br />

staat van jargon als halen van targets en<br />

360 graden feedback. Zolang als deze rangorde<br />

blijft bestaan, zal er een tekort blijven<br />

aan technici op alle niveaus.<br />

Het is in Nederland ondenkbaar voor<br />

de manager – van hoog tot laag – dat er<br />

dan gestructureerd technisch denken. Bedrijfseconomen<br />

en juristen worden in Nederland<br />

hoger gewaardeerd dan technici.<br />

Maar of Lagendijks voorstel van een drastische<br />

salarisronde deze houding kan veranderen,<br />

betwijfel ik. Er is meer aan de hand.<br />

In Nederland wordt de ambitie om iets<br />

moeilijks aan te pakken op de basisschool en<br />

de middelbare school al onderdrukt. Waarom<br />

zou je ook? Doe maar gewoon, dan doe je<br />

al gek genoeg. In ons sociale paradijs wordt<br />

iedereen toch wel opgevangen; er heerst geen<br />

angst voor toekomstige armoede of werkeloosheid.<br />

Aankomende studenten kiezen liever<br />

een leuke studie met een gezellig studentenleven,<br />

dan het risico te stranden op lastige<br />

technische vakken. Een vijarige bètastudie<br />

van minstens veertig uur per week steekt dan<br />

ook karig af bij frivolere vierjarige richtingen<br />

met een bijbaan van twintig uur.<br />

Op een Nederlandse universiteit heb ik<br />

over de laatste vier jaar vijftig technische<br />

technici in zijn afdeling zouden werken die<br />

meer verdienen dan hij. Om deze gevreesde<br />

oplossing te omzeilen, worden politiek,<br />

overheid en maatschappij opgezadeld met<br />

het personeelstekort, wordt het technische<br />

personeel uit het goedkopere buitenland<br />

gehaald, lobbyt VNO-NCW zich in Den<br />

Haag en Brussel suf voor soepelere visa,<br />

laten politici van die ondoordachte ballonnen<br />

op als vermindering van collegegeld<br />

voor technische studies. Het doel is dat we<br />

met zijn allen het bedrijfsleven helpen aan<br />

goedkope technici.<br />

Het tekort aan technisch personeel kan<br />

worden weggewerkt door de personen met<br />

een technische opleiding veel meer te betalen<br />

dan wat ze nu krijgen, bijvoorbeeld<br />

twee keer zo veel. Wat VNO-NCW en FME-<br />

CWM ook beweren, het bedrijfsleven kan<br />

zich deze opwaardering permitteren. De<br />

nanciële dekking bestaat voor een gedeelte<br />

uit hogere om<strong>zet</strong> door hogere productiviteit<br />

en meer innovatieve producten.<br />

De rest wordt bekostigd door het aantal<br />

managers te verminderen en hun inkomen<br />

te verlagen. Natuurlijk zal deze opwaardering<br />

van technische functies van binnenuit<br />

niet plaatsvinden. Er zou een stroom van<br />

studenten met succes geëxamineerd, van<br />

wie twee Nederlanders. Als ik onrechtvaardig<br />

voor enkelen maar passend voor velen<br />

een oordeel vel over de Nederlandse student<br />

tegenover de buitenlandse studenten,<br />

dan zie ik minder in<strong>zet</strong>, laat met huiswerk,<br />

slordig in uitwerking en een druk weekend<br />

als reden voor een zwak optreden. De vaste<br />

universitaire docenten morren wel over dat<br />

gedrag maar passen toch het niveau aan om<br />

de rendementseisen te halen. De kwaliteitsspiraal<br />

draait omlaag als een dolleman.<br />

Passion to win en sense of urgency ontbreken<br />

bij een aanzienlijk deel van de studenten. Opvallend<br />

is dat de paar excellente Nederlandse<br />

studenten (die zijn er!) vaak komen uit provinciale<br />

milieus, waar hard werken de norm<br />

is. Terzijde, maar misschien ook niet: is er<br />

een relatie met de Nederlandse Olympische<br />

medaillewinnaars, die ook niet uit de grote<br />

steden komen? Dit in tegenstelling tot de<br />

herkomst van veel parlementariërs.<br />

verontwaardiging optreden, want de goedgebekte<br />

niet-technici weten de politiek, het<br />

middenveld en media wel te vinden.<br />

Google en Apple hebben geen problemen<br />

met het aantrekken van hooggekwaliceerd<br />

technisch personeel. Zij zijn bereid om de<br />

vereiste prijs te betalen. Ondernemingen<br />

die niet willen betalen voor het personeel<br />

dat ze nodig hebben, zullen het loodje leggen.<br />

Hoe eerder, hoe beter. De overheid<br />

moet ophouden zich de problemen aan te<br />

trekken van bedrijven die kampen met tekorten<br />

aan gekwaliceerd personeel; die<br />

problemen worden veroorzaakt door vermolmde<br />

bedrijfsstructuren.<br />

De bedrijven moeten het zelf oplossen.<br />

Doen ze dat niet, dan gaan ze failliet of<br />

worden ze overgenomen. In beide gevallen<br />

een zege voor Nederland. Tot die tijd kan de<br />

jeugd beter bedrijfskunde studeren aan de<br />

Nyenrode Business Universiteit.<br />

Als we in Nederland kwantitatief en kwalitatief<br />

iets willen doen aan het technisch<br />

niveau, dan vereist dat een fundamentele<br />

draai van onze visie op opvoeding en scholing.<br />

Discipline, structureel denken aanleren,<br />

rijtjes drillen, vaardigheden oefenen,<br />

de lat hoger leggen, excellentie belonen en<br />

durven afwijzen, om maar een paar ingrediënten<br />

te noemen.<br />

We gaan een periode tegemoet met wereldwijde<br />

sociale herschikkingen. Azië eist zijn<br />

deel van de welvaart op en als je dat met vier<br />

miljard mensen doet, dan gaan we dat hier<br />

merken. Dat is ook een kans, want er komen<br />

vier miljard kooplustige consumenten bij,<br />

met de nodige problemen waarbij technici en<br />

technische ondernemingen broodnodig zijn.<br />

Wij sturen onze jongens en meisjes in dat<br />

krachtenveld. Laten we ze daarop ouderwets<br />

voorbereiden. Ze zullen ons dankbaar<br />

zijn, zoals mijn generatie dankbaar is voor<br />

onze opleiding.<br />

8 | 13

Parker heeft het meest complete producten- en dienstenpakket<br />

op het gebied van aandrijving, besturing en<br />

procesbeheersing. Steeds meer Parker-technologieën,<br />

waaronder pneumatiek, elektromechanica, afdichtingen<br />

en instrumentatie worden toegepast in<br />

Meer weten?<br />

precisie-industrie. Met ons complete Scan de QR-code!<br />

pakket kunnen en willen wij uw<br />

productiviteit en winstgevendheid<br />

vergroten. Parker, uw partner voor<br />

nu en in de toekomst!<br />

14 | 8<br />

standnummer 173<br />

Samen kunnen we alle<br />

processen controleren<br />

en beheersen in de<br />

precisie-industrie.<br />

www.parker.com/nl www.ontdekparker.nl<br />

Interview Dimes<br />

Het Dimes Technology Center (DTC) moet zelf de broek gaan<br />

ophouden, besloot het college van bestuur van de TU Delft<br />

in 2010. De komende jaren wordt de circa vier miljoen euro<br />

per jaar waarmee het college de cleanroom van het Delftse microelektronicaonderzoeksinstituut<br />

rechtstreeks nancierde, afgebouwd<br />

naar nul. Het gat wordt gevuld door onderzoeksgroepen<br />

te laten betalen voor labgebruik en door extra geld van de industrie<br />

aan te trekken. Onverantwoord, opinieerde ondergetekende<br />

in Bits&Chips 5, 2012: de industrie opzoeken is uitstekend, maar<br />

zonder enige vorm van basisnanciering heeft een onderzoeksfaciliteit<br />

geen toekomst. Oud-Dimes-directeur Joachim Burghartz<br />

schaarde zich een editie later <strong>achter</strong> deze analyse.<br />

Rob Fastenau, decaan van de faculteit Elektrotechniek, Wiskunde<br />

en Informatica, waar Dimes onder valt, ziet het vanzelfsprekend<br />

anders. Het CvB-besluit dateert van voor zijn aanstelling,<br />

maar hij nam de uitdaging aan het onderzoeksinstituut op<br />

een nieuwe leest te schoeien. Inmiddels ruim anderhalf jaar op<br />

zijn post heeft hij er nog altijd alle vertrouwen in dat ‘Dimes 2.0’<br />

een zonnige toekomst tegemoet gaat, vertelde hij zijn organisatie<br />

op de jaarlijke Dimes Day, 25 september in Delft. Geankeerd<br />

door Hans Prein, interim-directeur van DTC, en Mart Graef, strategisch<br />

programmaleider bij Dimes, licht Fastenau na aoop de<br />

ingeslagen weg toe aan Bits&Chips.<br />

Waarom heeft het CvB besloten de nanciering van de<br />

cleanroom stop te <strong>zet</strong>ten?<br />

Fastenau: ‘Ik zie het als een manier om de organisatie op scherp te<br />

<strong>zet</strong>ten om haar eigen toekomst vorm te geven. Er heerste een perceptie<br />

dat Dimes-onderzoekers geld genoeg hadden en zich daarom<br />

niet door geld lieten motiveren om de beste ter wereld te zijn<br />

en om als beste contacten met de industrie te onderhouden. Of die<br />

perceptie correct is of niet, is een andere discussie. Maar dat is wel<br />

de aanleiding geweest om de geldkraan een beetje dicht te draaien.’<br />

‘We hebben goede funding, misschien zelfs wel beter dan andere<br />

activiteiten in de faculteit. Wat dat betreft, heeft Dimes niet te<br />

klagen. Het is alleen heel duur onderzoekswerk, waarvoor klassieke<br />

nancieringsschema’s niet werken. In het verleden hebben<br />

we de tweede geldstroom aangewend voor de cleanroom, maar wij<br />

willen dat ombuigen door de gebruikers ervoor te laten betalen.<br />

Zo willen we onze mensen motiveren om meer geld op te halen –<br />

dat doen ze overigens al heel acceptabel – en om de industrie op te<br />

zoeken. Als we dat geld niet weten binnen te halen, is wat we doen<br />

kennelijk niet belangrijk genoeg.’

‘Dimes is vijfentwintig<br />

jaar gepamperd’<br />

Red Dimes, schreef Bits&Chips drie edities terug. Niet nodig, zegt Rob Fastenau,<br />

decaan van de Delftse faculteit waar Dimes onder valt: het vermaarde microelektronicaonderzoeksinstituut<br />

slaat een nieuwe weg in, maar gaat een zonnige<br />

toekomst tegemoet.<br />

Paul van Gerven<br />

Als dat inderdaad niet lukt, zou dat dan<br />

het einde van Dimes betekenen? Of is er<br />

een vangnet?<br />

Fastenau: ‘Als het niet loopt zoals we hadden<br />

gedacht, gaat niet direct de stekker eruit. We<br />

zijn onderdeel van een grotere organisatie,<br />

die als buer kan optreden. Maar als we<br />

daar aanspraak op willen maken, moet we<br />

wel iets kunnen laten zien: een stijgend aantal<br />

aan de cleanroom gebonden promoties,<br />

bijvoorbeeld, of een stijgende lijn in de externe<br />

inkomsten. Ik begrijp dat een omslag<br />

als deze tijd kost, maar ik zie het de goede<br />

kant op gaan. Daarom ben ik optimistisch.’<br />

Prein knikt instemmend: ‘Als een onderzoeker<br />

basisnanciering krijgt, kan hij het<br />

zich bij wijze van spreken wel eens permitteren<br />

de telefoon niet op te nemen. Nu wordt<br />

die onderzoeker gedwongen meer naar buiten<br />

te kijken en relaties vast te houden. Dat<br />

proces komt op gang, merken we aan de licht<br />

stijgende inkomsten van buiten. Intussen<br />

zijn we ook professioneler gaan werken, zodat<br />

we commitments met industriële partners<br />

kunnen aangaan. Met de universitaire<br />

manier van werken ging dat niet.’<br />

Sommige Dimes-medewerkers zijn er<br />

niet gerust op dat het CvB er echt iets<br />

moois van wil maken. Zij denken dat het<br />

op een sluiting aanstuurt.<br />

Fastenau: ‘Het is jammer dat mensen dat zo<br />

zien, want dat is gewoon niet zo.’<br />

De transformatie wekt in ieder geval<br />

weerstand binnen de organisatie. Heeft<br />

u daarom consultancybureau Berenschot<br />

ingehuurd, om te kijken waar de kinken<br />

in kabel zitten?<br />

Fastenau: ‘De cultuuromslag die wij proberen<br />

te bewerkstelligen, speelt een rol, maar<br />

in de basis had het te maken met verstoorde<br />

persoonlijke verhoudingen tussen enkele<br />

onderzoekers. Omdat ik daar ook een positie<br />

in had, is het beter als er een externe partij<br />

bij wordt gehaald om daarnaar te kijken.’<br />

Prein: ‘We hebben een bepaalde weg gekozen,<br />

en dan wil je dat iedereen zich aan deze<br />

weg conformeert. Alle input om het proces<br />

bij te sturen, is natuurlijk welkom, maar<br />

mensen die twijfelen aan de koers moeten<br />

er niet tegen gaan strijden. Zo iemand moet<br />

bij zichzelf te rade gaan of hij of zij niet liever<br />

ergens anders beter op zijn plek is.’<br />

Blijft er wel ruimte over voor<br />

nieuwsgierigheidsgedreven onderzoek?<br />

Fastenau: ‘Dat is de uitdaging. Wil je net<br />

als Philips Research steeds verder naar de<br />

korte termijn worden getrokken en het echt<br />

vernieuwende werk laten schieten? Nee, die<br />

kant moeten we niet op. Maar aan het einde<br />

van de rit zijn het de grote geldschieters die<br />

de richting bepalen. Wij kunnen tegengas<br />

geven, maar onze invloed is beperkt.’<br />

De nanowetenschappers van het Kavliinstituut<br />

worden anders niet aan dit<br />

soort ‘wetenschappelijk marktdenken’<br />

onderworpen.<br />

Fastenau: ‘Dat gaat wel gebeuren op termijn.<br />

Dimes is vijfentwintig jaar gepamperd<br />

en nu moeten we min of meer onze eigen<br />

broek gaan ophouden. Voor de kernreactor,<br />

het hoogspannings- en biotechonderzoek<br />

geldt hetzelfde. Financiering moet van drie<br />

kanten komen: de overheid stopt er wat<br />

geld in, de universiteit en de industrie.’<br />

Graef vult aan: ‘Dimes vervult een pioniersrol.<br />

Het CvB, op zoek naar bezuinigingen<br />

in tijden van budgettaire druk, redeneert<br />

dat als het zo van belang is voor<br />

de industrie, die industrie dan ook moet<br />

bijdragen. Als het ons lukt om die brug te<br />

slaan, zal dit model misschien ook elders in<br />

de universiteit worden toegepast.’<br />

Rob Fastenau:<br />

‘Als we dat<br />

geld niet weten<br />

binnen te halen,<br />

is wat we doen<br />

kennelijk niet<br />

belangrijk<br />

genoeg.’<br />

Fastenau: ‘Een door de markt gedreven<br />

manier van werken is binnen de universiteit<br />

vrij onbekend, dus dat levert spanningen op.<br />

Maar er zitten beslist ook leuke kanten aan,<br />

in de vorm van wetenschappelijke uitdagingen.<br />

We gaan geen ontwikkelwerk doen<br />

voor de industrie. We willen samen met de<br />

industrie bepalen waar we heen willen – een<br />

zekere pixeldichtheid van camera’s, een bepaald<br />

ruisniveau van versterkers – maar hoe<br />

we daar komen, moet een vraagteken zijn.<br />

Dat is wetenschap.’<br />

Dat klinkt als iets dat vooral grote<br />

bedrijven aanspreekt.<br />

Fastenau: ‘Het is moeilijker om het mkb<br />

van dienst te zijn, maar ik heb er groot<br />

vertrouwen in dat als mkb’ers hun wensen<br />

weten te bundelen en te stroomlijnen, wij<br />

iets voor ze kunnen betekenen en daar een<br />

nancieringsmodel bij kunnen vinden. Ik<br />

denk daarbij vooral aan de Topinstituten<br />

Kennis en Innovatie.’<br />

Is er wel genoeg industrie om te<br />

bedienen? Mesa+ stelt zijn cleanroom<br />

ook open voor de industrie en ook de<br />

TU Eindhoven maakt stappen in die<br />

richting.<br />

Graef: ‘De drie technische universiteiten<br />

kunnen complementair aan elkaar zijn.<br />

Sterker: we kunnen elkaar goed aanvullen.’<br />

Prein: ‘Je moet internationaal denken. Wij<br />

gaan de boer op met onze unieke kennis. We<br />

zeggen tegen potentiële partners waar ook<br />

ter wereld: wij kunnen iets dat niemand anders<br />

kan. Daar moeten we het van hebben.’<br />

Het verhuren van vierkante meters<br />

cleanroom is dus niet de bedoeling?<br />

Graef: ‘Nee. We merken dat gebruikers veel<br />

meer geïnteresseerd zijn in onze kennis en<br />

kunde.’<br />

8 | 15

ZIE HET ALS...<br />

WERKEN IN EEN<br />

UITDAGENDE OMGEVING<br />

TMC Embedded en TMC Electronics heeft continu behoefte<br />

aan pro-actieve, ondernemende specialisten die zich willen<br />

blijven ontwikkelen, flexibel opstellen en tot de top van het<br />

vak willen behoren.<br />

Wij boeien onze mensen onder andere door uitdagende<br />

projecten, persoonlijke groei en inspraak in ons beleid binnen<br />

de organisatie. Bezoek onze website voor meer informatie en<br />

de meest actuele vacatures.<br />

WWW.TMC.NL

Zorgelijke geluiden vanaf het 2012<br />

EUVL Symposium, begin oktober in<br />

Brussel. Ruim driehonderd experts uit<br />

de halfgeleiderindustrie hielden de vooruitgang<br />

tegen het licht die EUV-lithograe het<br />

afgelopen jaar heeft geboekt, en zij werden<br />

niet blij van wat zij zagen.<br />

Net als voorgaande jaren treft de grootste<br />

bezorgdheid de lichtbron. De consensus was<br />

dat het vermogen van de bron de komende<br />

een à twee jaar nog ‘dramatisch’ moet worden<br />

opgeschroefd, wil de belichtingstechniek tijdig<br />

gereed zijn voor IC-volumeproductie. Het<br />

symposium gaat ervan uit dat er minimaal<br />

tweehonderd watt nodig is, wil EUV een kosteneectief<br />

alternatief kunnen vormen voor<br />

immersielithograe, dat overigens alleen met<br />

kostbare multipatterningtechnieken de benodigde<br />

dichtheid kan halen.<br />

<strong>ASM</strong>L hanteert een lager vermogen als<br />

richt<strong>punt</strong>. CEO Eric Meurice heeft zijn klanten<br />

min of meer beloofd dat zij eind volgend<br />

jaar kunnen beschikken over een EUV-systeem<br />

dat zestig wafers per uur kan verstouwen<br />

– genoeg voor pilotproductie. Daarbij<br />

hoort een peertje van ongeveer honderd<br />

watt. De bronnen die nu bij een select aantal<br />

halfgeleiderfabrikanten en Imec staan, opereren<br />

tussen tien en twintig watt. Dat gat<br />

lijkt overbrugbaar binnen de gestelde tijd,<br />

denkt Kurt Ronse, die Imecs lithograeprogramma<br />

leidt en als gastheer optrad van het<br />

EUVL Symposium. Meurice kan zijn belofte<br />

dus waarschijnlijk nakomen.<br />

Dat laat onverlet, benadrukt Ronse, dat<br />

de klus dan nog niet is geklaard: tweehonderd<br />

watt biedt veel meer comfort voor<br />

chipmakers. Deze hopen dan ook dat terwijl<br />

zij met honderd watt hun fabricageproces<br />

in de vingers krijgen, de bronmakers<br />

<strong>Nieuws</strong> Lithografie<br />

EUV-vertraging <strong>zet</strong><br />

rem op wet van Moore<br />

Voor het eerst in de geschiedenis zal de IC-industrie een generatie chips presenteren<br />

die niet de helft minder ruimte inneemt dan zijn voorgangers. De oorzaak: EUVlithografie<br />

is nog niet gereed.<br />

Paul van Gerven<br />

hard doorwerken richting de tweehonderd<br />

watt. Hoe eerder die er is, hoe beter.<br />

En zelfs aangekomen bij tweehonderd<br />

watt is de druk nog niet van de ketel, bleek<br />

in Brussel. De best presterende fotolakken,<br />

nodig om het maximale uit EUV te halen,<br />

blijken namelijk een hogere dosis fotonen<br />

te vergen dan becijferd in de roadmaps. Om<br />

geen afbreuk te doen aan de beoogde doorvoer<br />

moet deze tegenvaller worden gecompenseerd<br />

met extra bronvermogen. Er wordt<br />

nu zelfs gewag gemaakt van vermogens van<br />

vijfhonderd en uiteindelijk zelfs duizend<br />

watt, te bereiken binnen enkele jaren.<br />

Behalve de bronproblematiek spelen ook<br />

de maskers nog parten. Het blijkt zo lastig<br />

te zijn om EUV-maskers fout- en stofvrij te<br />

maken en te houden dat de industrie nu toch<br />

weer een oude methode uit de kast haalt. In<br />

een optisch systeem beschermt een vliesje het<br />

masker tegen vuiltjes, die daardoor uit focus<br />

worden afgebeeld en dus geen grote impact<br />

hebben op de beeldkwaliteit. Voor EUV werd<br />

een dergelijke oplossing onwenselijk geacht<br />

omdat bijna alle materie EUV-straling sterk<br />

absorbeert. Het defectprobleem blijkt echter<br />

zo hardnekkig dat een pellicle alsnog wordt<br />

onderzocht. Ook dit kan hogere eisen stellen<br />

aan de bron dan oorspronkelijk begroot.<br />

Vergeven en vergeten<br />

Is het dan allemaal kommer en kwel? Nee,<br />

Ronse heeft ook goed nieuws te melden.<br />

Sinds de upgrade van Imecs XTreme-bron<br />

eerder dit jaar draait <strong>ASM</strong>L’s NXE:3100scanner<br />

op zestig tot zeventig procent van<br />

de beschikbare tijd – een aanzienlijke verbetering<br />

vergeleken met de vorige bron. Ook<br />

voor de resolutie had de Imec-onderzoeker<br />

niets dan lof. Hij liet plaatjes van 16-nanometerlijntjes<br />

zien die in één belichtingsstap<br />

waren gefabriceerd, een prestatie die tot<br />

voor kort alleen e-beamlithograe kon evenaren.<br />

De industrie – een gekend aantal uitzonderingen<br />

daargelaten – heeft er echter<br />

nooit veel vertrouwen in gehad dat e-beam<br />

de benodigde doorvoer zou kunnen halen.<br />

De complexiteit van EUV heeft zij echter<br />

onderschat, zoveel is nu wel duidelijk.<br />

Dat heeft grote consequenties. De volgende<br />

generatie chips zal voor het eerst in<br />

de geschiedenis niet de gebruikelijke vijftig<br />

procent oppervlaktereductie kennen, maar<br />

een kleinere of zelfs helemaal geen. Aangezien<br />

de tweejaarlijkse oppervlaktehalvering<br />

de belangrijkste drijvende kracht is <strong>achter</strong><br />

de IC-industrie, raakt de vertraging van<br />

EUV-technologie haar in het hart.<br />

De strategie om hiermee om te gaan verschilt.<br />

Sommige chipmakers proberen nog zo<br />

veel mogelijk te krimpen, bijvoorbeeld door<br />

IC-designs ‘multipatterningvriendelijker’ te<br />

maken. Daarmee komen ze volgens Ronse<br />

niet aan de formele dimensie-eisen voor het<br />

volgende ociële knoop<strong>punt</strong>, dat op 14 nanometer<br />

is gedenieerd, maar hooguit op het<br />

halfknoop<strong>punt</strong> van 16 of 17 nanometer. Dat<br />

weerhoudt hen er overigens niet van om toch<br />

over 14-nanometerchips te spreken.<br />

Globalfoundries pakt het anders aan. De<br />

14-nanometerchips van dit bedrijf nemen<br />

precies evenveel oppervlak in als de 20-nanometerexemplaren,<br />

maar verbruiken toch<br />

aanzienlijk minder energie door planair<br />

CMos in te ruilen voor Finfets. De foundry<br />

speelt op safe, wacht EUV niet af en houdt<br />

vast aan double patterning. Het back-end<br />

voor 14 nanometer is zelfs helemaal hetzelfde<br />

als dat voor 20 nanometer.<br />

De vraag is of de EUV-vertraging nog kan<br />

worden goedgemaakt. Chipmakers zullen<br />

bij het beschikbaar komen van voldoende<br />

krachtige EUV-bronnen al snel naar 10-nanometerchips<br />

gaan kijken, in plaats van alsnog<br />

‘echte’ 14-nanometerchips op de markt<br />

te brengen. Als EUV-bronmakers eindelijk<br />

eens de wind in de rug krijgen en voor 2016<br />

meer dan tweehonderd watt bronnen weten<br />

te realiseren, dan zou de 10-nanometergeneratie<br />

wel eens eerder geïntroduceerd kunnen<br />

worden dan gepland. Dan is alles weer<br />

vergeven en vergeten.<br />

8 | 17

Advertorial<br />

20 jaar CIMSOLUTIONS<br />

Klanten aan het woord<br />

CIMSOLUTIONS viert in 2012 zijn twintigjarige bestaan. Geheel in<br />

stijl met de waarden en uitgangs<strong>punt</strong>en van het bedrijf organiseerde<br />

CIMSOLUTIONS onlangs een geslaagd jubileumfeest voor zijn klanten.<br />

Het thema was ‘een terugblik en kijk op de toekomst’. Diverse klanten<br />

vertelden die dag wat zij met CIMSOLUTIONS hebben meegemaakt en<br />

wat zij van het bedrijf vinden. U leest hier een greep uit de anekdotes.<br />

Gerard Wolters, engineeringmanager systems group bij Dialog Semiconductor:<br />

‘We huren graag softwareontwikkelaars in van CIMSOLUTIONS en nemen een breed scala<br />

aan softwarediensten af. De ene keer is het een model voor een DSP, dan een graphical<br />

user interface of een testomgeving. Inmiddels werken<br />

we ruim tien jaar samen.’<br />

‘De meeste mensen van CIMSOLUTIONS werken alleen<br />

maar hard, dus daar heb ik niet zo veel anekdotes over.<br />

Begin dit jaar, toevallig op mijn verjaardag, kreeg ik van<br />

de heer Hossain de uitnodiging om zijn kantoor in Bangladesh<br />

te bezoeken. Ik ben dus naar Bangladesh geweest,<br />

onder begeleiding van een medewerker van CIM-<br />

SOLUTIONS uit Bangladesh die nu in Nederland woont.’<br />

‘Bangladesh blijkt een andere wereld. Als je daar softwareontwikkelaar<br />

bent, hoor je bij de middenstand. De<br />

meeste mensen in zo’n positie hebben thuis vier personeelsleden<br />

in dienst: voor koken, wassen, strijken, schoonmaken en op de kinderen<br />

passen! Daar keek ik wel van op.’<br />

‘In Bangladesh hebben we dit jaar ons eerste proefproject afgesloten. Dat is succesvol<br />

verlopen. De communicatie verliep prima. Heel gedegen softwaremensen. Wel helpt het om<br />

zelf kennis te maken met die mensen. Ik heb gemerkt dat de eldmanager van de medewerkers<br />

inderdaad iedere drie maanden langskomt voor een evaluatie.’<br />

‘Kortom: ik ben uitermate tevreden over CIMSOLUTIONS en ik hoop dat de samenwerking<br />

die we nu al hebben nog lang zal voortduren.’<br />

‘Wij zijn op de eerste<br />

plaats dienstverlener,<br />

pas daarna<br />

ICT-dienstverlener’<br />

‘Elk nieuw project<br />

is een nieuwe<br />

uitdaging’<br />

Moynul Hossain:<br />

‘Klanten en<br />

medewerkers moet<br />

je koesteren’<br />

Foppe Weijer, bureauhoofd van de provincie Noord-Brabant:<br />

‘Ik heb sinds drie jaar een relatie met CIMSOLUTIONS en daar ben ik heel tevreden<br />

over. De provincie Noord-Brabant is gevestigd in een<br />

toren van drieëntwintig verdiepingen. De bovenste<br />

verdieping heeft een geweldig uitzicht en is ingericht<br />

voor de ontvangst van gasten van onze Commissaris<br />

van de Koningin en voor bijzondere gelegenheden.<br />

De vijfde verdieping hebben we speciaal ingericht<br />

voor alle CIMSOLUTIONS-medewerkers. Want in drie<br />

jaar tijd hebben we een ongelooijke lijst opgebouwd<br />

van mensen van CIMSOLUTIONS die bij ons zijn binnengekomen<br />

en soms inmiddels weer zijn vertrokken!<br />

Binnenkort komt er nog een projectleider bij. We<br />

zijn enorm blij met de relatie. Het meeste contact<br />

heb ik met de eldmanager, met wie ik goede gesprekken voer over de mensen, en<br />

met de accountmanager, met wie ik de meer zakelijke contacten heb.’

Jan van der Velden, releasemanager bij VGZ Zorgverzekeraar:<br />

‘Omstreeks 2005 werd ik vanuit CIMSOLUTIONS gebeld door Marco van Buuren of we nog .Net-ICT-ontwikkelaars nodig hadden. Destijds was<br />

ik projectmanager/teamleider bij VGZ. We hadden nog voldoende ICT-capaciteit bij VGZ en ik zei dus: ‘Bel me over twee weken nog maar eens<br />

terug.’ En warempel, binnen twee weken hing hij weer aan de lijn. Helaas had VGZ nog steeds geen extra<br />

capaciteit nodig. Dus ik zei wederom: ‘Bel me over twee weken terug. Waarschijnlijk krijgen we nog een leuke<br />

opdracht.’ Ik had het erg druk en eigenlijk geen tijd voor Van Buuren. Maar een week voordat de opdracht<br />

binnenkwam, belde hij me weer. Ik had nu wel even tijd en heb hem uitgenodigd voor een gesprek samen met<br />

een ICT-ontwikkelaar. Het werd een uitstekend gesprek en zo werd de eerste CIMSOLUTIONS-ontwikkelaar<br />

ingehuurd bij VGZ. Kortom: de aanhouder wint. Ook met andere CIMSOLUTIONS-accountmanagers heb ik<br />

goede en leuke ervaringen.’<br />

‘Tot op heden maken we bij VGZ gebruik van .Net-ontwikkelaars van CIMSOLUTIONS. Over al hun ontwikkelaars<br />

ben ik zeer tevreden. De declaratiestromen tussen VGZ, Trias, IZA, Univé en Vecozo zijn succesvol<br />

gestroomlijnd. De CIMSOLUTIONS-ontwikkelaars hebben me laten weten dat zij veel kennis hebben opgedaan<br />

bij VGZ. De samenwerking binnen het team is prima: ze weten wat in<strong>zet</strong>ten, aanpakken en door<strong>zet</strong>ten is om<br />

gezamenlijk een goed resultaat neer te <strong>zet</strong>ten. De CIMSOLUTIONS-ontwikkelaars kunnen ook goede documentatie<br />

schrijven, releasematig werken en impactanalyses uitvoeren en ze hebben ervaring met migratie van .Net-versies. Al met al hebben wij bij<br />

VGZ en bij CIMSOLUTIONS een heleboel van elkaar geleerd, dankzij de vele telefoontjes van Marco van Buuren.’<br />

‘Bij ons werken<br />

software-<br />

engineers met<br />

de pioniersgeest<br />

van een<br />

dienstverlener’<br />

Dirk Kes, informatiearchitect bij ProRail:<br />

‘Mijn eerste ontmoeting met Moynul was in het kader van RS2, RijwegSturing 2e Generatie.<br />

Moynul was bezig om daar iets heel slims voor te bedenken. Rijwegsturing<br />

oftewel procesleiding is geen triviale zaak. Het is niet vergelijkbaar met een raket<br />

naar de maan, maar het scheelt niet veel! Moynul<br />

had daar modellen voor bedacht en de baas van<br />

de Nederlandse Spoorwegen vond dat ik moest<br />

kijken of het daar allemaal goed mee ging. RS2<br />

ging niet door en Moynul verdween een beetje uit<br />

het zicht op een zolderkamer.’<br />

‘Zo’n zeven jaar later krijg ik een vlotte knul tegenover<br />

mij, Feike Sinnema van CIMSOLUTIONS.<br />

Die ging de procesleiding bij de Spoorwegen op<br />

poten <strong>zet</strong>ten. Het stofge gedoe, het oneindige<br />

geneuzel met projectmanagement, dat moest<br />

maar afgelopen wezen en dat gingen we wel<br />

even beter doen. Sinnema heeft de stappen ge<strong>zet</strong> die ertoe hebben geleid dat het<br />

huidige treinverkeer en de besturing daarvan een stuk beter zijn geworden. Nog<br />

niet goed genoeg, want er komt weer een nieuwe generatie. Mocht je eens in een<br />

treinvertraging terechtkomen, denk dan ook een beetje aan CIMSOLUTIONS!’<br />

Jan Monsuur, manager softwareafdeling van <strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong>, onderdeel van <strong>ASM</strong> International:<br />

‘Met beide handen grijp ik deze kans aan om mijn grote waardering<br />

uit te drukken voor CIMSOLUTIONS en zijn oprichter. Ik heb door<br />

mijn werk regelmatig contacten met leveranciers van softwarediensten.<br />

Vele daarvan zijn goed, sommige zijn beter en een is best:<br />

CIMSOLUTIONS. Dat zeg ik zonder aarzelen.’<br />

‘We hebben al een jaar of zestien contact. Vanaf het eerste moment<br />

is er altijd een klik geweest. Wat opvalt, is de manier waarop<br />

ze met hun medewerkers omgaan. Iedere drie maanden word je<br />

bijvoorbeeld geïnterviewd over elk van hun mensen. Je moet niet<br />

denken dat je daaraan kunt ontkomen, dat wordt niet geaccepteerd<br />

en niet op prijs gesteld. Wat zijn de zwakke <strong>punt</strong>en, wat zijn de<br />

sterke <strong>punt</strong>en en wat kan er nog worden verbeterd aan die mensen?<br />

Dat is karakteristiek voor CIMSOLUTIONS, de manier waarop zij investeren in hun mensen. Echt uniek,<br />

dat kom je nergens anders tegen!’<br />

‘CIMSOLUTIONS<br />

is breed, omdat<br />

wij doen waar de<br />

klant behoefte<br />

aan heeft’<br />

CIMSOLUTIONS kort<br />

• Opgericht in 1992 door<br />

directeur Moynul Hossain<br />

• Hoogwaardige technologische omgeving<br />

• ISO9001-2008- en<br />

NEN4400-gecertificeerd<br />

• Werkt voor grote organisaties en<br />

regionale en internationale klanten<br />

• Zes Nederlandse vestigingen, één<br />

vestiging in Dhaka (Bangladesh),<br />

in 2013 een vestiging in het<br />

Duitse Rurhgebied<br />

• Voor de vijfde keer het keurmerk TOP<br />

Employer ICT Neder land verkregen van<br />

het CRF Institute<br />

• Nu 250 medewerkers, in 2032<br />

wereldwijd 4000 medewerkers<br />

• Voor meer informatie zie<br />

www.cimsolutions.nl

Derk-Jan de Grood helpt organisaties<br />

meer grip te krijgen op hun (test)project.<br />

20 | 8<br />

Opinie<br />

Groods greep<br />

Samenwerking geeft betere zichtbaarheid<br />

Onlangs heb ik een paar workshops gegeven<br />

over zichtbaarheid. Een interessant<br />

thema dat aan belang wint nu iedereen<br />

let op de eciëntie en toegevoegde waarde<br />

van het team. Een thema dat verschil kan<br />

maken als er ontslagen gaan vallen. Maar ook<br />

als we de conjunctuureecten loslaten, is het<br />

van belang om goed zichtbaar te zijn omdat<br />

dit bijdraagt aan een betere job satisfaction.<br />

Zichtbaarheid is een raar fenomeen; het<br />

is weinig tastbaar. Je kunt dikke rapporten<br />

schrijven, elke dag als laatste het kantoor verlaten,<br />

nooit een meeting overslaan en toch<br />

weinig zichtbaar zijn. Je kunt je in<strong>zet</strong>ten,<br />

maar je moet ook gezien worden. De ontvanger<br />

bepaalt grotendeels de zichtbaarheid. De<br />

zender, jij of jouw team, dient in contact te<br />

staan met die ontvanger.<br />

Tijdens een van de workshops bespreken<br />

we een case waarbij het testteam graag wil dat<br />

de gebruikers helpen bij het uitvoeren van de<br />

acceptatietests. Dit gebeurt in de organisatie<br />

nog maar mondjesmaat en de gebruikers zijn<br />

niet echt bereid om hier veel tijd in te steken.<br />

Het imago van de testafdeling is laag en slechte<br />

ervaringen uit het verleden maken dat ze<br />

terughoudend zijn als ze de vraag krijgen om<br />

mee te helpen.<br />

De testers zullen eerst de gebruikersorganisatie<br />

moeten overtuigen. Hiertoe hebben<br />

ze een verhaal geformuleerd om het belang<br />

van de acceptatietests duidelijk te maken,<br />

zodat de gebruikers snappen waarom zij een<br />

onmisbare schakel vormen. Daarbij wordt<br />

goed gedacht in de voordelen die het heeft<br />

om mee te doen. Een testorganisatie met een<br />

goed onderbouwd verhaal wint aan zichtbaarheid<br />

en wordt zeker serieus genomen,<br />

maar de echte zichtbaarheid ontstaat als we<br />

de ontvanger centraal <strong>zet</strong>ten en de echte samenwerking<br />

aangaan.<br />

Na het horen van het verhaal zien de gebruikers<br />

het belang in van de acceptatietests<br />

en ze voelen zich gevleid dat zij de onmisbare<br />

schakel zijn. Ze willen daarom wel helpen,<br />

maar het testteam bemerkt toch nog enige<br />

weerstand en huivering. De gebruikers geven<br />

aan dat zij geen testers zijn. Ze weten niet zo<br />

goed hoe ze testscripts moeten opstellen en<br />

hoe ze met de registratie van bevindingen<br />

moeten omgaan. De vorige keren hebben ze<br />

bovendien ervaren dat veel van de door hen<br />

aangedragen opmerkingen niet zijn opgepakt.<br />

Daarnaast voelden ze ze zich niet serieus<br />

genomen. Niemand had hun verteld dat<br />

sommige functies niet in de release zaten en<br />

als ze problemen hadden met de testomgeving<br />

was er niemand die voldoende tijd nam<br />

om hen op weg te helpen.<br />

De testers nemen een belangrijk besluit: de<br />

klant is koning. Ze treen een paar belangrijke<br />

zichtbaarheidsmaatregelen. De gebruikers<br />

krijgen een instructie over hoe ze hun<br />

bevindingen het best kunnen registreren en<br />

die zo kunnen formuleren dat ze ook serieus<br />

worden genomen. Er wordt een bevindingenoverleg<br />

ingepland waarin de testlead terugkoppelt<br />

wat er met welke bevinding is gedaan.<br />

Daarnaast krijgt elke gebruiker een coach, die<br />

hem begeleidt bij het deniëren van de test-<br />

Maak je wensen kenbaar<br />

en help mensen uit jouw<br />

omgeving om jou te helpen<br />

gevallen en tevens contactpersoon is voor alle<br />

testgerelateerde vragen. Het testteam zorgt<br />

ervoor dat de gebruikers ook echt voldoende<br />

worden geholpen en dat ze de waardering<br />

krijgen die ze verdienen. Na de release organiseert<br />

het bijvoorbeeld een formele afronding<br />

waarin de testlead nogmaals benadrukt welk<br />

belang hun bijdrage heeft gehad.<br />

De testers hebben hun werk goed gedaan.<br />

Ze hebben de business geholpen door een<br />

goede systeemtest uit te voeren. Daarnaast<br />

hebben ze een uitstekende acceptatietest georganiseerd.<br />

Met hulp van de gebruikers hebben<br />

ze belangrijke verbeteringen aangebracht<br />

in het product. Door die extra expertise<br />

schoot het werk lekker op. Maar de grootste<br />

winst zit hem misschien wel in de zichtbaarheid.<br />

Niet alleen heeft de manager gezien<br />

dat de testafdeling professioneel heeft gewerkt<br />

en een goede testklus heeft afgerond,<br />

de afdeling is ook zichtbaar geworden bij de<br />

gebruikers. Doordat zij zich serieus genomen<br />

voelden en veel hulp hebben gekregen, is hun<br />

waardering voor het testteam aanzienlijk toegenomen.<br />

En dat heeft alle betrokkenen veel<br />

voldoening gegeven.<br />

De truc? Maak je wensen kenbaar en help<br />

mensen uit jouw omgeving om jou te helpen.<br />

Neem hen serieus en luister goed naar hun<br />

wensen. Zoek contact met je stakeholders en<br />

durf hen erbij te betrekken. Zoek de samenwerking<br />

op en je wordt beter gezien dan de<br />

zender die eenzaam in de organisatie staat.

POWERED WITH ELECTRICITY, GAS,<br />

To create a two-mode hybrid<br />

powertrain, engineers at GM<br />

used models to continuously<br />

verify their design, test prototypes,<br />

and automatically generate the<br />

embedded code.<br />

The result: a breakthrough HEV,<br />

delivered on time.<br />

To learn more, visit<br />

www.mathworks.nl/mbd<br />

©2012 The MathWorks, Inc.<br />

MathWorks Benelux<br />

Now hiring for technical and sales positions<br />

www.mathworks.nl/contact<br />

AND AUTOMATICALLY-GENERATED CODE.<br />

THAT’S MODEL-BASED DESIGN.

Begin jaren negentig werkte Frederic<br />

Opsomer voor een verhuurbedrijf van<br />

videoapparatuur. In 1995 splitste hij<br />

de activiteiten rond op maat gemaakte verplaatsbare<br />

videoschermen af onder de naam<br />

System Technologies. Het bedrijf uit Torhout<br />

ontwierp in de loop der jaren videomuren<br />

voor onder meer Céline Dion, Janet<br />

Jackson, e Rolling Stones, e Spice Girls<br />

en U2, en verzorgde ook de openings- en<br />

sluitingsceremonie van de Olympische Spelen<br />

in Athene in 2004.<br />

De 706 vierkante meter grote opvouwbare<br />

videomuur voor de Popmart World Tour<br />

van U2 was een van de Torhoutse paradepaardjes.<br />

Volgens Olivier Clybouw, projectmanager<br />

bij Opsomers huidige bedrijf Tait<br />

Technologies, was dit een hele uitdaging:<br />

‘We hebben de elektronica en het hele systeem<br />

eromheen ontworpen en moesten een<br />

heel nieuw opvouwsysteem uitvinden waarmee<br />

we de videomuur in een paar uur tijd<br />

konden opstellen. Deze prestatie opende<br />

heel wat deuren voor ons.’<br />

In 2005 kwam System Technologies in<br />

handen van Barco. Het bleef echter vrij onafhankelijk<br />

functioneren. Voor het nieuwe<br />

moederbedrijf ontwierp het een aantal producten,<br />

zoals creatieve ledschermen en ledgordijnen.<br />

Later veranderde het zijn naam<br />

in Innovative Designs.<br />

Op 1 februari 2010 hield Opsomer Tait<br />

Technologies boven het doopvont, een joint<br />

venture tussen hem en Tait Towers. Dit<br />

Amerikaanse bedrijf is gespecialiseerd in<br />

scenische en mechanische producten voor<br />

podiums. Opsomer, die Tait Technologies<br />

vanuit Waardamme onder Brugge runt,<br />

voegt daar zijn kennis van videoproducten<br />

aan toe. De joint venture, met buiten België<br />

ook vestigingen in Groot-Brittannië en<br />

22 | 8<br />

Analyse<br />

Beeldverwerking<br />

Belgische technologie<br />

tovert Olympisch stadion<br />

om tot groot beeldscherm<br />

Tijdens de openingsceremonie van de Olympische Spelen in Londen transformeerde<br />

de tribune tot een groot beeldscherm. De technologie hier<strong>achter</strong> is volledig<br />

ontwikkeld door een Belgisch bedrijf, Tait Technologies.<br />

Koen Vervloesem<br />

China, kan hierdoor geïntegreerde oplossingen<br />

aanbieden met zowel de mechanische<br />

componenten als de ledtoepassingen<br />

zoals videovloeren.<br />

Overdrive<br />

De ontwikkeling waarmee Tait Technologies<br />

op dit moment vooral in de schijnwerpers<br />

staat, zijn de ledpaneeltjes waarmee<br />

het tijdens de openings- en sluitingsceremonie<br />

van de Olympische Spelen in Londen<br />

de 70.500 zitjes van het Olympisch stadion<br />

omtoverde tot één groot beeldscherm. Elk<br />

van deze Pixel Tablets bevat negen full colour<br />

pixels die onafhankelijk van elkaar zijn<br />

aan te sturen. In september sleepte het bedrijf<br />

hiervoor zelfs een Innovation Award<br />

in de wacht op de prestigieuze technologiebeurs<br />

Plasa in Londen.<br />

Tait Technologies ontwikkelde al langer<br />

systemen met geïntegreerde ledpixels, maar<br />

nooit eerder op zo’n grote schaal. ‘Tijdens de<br />

Olympische Spelen in Athene hadden we een<br />

goede beurt gemaakt’, aldus productmanager<br />

Hans Cromheecke, ‘en onze contactpersoon<br />

daar was technisch directeur geworden<br />

van de OS in Londen. Hij nodigde ons uit om<br />

in november 2010 onze mogelijkheden te<br />

komen tonen aan de creatieve mensen van<br />

de openingsceremonie. Een idee waarmee<br />

we al langer speelden, was een zogenaamde<br />

3D landscape-video, maar we hadden er nog<br />

nooit kans toe gezien. De Olympische Spelen<br />

vormden de ideale gelegenheid.’<br />

Pas in februari van dit jaar kwam de bestelling,<br />

en buiten het prototype was er<br />

nog niets ontwikkeld. Het team van Tait<br />

Technologies sprong dus in overdrive, blikt<br />

Cromheecke terug. ‘We moesten alles nog<br />

ontwerpen, zoals de bekabeling, sturingssystemen,<br />

de houders waarop de ledpanelen<br />

moesten komen, enzovoorts. Begin maart<br />

zijn we met het ontwerp begonnen en begin<br />

april met de productie, vooral in China, om<br />

dan de eerste leveringen in mei te krijgen.<br />

Vervolgens hebben we alle assemblage en<br />

installatie hier in Waardamme gedaan.’<br />

Semipermanent<br />

De grote schaal van het project zorgde voor<br />

heel wat uitdagingen, niet in het minst op<br />

het vlak van elektromagnetische compatibiliteit<br />

(EMC). De tests hierop gebeurden in<br />

een onafhankelijk EMC-laboratorium. ‘Ik<br />

heb twee maanden in dit lab doorgebracht<br />

om de Pixel Tablets de CE-certicatie te<br />

kunnen geven, zowel voor instraling als uitstraling’,<br />

zegt Cromheecke hierover. ‘Als je<br />

immers meer dan zeventigduizend leds op<br />

zo’n kleine ruimte bij elkaar <strong>zet</strong>, moet je de<br />

impact op de RF-omgeving minimaal kunnen<br />

houden.’<br />

Ook het feit dat het publiek in het Olympisch<br />

stadion de Pixel Tablets in de hand<br />

kon nemen, wat goede <strong>punt</strong>en scoorde bij<br />

de jury van de Plasa Innovation Award, was<br />

een unicum dat specieke eisen stelde aan<br />

de constructie. De toeschouwers konden<br />

de panelen uit hun houder halen en er zelfs<br />

mee wuiven. De Pixel Tablets zijn IP65-waterbestendig<br />

en de leds zelf zijn berekend<br />

op tien jaar continue werking.<br />

Verder is het Olympisch stadion voorzien<br />

van 370 km bekabeling en een backbone<br />

van twintig kilometer glasvezel, die in vijf<br />

weken tijd zijn geïnstalleerd. Hiervoor werden<br />

3400 verlengkabels in kabelgoten gelegd.<br />

De volledige installatie nam in totaal<br />

tien weken in beslag met elf man. ‘Dat is vrij<br />

snel’, stelt Cromheecke. ‘Het installeren van<br />

de bekabeling in een groot industrieel gebouw<br />

duurt al vlug een half jaar. Een gron-

Tait Technologies<br />

transformeerde<br />

de tribune van<br />

het Olympisch<br />

stadion in<br />

Londen tot<br />

een groot<br />

beeldscherm.<br />

dige voorbereiding was voor ons cruciaal<br />

om het in zo’n korte tijd te doen: elke kabel<br />

hebben we op voorhand op de juiste lengte<br />

gemaakt en van een uniek nummer voorzien.<br />

Alle racks hebben we van tevoren ook<br />

voorzien van alle nummers van kabels die<br />

erin moesten komen. Op deze manier kon<br />

de installatie ter plaatse vrij snel gebeuren.’<br />

De installatie in het Olympisch stadion is<br />

‘semipermanent’. Cromheecke legt uit: ‘Een<br />

tijdelijke installatie moet je vooral snel kunnen<br />

opbouwen en afbreken. Je zorgt dan<br />

bijvoorbeeld in de publiekszones wel voor<br />

afgeschermde kabels, maar in de andere zones<br />

kunnen de kabels open blijven liggen,<br />

wat tijd bespaart voor het opbouwen en<br />

afbreken. Bij een semipermanente installatie<br />

daarentegen moet je alle kabels afschermen,<br />

want je kunt niet voorkomen dat op al<br />

die maanden tijd het publiek van je kabels<br />

afblijft. De toestellen hebben uiteindelijk<br />

zo’n drie maanden in regen en wind gestaan<br />

en de elektrische schade was minimaal. We<br />

hadden alleen wat fysieke schade door mensen<br />

die aan de panelen trokken.’<br />

UV-coördinaten<br />

Voor de backbone maakte Tait gebruik van<br />

het Barco FLX-platform. ‘De FLX-backbone<br />

ontvangt het DVI-signaal en stuurt de juiste<br />

signalen naar de individuele pixels. We hebben<br />

voor dit platform gekozen omdat we<br />

er ervaring mee hadden. Er zijn wereldwijd<br />

weinig spelers die dergelijke apparatuur leveren’,<br />

aldus Cromheecke. Clybouw voegt<br />

toe dat je met dit systeem relatief weinig<br />

bekabeling nodig hebt: ‘Bij elke ingang in<br />

het podium hangen we een kast met kabels<br />

naar de licht<strong>punt</strong>en, en dat is het.’ De Pixel<br />

Tablets zelf heeft Tait volledig zelf ontworpen,<br />

geproduceerd en geassembleerd.<br />

De videocontent die de Pixel Tablets tijdens<br />

de Olympische ceremonies weergaven,<br />

kwam van Crystal CG. Voor het mappen<br />

van die content op de juiste pixels in<br />

het stadion heeft Tait de Ai Innity Server<br />

van Avolites ingeschakeld. ‘Als je het aantal<br />

pixels beschouwt, is het eigenlijk een klein<br />

scherm, maar het beeld geometrisch correct<br />

krijgen, is toch een hele uitdaging en<br />

daar heb je de juiste software voor nodig’,<br />

aldus Clybouw.<br />

Hiervoor moest Tait beginnen vanuit de<br />

coördinaten in de reële wereld: de positie<br />

van elke Pixel Tablet werd bepaald en in een<br />

Autocad-bestand ingetekend. Vervolgens<br />

zijn hieruit voor elk paneel de zogeheten<br />

UV-coördinaten berekend vanuit het middel<strong>punt</strong><br />

van het stadion. ‘Bij de Olympische<br />

Spelen hadden we voor die UV-coördinaten<br />

maar liefst 56 CSV-bestanden (comma-separated<br />

values, KV) nodig met elk gemiddeld<br />

twaalfduizend lijnen’, rekent Cromheecke<br />

voor. Die UV-coördinaten worden dan door<br />

de Ai Innity Server ingelezen en omge<strong>zet</strong><br />

naar de coördinaten die de Barco-software<br />

nodig heeft om de pixels uit de videocontent<br />

op de juiste Pixel Tablets af te beelden.<br />

Wildste ideeën<br />

Tait Technologies heeft in Waardamme een<br />

dertigtal vaste krachten en werkt daarnaast<br />

veel met freelancers op projectbasis. Voor<br />

de Olympische Spelen heeft het zo’n vijftig<br />

tijdelijke mensen zoals ledtechniekers<br />

ingeschakeld. Tait Towers in de VS heeft<br />

ongeveer honderdtachtig werknemers, van<br />

wie dertig in een Cad-designafdeling. Liften<br />

en andere automatiseringsinfrastructuur<br />

komen vanuit Amerika naar Waardamme,<br />

waar Tait Techologies de integratie met de<br />

ledtechnologie uitvoert. ‘Die integratie is<br />

Het is een hele<br />

uitdaging om<br />

de pixels van de<br />

videocontent<br />

geometrisch<br />

correct op de<br />

juiste Pixel<br />

Tablets af te<br />

beelden.<br />

ons sterke <strong>punt</strong>’, zegt Cromheecke stellig.<br />

‘We kunnen binnen dit bedrijf zowel staging<br />

als automatisatie en leds invullen. We<br />

hebben wel concurrenten in elk van deze<br />

onderdelen, maar ik denk niet dat je een<br />

ander bedrijf vindt dat dit alle drie in één<br />

huis aanbiedt.’<br />

Op piekmomenten is het soms wel een<br />

probleem om de juiste mensen te vinden,<br />

vindt Clybouw. ‘Het is een apart beroep,<br />

bijna een rock-’n-rollleven zelfs, omdat je<br />

moet meetouren met de groepen die onze<br />

technologie in hun podiums gebruiken. Het<br />

zijn dus lange uren en je bent ver van huis.<br />

En in België is de vijver om in te vissen niet<br />

zo groot. We <strong>zet</strong>ten dan ook mensen in van<br />

over de hele wereld: Amerikanen, Australiers,<br />

Engelsen, Ieren, Spanjaarden, ...’<br />

Tait Technologies gaat vooral voor speciale<br />

projecten op maat. ‘We krijgen vaak creatievelingen<br />

van onze klanten over de vloer<br />

met de wildste ideeën, en ook wij hebben<br />

creatieve mensen in huis die nieuwe dingen<br />

uitdenken, of iets verzinnen om ledapparatuur<br />

die op de markt is op een heel andere<br />

manier te gebruiken. Daarvoor proberen<br />

we onze klanten dan warm te krijgen’, legt<br />

Cromheecke uit. ‘Elk project is anders. We<br />

kunnen alles bekleden met leds; de enige<br />

barrières zijn de afstand tussen de pixels en<br />

de resolutie.’<br />

De apparatuur van Tait is modulair opgebouwd,<br />

zodat ze altijd kan worden hergebruikt<br />

in andere projecten. ‘Nu de Olympische<br />

Spelen <strong>achter</strong> de rug zijn, hebben<br />

we bijvoorbeeld al wat aanvragen gekregen<br />

voor gelijkaardige landscape-video’s’, meldt<br />

Cromheecke. ‘We doen ook autoshows,<br />

thea ters en ceremonies op allerlei evenementen.<br />

In al deze domeinen gebruiken we<br />

gelijkaardige modules.’<br />

8 | 23

How do you reposition<br />

a wafer, nanometer<br />

accurately, every 50 μs?<br />

Join <strong>ASM</strong>L as a Software Engineer and help to push the boundaries of what’s possible.<br />

At <strong>ASM</strong>L we bring together the most creative minds in physics, electronics, mechatronics, computer science, software<br />

and precision engineering to develop lithography machines that are key to producing cheaper, faster, more energy-ef cient<br />

microchips. Our machines need to image billions of structures in a few seconds with an accuracy of a few silicon atoms.<br />

But our customers constantly need faster machines. And they constantly need to make smaller, more energy-ef cient chips.<br />

That’s why we have developed a revolutionary wafer-repositioning system. But we were only able to do this by using an<br />

extremely diverse set of software languages and tools – harnessed by an equally diverse and talented team of<br />

Software Engineers.<br />

If you’re a team-oriented Software Engineer who sees a challenge in complex technical problems,<br />

expert in programming and modeling for critical real-time applications and capable of working<br />

to demanding deadlines, you’ll nd working at <strong>ASM</strong>L a highly rewarding experience.<br />

Per employee we’re <strong>Europe</strong>’s largest private investor in R&D, giving you freedom<br />

to experiment and a culture that will let you get things done.<br />

www.asml.com/careers

Technieuws<br />

Halfgeleiders oplossen om grote, liefst<br />

exibele en transparante oppervlakken<br />

van elektronica mee te voorzien: het is<br />

een droom waar lang niet alleen maar academici<br />

zich op toeleggen. Op de Eindhovense<br />

High Tech Campus werkt het Holst Centre al<br />

jaren met bedrijven om exibele elektronica<br />

realiteit te maken, terwijl de brancheorganisatie<br />

van machinebouwers, Semi, eerder dit<br />

jaar een speciale sectie oprichtte voor organische<br />

elektronica. De industriekoepel ziet binnen<br />

enkele jaren een grote markt ontstaan<br />

voor deze nieuwe technologie, complementair<br />

aan traditionele elektronica op silicium.<br />

Volgens marktonderzoeker IDTechex gaan er<br />

nu al enkele miljarden euro’s per jaar in om.<br />

De speurtocht naar exibele elektronica<br />

leidt via een veelheid aan materialen en<br />

depositietechnieken naar een keur aan toepassingen.<br />

Organische halfgeleiders zijn de<br />

bekendste, maar niet de enige kandidaat<br />

om exibele schermen, schakelingen of<br />

sensoren te maken. Silicium en andere metalen<br />

kunnen ook worden omgevormd tot<br />

printbare inkt door ze als colloïdale deeltjes<br />

in suspensie te brengen, en anorganische<br />

koolstofvarianten als nanobuisjes of grafeenvlokken<br />

staan ook nog in de picture.<br />

In deze onoverzichtelijke kluwen onderzoekslijnen<br />

zijn amorfe metaaloxides naar<br />

verhouding onderbelicht gebleven. Het be-<br />

Flexibele elektronica<br />

Chemische techniek<br />

opent deur naar tft’s<br />

van metaaloxide<br />

Het sol-gelproces levert dunne films van<br />

metaaloxide op die als veelbelovende<br />

ondergrond voor tft’s dienen.<br />

Paul van Gerven<br />

roemdste ‘elektronische’ metaaloxide, indiumtinoxide<br />

(Ito), vindt grootschalige toepassing<br />

als transparante geleider in vormvaste<br />

beeldschermen en zonnecellen, maar voor de<br />

exibele equivalenten daarvan is het brosse<br />

materiaal eerder een vloek dan een zegen.<br />

Toch kunnen Ito-achtige dunne lms dienen<br />

als exibele halfgeleiders. Koreaanse<br />

onderzoekers hebben daartoe onlangs een<br />

nieuwe hindernis geslecht. Met behulp van<br />

een zogenaamd sol-gelproces hebben zij tft’s<br />

met veelbelovende prestaties gefabriceerd.<br />

Stikstofgas<br />

Van het sol-gelproces was al bekend dat het<br />

metaaloxide dunne lms van hoge elektrische<br />

kwaliteit oplevert. Een sol-gel is een<br />

keramisch materiaal, meestal een metaaloxide,<br />

dat zijn naam dankt aan de manier<br />

waarop het wordt gemaakt. Het begint zijn<br />

Sol-geldepositie werkt voor een groot aantal metalen, of mengsels daarvan.<br />

leven als een solution (sol) van metaalatomen<br />

die met zuurstofrijke organische staarten<br />

oplosbaar zijn gemaakt. Vervolgens<br />

wordt er een chemische reactie in gang ge<strong>zet</strong>,<br />

waardoor zich een moleculair netwerk<br />

vormt en de oplossing verdikt tot een jamachtige<br />

substantie: de gel. Meestal is er een<br />

hoge temperatuur nodig om de netwerkvorming<br />

te stimuleren en daarna het oplosmiddel<br />

ertussenuit te laten verdampen. Er blijft<br />

dan een dunne lm van metaaloxide over.<br />

Om exibele elektronica te maken, is een<br />

verblijf in een hete oven echter een probleem.<br />

Polymeren – de meest voor de hand<br />

liggende keuze als substraat – zijn nu eenmaal<br />

niet erg hittebestendig. Onderzoeker<br />

Sung Kyu Park van de Chung-Ang University<br />

en collega’s van andere Koreaanse universiteiten<br />

onderzochten daarom of ze andere<br />

externe invloeden konden aanwenden om<br />

netwerkvorming te stimuleren.<br />

De wetenschappers kwamen uit bij uvlicht,<br />

dat fotochemisch de binding tussen metaal<br />

en staart verbreekt en zo de deur open<strong>zet</strong><br />

naar kruisverbindingen. In Nature beschrijven<br />

ze hoe ze eerst de netwerkvorming in oplossing<br />

op gang brachten door simpelweg te<br />

roeren en deze gedeeltelijk genetwerkte ‘halfgel’<br />

op een oppervlak spincoatten. Door de<br />

resulterende dunnelm te belichten met een<br />

kwiklamp verdichtte de gel verder tot een stevige<br />

metaaloxidelm zonder de temperatuur<br />

te hoeven verhogen. Een stroom stikstofgas<br />

langs het oppervlak trok het oplosmiddel met<br />

zich mee. De procedure lijkt voor een groot<br />

aantal metalen te werken, zoals zink, arseen<br />

en indium, of mengsels daarvan.<br />

Uv-gevoelig<br />

Elektrisch presteerden tft’s van de fotolms<br />

vergelijkbaar met of beter dan thermische<br />

lms, mits zij lang genoeg waren belicht.<br />

De gemeten elektronmobiliteit hangt sterk<br />

af van het metaalmengsel, het substraat en<br />

het gatediëlektricum, maar loopt op tot een<br />

respectabele 7 cm 2 V -1 s -1 op een polymeer of<br />

14 cm 2 V -1 s -1 op glas. Een ringoscillator, een<br />

simpel circuit dat vaak wordt gebruikt ter<br />

demonstratie, klokte op 340 hertz.<br />

Zonder problemen is de procedure niet.<br />

Optimale mobiliteit laat zich pas zien na<br />

minimaal anderhalf uur belichten. Voor<br />

industriële applicaties is dat veel te lang.<br />

De Koreanen stellen daarom voor om uvgevoelige<br />

chemicaliën of oplosmiddelen te<br />

gebruiken, die netwerkvorming kunnen<br />

katalyseren.<br />

8 | 25

Ontdek de eerste<br />

Vector Signal Transceiver<br />

VSA + VSG + zelf programmeerbare FPGA = nieuwe defi nitie voor RF testen<br />

Combineer een vector signal analyzer en een vector signal generator met een zelf te<br />

programmeren FPGA voor real-time RF signaalverwerking en respons. De vector signal<br />

transceiver biedt verder aanzienlijk kleinere afmetingen en lagere kosten vergeleken met<br />

traditionele oplossingen. Belangrijker is dat de NI PXIe-5644R het eerste met software te<br />

ontwerpen instrument is. Met NI LabVIEW systeemontwerpsoftware, kunt u de software<br />

en fi rmware wijzigen om een instrument te creëren dat aan uw behoeften voldoet.<br />

>> Leer meer op ni.com/vst<br />

0348 433 466<br />

©2012 National Instruments. Tutti i diritti riservati. LabVIEW, National Instruments, NI and ni.com sono marchi registrati di National Instruments.<br />

Altri prodotti e nomi aziendali citati sono marchi commerciali delle rispettive aziende. 07006<br />

DRAADLOZE TECHNOLOGIEËN<br />

National Instruments ondersteunt een breed<br />

scala aan draadloze standaarden, waaronder:<br />

802.11a/b/g/n/ac<br />

CDMA2000/EV-DO<br />

WCDMA/HSPA/HSPA+<br />

LTE<br />

GSM/EDGE<br />

Bluetooth

Opinie<br />

Anton van Rossum<br />

anton.van.rossum@ir-search.nl<br />

De headhunter<br />

T.M. vraagt:<br />

Al jaren probeer ik vanuit een technische<br />

functie door te stromen naar een rol waarin<br />

ik word betiteld als ‘manager’, bijvoorbeeld<br />

op service- of ICT-gebied. In feite fungeer ik<br />

al meer dan tien jaar als manager operationeel<br />

beheer: ik geef leiding en stuur diverse<br />

groepen binnen de organisatie aan. Bovendien<br />

word ik regelmatig inge<strong>zet</strong> als crisismanager<br />

wanneer er problemen zijn met projecten<br />

in het buitenland. Helaas krijg ik door<br />

omstandigheden binnen het bedrijf alsmaar<br />

niet mijn gewenste functiewijziging.<br />

Vorig jaar heb ik mijn hbo-studie bedrijfskundige<br />

informatica afgerond, waarna ik ben<br />

gaan solliciteren op managementvacatures<br />

in de technische sfeer. Regelmatig mag ik op<br />

gesprek komen, maar uiteindelijk volgt altijd<br />

een afwijzing. Potentieel geïnteresseerde<br />

werkgevers vinden mijn cv te technisch of<br />

mijn werkervaring van een te laag niveau. Op<br />

mijn cv staan inderdaad merendeels uitvoerende<br />

titels, terwijl ik in feite leidinggevende<br />

ben. Ik heb bij een sollicitatie zelfs voorgesteld<br />

om een tijdje als stagiair te komen werken,<br />

want het gaat me helemaal niet om het<br />

salaris. Ik wil gewoon laten zien dat ik het<br />

kán. Maar ook dat mocht niet baten.<br />

Ik kom dus niet vooruit. Wat is uw advies?<br />

De headhunter antwoordt:<br />

Je wilt uit het operationeel beheer en doorstromen<br />

naar een managementfunctie.<br />

Maar ook zeg je dat je de facto al jaren diverse<br />

managementrollen hebt bekleed bij<br />

verschillende organisaties, zonder dat je als<br />

zodanig betiteld bent geweest. Als ik eerlijk<br />

ben, kreeg ik hierdoor even de indruk dat<br />

het je alleen om de titel te doen is, maar je<br />

hebt voldoende duidelijk gemaakt dat dit<br />

niet zo is. Begrijpelijk dat je je, nu je jouw<br />

hbo-diploma hebt behaald, bezint op je verdere<br />

carrière en dat je je afvraagt waarom<br />

het niet wil vlotten.<br />

Ik denk dat ik wel weet waar de schoen<br />

wringt. Uit ons gesprek blijkt dat je de<br />

laatste jaren grotendeels werkzaam bent<br />

geweest binnen het projectmanagement.<br />

Maar je zegt juist met de nodige nadruk<br />

niet in projectmanagement geïnteresseerd<br />

te zijn. Als je je zo presenteert, begrijp ik<br />

wel dat je sollicitaties niet leiden tot het<br />

door jou gewenste resultaat. Je geeft namelijk<br />

tegenstrijdige signalen over je motivatie<br />

en ambitie en daar houdt geen enkele<br />

selecteur van. Daarbij komt nog dat je cv<br />

geheel is opgesteld vanuit het operationeel<br />

beheer en dat dit in het interview onherroepelijk<br />

aan de orde zal komen.<br />

Wanneer je solliciteert naar een managementfunctie,<br />

moet je jouw projectmanagementervaring<br />

niet als ‘niet meer interessant’<br />

terzijde schuiven. Je moet er juist mee<br />

pronken! Je zult je hele presentatie moeten<br />

aanpassen, zowel je schriftelijke als je mondelinge.<br />

Je begint je cv dan niet meer met<br />

Geef aan wat je leuk hebt<br />

gevonden aan je vorige<br />

banen. Stuur aan de hand<br />

hiervan naar je volgende stap<br />

een lijst van alle technische cursussen die je<br />

hebt gevolgd en een in romanstijl geschreven<br />

opsomming van je werkverleden waarbij<br />

je functietitel in het midden wordt gelaten<br />

tussen een woud van techniek. Je hoogst genoten<br />

opleiding staat dan op het voorblad,<br />

direct gevolgd door je werkervaring, die bulletgewijs<br />

wordt opgediend, omgekeerd chronologisch.<br />

De functietitels pas je aan aan de<br />

feitelijke rol die je hebt gehad. In je huidige<br />

positie word je bijvoorbeeld incidenteel opgeroepen<br />

om in crisissituaties bij grote klanten<br />

problemen op te lossen. Jij geeft daarbij<br />

keer op keer leiding aan het ad hoc te vormen<br />

team. Je bent dus crisismanager a.i. en<br />

niet ‘slechts’ systeemontwikkelaar. Ook je<br />

ervaring als leidinggevende en projectmanager<br />

kan veel beter uit de verf komen.<br />

Probeer in je mondelinge presentatie uit<br />

het defensief te blijven. Dus niet gaan voor<br />

‘uit het operationeel beheer komen’, maar<br />

‘een logische vervolgstap willen <strong>zet</strong>ten in je<br />

carrière’. Geef aan wat je leuk hebt gevonden<br />

aan je vorige banen. Stuur aan de hand<br />

hiervan naar je volgende stap.<br />

8 | 27

Sudoku<br />

Hieronder vind je een driedimensionale<br />

sudoku. Het is de bedoeling dat de cijfers<br />

1 t/m 4 in alle hokjes geplaatst worden, en wel<br />

zo dat in geen rij in de hoogte, breedte of<br />

diepte een getal twee keer voorkomt. Elk van<br />

de vier vierkanten in de diepterichting, die<br />

2<br />

1<br />

Puzzel: Mathijs Romans / consultant Alten PTS<br />

2<br />

hieronder staan, is in vier kleine vierkanten<br />

ingedeeld, en ook in die kleine vierkanten<br />

mag elk getal maar één keer voorkomen.<br />

Tenslotte mag ook op elk van de zes zijden van<br />

de binnenste 2x2x2 kubus elk getal maar één<br />

keer voorkomen. Enkele cijfers zijn al ingevuld.<br />

3<br />

Bezoek ook eens: http://techcorner.alten.nl<br />

3<br />

4<br />

Stuur je antwoord uiterlijk<br />

13 november a.s. naar:<br />

puzzel@alten.nl.<br />

Onder de inzenders verloten<br />

we een kadobon t.w.v.<br />

E 50,=.<br />

De uitslag wordt via onze<br />

website op 16 november a.s.<br />

bekend gemaakt.<br />

www.alten.nl<br />

Linie 544<br />

7325 DZ Apeldoorn<br />

055-5486200<br />

Beukenlaan 44<br />

5651 CD Eindhoven<br />

040-2563080<br />

Rivium 1e straat 85<br />

2909 LE Capelle a/d IJssel<br />

010-4637700

Tech-kiek Lego<br />

De First Lego League (FLL) brengt kinderen tussen de acht en veertien jaar samen om op<br />

basis van het Lego Mindstorms-pakket een autonoom opererende robot te ontwerpen, te<br />

bouwen en te programmeren. Volwassenen waren tot voor kort veroordeeld tot een plekje<br />

langs de zijlijn. Half september konden zij hun jeukende handen echter laten wapperen tijdens<br />

de eerste First Lego League 4 Grown-Ups, georganiseerd door de Brabantse FLL-afdeling. In<br />

ontmoetingscentrum De Zwarte Doos op de TU Eindhoven hadden zij twee uur de tijd om een<br />

robot te maken en daarmee de voorgeschreven opdrachten uit te voeren. Foto: Bart van Overbeeke

Visit us from 13 to 16 November 2012<br />

hall A5 – booth 159 & 260<br />

30 | 8<br />

3.0<br />

Your personalized virtual adviser, providing<br />

valuable information in real time, accepting<br />

orders and displaying status reports.<br />

Free shipping for orders over € 100.<br />

www.rutronik.com/webgate<br />

Committed<br />

to excellence<br />

Webg@te – the easy way to buy today.<br />

Faster | more customized | more convenient<br />

Up-to-the-minute customized prices – taking into account<br />

your established contracts and quotes<br />

Real-time availability: gaze into our warehouse to<br />

check stock availability<br />

Latest delivery dates: see when your ordered items<br />

will arrive<br />

Choose your shipping method: Standard, Fast Tracking<br />

or Express<br />

Pay as required: via credit card, direct transfer<br />

or via invoice<br />

Real-time tracking: track your goods at any time just<br />

by the click of a mouse<br />

Try it out – there is no faster way to buy.<br />

Consult Components Logistics Support<br />

Tel: +31 183 64 60 50<br />

www.rutronik.com<br />

27230_Anz_Webgate_Bits_Chips08_0912_NL_engl_RZ.indd 1 26.09.12 14:11<br />

Achtergrond Zonnecellen<br />

Figuur 1: Hoe meer<br />

verschillende bandgaps<br />

in een zonnecel,<br />

hoe minder thermische<br />

verliezen (a).<br />

Een spectrumsplitser<br />

leidt verschillende<br />

golflengtes naar<br />

subcellen met een<br />

bandgap die daar<br />

het beste bij past (b).<br />

Voetje voor voetje schuifelt de zonnecelindustrie voorwaarts.<br />

Na een halve eeuw onderzoek en ontwikkeling<br />

levert de gemiddelde commerciële silicium zonnecel een<br />

rendement af van rond de twintig procent. Onder de ideale omstandigheden<br />

van het laboratorium komt daar niet eens zo veel<br />

bij. Pas als het dominante materiaal silicium wordt ingewisseld<br />

voor exotischer materiaalmixen van gallium, arseen, indium<br />

en fosfor begint het ergens op te lijken. Met drie verschillende<br />

lagen die elk voor een ander deel van het zonnespectrum zijn<br />

geoptimaliseerd, en met lenssystemen die het zonlicht daarop<br />

concentreren, <strong>zet</strong>ten state-of-the-art zonnecellen 43,5 procent<br />

van de invallende energie om in elektriciteit.<br />

Tot voor kort leek er weinig hoop dat deze rendementen<br />

nog grote sprongen vooruit zouden maken. Al in 1961 rekenden<br />

William Shockley en Hans Queisser uit dat een conventionele<br />

enkellaags zonnecel nooit eciënter zou worden dan<br />

ongeveer 33 procent. Door verschillende lagen te stapelen kan<br />

dat percentage weliswaar in theorie worden getild naar ruim<br />

65 procent, of zelfs 85 procent wanneer licht ook nog wordt<br />

geconcentreerd, maar al vanaf een beperkt aantal lagen is de<br />

rendementswinst die iedere extra laag oplevert simpelweg te<br />

klein om zijn geld nog waard te zijn. Om genoemde percentages<br />

te realiseren, zou het aantal lagen echter oneindig moeten zijn.<br />

Al enkele jaren proberen wetenschappers daarom de<br />

Shockley-Queisser-limiet te omzeilen. Fotonen die meerdere<br />

elektronen tegelijk aanslaan, energierijke elektronen die hun<br />

overmaat energie niet lozen in het kristalrooster of twee fotonen<br />

met een energie die te laag is om een elektron aan te slaan<br />

om<strong>zet</strong>ten in één met voldoende energie – dit soort door nanomaterialen<br />

ontsloten mechanismen moeten zonneceltechnologie<br />

een inke boost geven. Het wachten is op een doorbraak.<br />

Niet getreurd, ook op basis van doorsnee III-V-halfgeleiders<br />

zijn superzonnecellen te maken met een rendement van ruim<br />

boven de veertig procent. Misschien ook wel van silicium. Dat<br />

betoogden althans Albert Polman (directeur van onderzoeksinstituut<br />

Amolf) en Harry Atwater (hoogleraar bij Caltech) begin<br />

dit jaar in Nature Materials. Het artikel sloeg in als een bom.<br />

‘Ik verwacht dat dit paper een van de meest invloedrijke in<br />

jaren op dit vakgebied zal worden’, zegt Wim Sinke, manager<br />

programmaontwikkeling bij ECN Zonne-energie en voorzitter<br />

van het <strong>Europe</strong>an Photovoltaic Technology Platform. Volgens<br />

Sinke biedt de publicatie aanknopings<strong>punt</strong>en op basis waarvan

elatief snelle vooruitgang is te boeken, en<br />

geeft zij bovendien op langere termijn richting<br />

aan de speurtocht naar innovaties.<br />

Arsenaal<br />

Het toverwoord van Polman en Atwater<br />

is lichtmanagement. Door de ‘stroom’ van<br />

licht in de zonnecel op micro- en nanoniveau<br />

te controleren, is er nog een wereld te<br />

winnen. Nadat onderzoekers decennialang<br />

elektronisch en materiaalkundig aan zonnecellen<br />

hebben gesleuteld, schetsen Polman<br />

en Atwater in het bewuste artikel een aantal<br />

fotonische technieken die een nieuwe revolutie<br />

in de solarindustrie in gang zouden<br />

kunnen <strong>zet</strong>ten.<br />

Hun strategie adresseert twee typen factoren<br />

die de performance van zonnecellen<br />

schaadt. De eerste en meest invloedrijke is<br />

de mismatch tussen de energie van fotonen<br />

en de bandgap van de halfgeleider. Van alle<br />

invallende energiepakketjes heeft slechts<br />

een heel kleine minderheid precies de juiste<br />

energie om een elektron aan te slaan; de rest<br />

heeft of te weinig of te veel. In het eerste geval<br />

gaat alle energie verloren als warmte, in<br />

het tweede ‘slechts’ het exces ten opzichte<br />

van het laagste niveau in de geleidingsband.<br />

Het gecombineerde resultaat is dat de helft<br />

van de invallende energie wordt verkwist.<br />

De gebruikelijke manier om hier een<br />

mouw aan te passen, is om halfgeleiders<br />

met verschillende bandgaps te stapelen.<br />

Biedt fotonen een bandgap op maat aan en<br />

er gaat minder energie verloren (Figuur 1a).<br />

Zoals hierboven beschreven, is dat echter<br />

geen kosteneectieve oplossing, voornamelijk<br />

vanwege de vacuümtechnieken die<br />

nodig zijn om zeer zuivere kristallijnen<br />

halfgeleider- en buerlagen te groeien.<br />

Problematisch is daarnaast ook dat kristallograsch<br />

niet zomaar alle lagen op elkaar<br />

De zonnecel als optisch<br />

geïntegreerd circuit<br />

Vijftig jaar lang is verbetering van zonnecellen elektronisch en materiaalkundig<br />

benaderd. Hoog tijd om daar de modernste optische inzichten aan toe te voegen,<br />

vinden Amolf-fysicus Albert Polman en zijn Californische collega Harry Atwater.<br />

Paul van Gerven<br />

passen en de subcel met de laagste stroomsterkte<br />

die van andere, in serie geschakelde<br />

subcellen limiteert.<br />

Polman en Atwater stellen voor om de<br />

subcellen naast elkaar te leggen, parallel<br />

te schakelen en met een ‘spectrumsplitser’<br />

verschillende golengtegebieden naar<br />

corresponderende subcellen te dirigeren<br />

(Figuur 1b). Wellicht is het via deze constructie<br />

mogelijk meer dan een paar ‘lagen’<br />

kosteneectief te incorporeren in een<br />

zonnecel. In theorie blijft met acht tot tien<br />

goed op elkaar afgestemde subcellen het<br />

zogenaamde thermalisatieverlies beperkt<br />

tot zo’n tien procent.<br />

Het probleem is natuurlijk dat een spectrumsplitser<br />

nog niet bestaat. Het arsenaal<br />

van nanofotonische (meta)materialen om<br />

licht tot op subgolengteschaal te manipuleren,<br />

heeft inmiddels echter indrukwekkende<br />

proporties aangenomen. Fotonische materialen<br />

worden al routineus toegepast in de<br />

fabricage van optische chips. De uitdaging,<br />

naast een eciënt ontwerp, is dus vooral<br />

om ervaringen in de telecommunicatie om<br />

te <strong>zet</strong>ten naar productie op vierkante-kilometerschaal,<br />

zoals vereist voor zonnecellen.<br />

Polman en Atwater behoren overigens tot<br />

de pioniers die de nanofotonica in het zonnecelonderzoek<br />

introduceerden. Zij ontvingen<br />

daarvoor onlangs de ENI Renewable<br />

and Non-Conventional Energy Prize 2012.<br />

Dit eerbetoon met een prijzengeld van<br />

tweehonderdduizend euro heeft de ambitie<br />

de Nobelprijs van de energie te worden.<br />

Aanlokkelijk<br />

Door nog drie andere soorten verliezen te<br />

minimaliseren, is er nog meer rendement<br />

te winnen met lichtmanagement. Om te<br />

beginnen, valt een deel van de fotonen zo’n<br />

beetje onder een vaste hoek op het halfge-<br />

leideroppervlak (de rest is diuus), maar er<br />

worden ook fotonen onder een willekeurige<br />

hoek weer uitgezonden. Dit entropische<br />

eect induceert een eciëntieverlies, dat<br />

kan worden bestreden door de emissiehoek<br />

zo veel mogelijk te matchen met de invalshoek.<br />

Daarvoor zijn microparabolische re-<br />

ectoren of lichtdirigerende nanostructuren<br />

beschikbaar.<br />

Een tweede type verlies is het gevolg van<br />

de lichtabsorptie in relatie tot de dikte van<br />

zonnecellen. Door via texturen licht te laten<br />

rondkaatsen, kan ook een relatief dunne<br />

zonnecel alles absorberen. Nanostructuren<br />

kunnen dat proces verder verbeteren,<br />

zodat zonnecellen weer dunner kunnen<br />

worden gemaakt.<br />

De laatste verliesfactor vloeit voort uit<br />

niet-stralende recombinatie van elektronen<br />

en gaten voordat ze kans hebben gehad<br />

te ontsnappen naar elektrodes. Defecten,<br />

imperfecties en grensvlakken van de kristalstructuur<br />

‘katalyseren’ deze ongewenste<br />

gebeurtenis, die daarom niet met lichtmanagement<br />

te bestrijden lijkt. Het is echter<br />

mogelijk om via nano-optische technieken<br />

een gunstiger verhouding tussen stralende<br />

en niet-stralende recombinatie te induceren.<br />

Ook hier zijn toepasselijke nanofotonische<br />

structuren voor beschikbaar.<br />

In de ultieme zonnecel worden al deze<br />

lichtgeleidende technieken, inclusief<br />

spectrumsplitser, gecombineerd en geintegreerd.<br />

‘De zonnecel zoals wij die beschrijven,<br />

moet worden beschouwd als een<br />

complex geïntegreerd circuit dat is geoptimaliseerd<br />

om zonlicht in elektriciteit om<br />

te <strong>zet</strong>ten’, schrijven Polman en Atwater in<br />

Nature Materials. Zo’n optisch IC is nog ver<br />

weg, maar een rendement tot zeventig procent<br />

is te aanlokkelijk om niet onmiddellijk<br />

de handen uit de mouwen te steken.<br />

8 | 31

Persoonlijke groei, dat vinden wij belangrijk. Groeien<br />

als mens, groeien als professional. Wij bieden jou als<br />

embedded software of hardware expert de ruimte en de<br />

mooiste merken. Zodat jij Groeit ®<br />

.<br />

Onze arbeidsvoorwaarden en ons Employment Benefi t<br />

Program zijn uitstekend. Zeker zo belangrijk is dat je bij<br />

TOPIC een unieke kans krijgt om jezelf te ontwikkelen<br />

in de top van de markt. Onze software en hardware<br />

Tim Groeit ®<br />

En jij?<br />

professionals werken voor en bij klanten zoals <strong>ASM</strong>L,<br />

Océ, Philips en TomTom. Op dat allerhoogste niveau<br />

kun jij je talent en ambities optimaal ontwikkelen. Op dat<br />

niveau kun je wérkelijk groeien. Als professional en als<br />

mens. Wij bieden je de kans. Zodat jij Groeit ®<br />

.<br />

TOPIC zoekt Software- & Hardware-engineers.<br />

Interesse?<br />

Kijk snel op www.topic.nl voor onze vacatures.<br />

Topic.<br />

Blijf groeien

Achtergrond<br />

In China, India en Rusland zijn al diverse<br />

Intel-gebaseerde smartphones<br />

op de markt. Motorola durft het nu<br />

als eerste aan de <strong>Europe</strong>se mobiele<br />

markt te betreden met Intel-silicium.<br />

Vroeger was het leven nog overzichtelijk.<br />

De programmeur wist in de<br />

begindagen van de CPU precies wat<br />

er gebeurde op zijn computer: je had een<br />

beetje geheugen met een eigen adres voor<br />

elke byte (of nibble voor wie pedant wil zijn)<br />

en een processor die je commando’s kon geven<br />

om iets met de data te doen. Met enkele<br />

tientallen basiscommando’s voor de processor<br />

– optellen, aftrekken, rondspringen in<br />

de code – kon je voor elk willekeurig rekenprobrobleem<br />

een programma schrijven.<br />

Voor veelgebruikte functies is het natuurlijk<br />

niet heel handig om met dergelijke<br />

primitieve bouwstenen telkens weer dezelfde<br />

functionaliteit in elkaar te moeten<br />

sleutelen. Processormakers kwamen de<br />

programmeurs hierin tegemoet door extra<br />

instructies toe te voegen: voor het werken<br />

met tekst, voor het werken met decimale in<br />

plaats van binaire getallen, voor het uitrekenen<br />

van een sinus. Weliswaar vaak geen<br />

volledige functionaliteit, maar commando’s<br />

die een hoop andere instructies voor een<br />

speciek doel bij elkaar vegen. Naarmate<br />

de processormakers meer functies toevoegden,<br />

werd het voor de programmeur gestaag<br />

makkelijker om software te bouwen.<br />

Ook bij het geklooi met geheugenbeheer<br />

wilden de processorfabrikanten de programmeur<br />

een handje helpen. Een processor<br />

kan niet direct met waardes in het werk-<br />

Processoren<br />

Cisc versus Risc: nieuwe<br />

ronde, nieuwe kansen<br />

Intel worstelt om in de batterijgevoede markt door te dringen. Risc-processoren<br />

zijn immers slanker en efficiënter en dus zuiniger dan de X86-architectuur van het<br />

bedrijf, is de algemene gedachtegang. Maar dat is niet het hele verhaal.<br />

Pieter Edelman<br />

geheugen overweg; deze moeten eerst naar<br />

lokale registers worden gehaald. Al vanaf<br />

het allereerste begin kunnen de meeste<br />

commando’s echter ook directe geheugenadressen<br />

aan, in ieder geval voor een deel<br />

van de input. De stap om het geheugen uit<br />

het register te laden, voeren ze dan impliciet<br />

uit. Wil je bijvoorbeeld twee getallen<br />

optellen, dan geef je je processor het optelcommando,<br />

een register met de ene waarde<br />

en een geheugenadres met de andere. In het<br />

begin kwam het resultaat nog in een register<br />

terecht en moest de programmeur het<br />

zelf weer oppakken, maar op een gegeven<br />

moment werd het mogelijk om het ook direct<br />

naar het geheugen terug te schrijven.<br />

Vertaalslag<br />

Helaas konden we niet lang tevreden blijven<br />

met dit hardwerkende maar eenvoudige en<br />

overzichtelijke bestaan. In de jaren zeventig<br />

ontstond het idee om het allemaal op een hoger<br />

niveau op te schrijven. Voortaan moesten<br />

programmeurs geen lijsten met instructies<br />

en data-adressen meer schrijven, maar code<br />

die een bedoeling uitdrukt en daarmee in één<br />

keer een heleboel instructies herbergt. Een<br />

softwareprogramma, de compiler, zorgt dan<br />

voor de vertaling naar de machinecode.<br />

Het duurde even voordat dit gemeengoed<br />

was, en in sommige diep embedded<br />

gebieden of krochten van besturingssystemen<br />

vinden we nog steeds assembly, maar<br />

langzaam won C-code het van computerinstructies.<br />

En toen die omslag eenmaal was<br />

gemaakt, begonnen er vraagtekens te rijzen<br />

bij de noodzaak van al die extra commando’s<br />

die de processormakers in hun instructieset<br />

stopten om de programmeur te helpen.<br />

Want anders dan de menselijke programmeur<br />

maalt de compiler er niet om of hij één<br />

of honderd commando’s moet opschrijven.<br />

En als een processor niet overweg hoeft te<br />

kunnen met al die complexe opdrachten,<br />

zou het design veel eenvoudiger kunnen.<br />

Bovendien is zo’n uitgebreide instructieset<br />

veel lastiger te optimaliseren voor de<br />

compiler. Zo verschilt het benodigde aantal<br />

kloktikken per commando in dergelijke processorontwerpen<br />

en zijn de instructies veel<br />

te grofmazig – ze doen vaak nét niet wat<br />

je zou willen. ‘Geef ons in plaats van complexe<br />

instructies een aantal simpele jnmazige<br />

commando’s die allemaal in een enkele<br />

kloktik worden uitgevoerd en we weten veel<br />

betere prestaties uit de processor te persen’,<br />

riepen processormakers.<br />

Zo werd de Risc-processor geboren, de<br />

reduced instruction set computer. De tot dan<br />

toe gemaakte processoren gingen voortaan<br />

door het leven als Cisc, met een complexe<br />

instructieset. Risc-instructies zijn simpeler:<br />

ze kunnen bijvoorbeeld niet op geheugenadressen<br />

werken; ze moeten data expliciet<br />

in de registers laden en terugschrijven. Ook<br />

bevatten ze allemaal precies even veel bits,<br />

waardoor er geen ingewikkelde logica nodig<br />

is om ze uit te pakken en te interpreteren.<br />

Het Cisc-versus-Risc-debat werd soms<br />

verhit gevoerd, maar nieuwe architecturen<br />

zoals Mips en later Arm en PowerPC begonnen<br />

steeds meer marktaandeel weg te<br />

eten van de bestaande architecturen. De<br />

Risc-aanpak bleek ook voor de processorontwikkelaars<br />

nieuwe deuren te openen om<br />

de prestaties te verbeteren. Door de simpele<br />

maar deterministische instructies kan de<br />

processor namelijk lokaal een beetje gaan<br />

schuiven in de instructiestroom, zodat ze<br />

alvast verder kunnen met het programma<br />

terwijl een commando nog staat te wachten<br />

op de uitkomst van een vorige berekening.<br />

Ook het Cisc-kamp begon deze truc toe te<br />

passen. Daar konden ze natuurlijk niet in de<br />

instructieset gaan schrappen, want dan zou<br />

oude software niet meer werken op nieuwe<br />

processoren. De truc: de complexe instructies<br />

intern vertalen naar een of meerdere<br />

micro-operaties en die door een verder Riscachtige<br />

processor laten afhandelen. Intel<br />

8 | 33

Heeft u ze al gezien?<br />

Oscilloscopen van<br />

de T&M expert<br />

Snel en efficiënt, eenvoudig in gebruik, nauwkeurige resultaten.<br />

Onze nieuwste productlijn bestaat uit drie prestatieklassen en totaal<br />

elf bandbreedtes. Bekijk ze zelf eens:<br />

¸RTO: snelste en nauwkeurigste oscilloscopen tot 4 GHz<br />

De geavanceerde RTO mixed-signal oscilloscopen detecteren en analyzeren<br />

sneller dan conventionele oscilloscopen. Het unieke gepatenteerde digitale<br />

triggersysteem zorgt voor uiterste nauwkeurigheid, en het intelligente<br />

bedieningsconcept met touchscreen maakt het gebruik een plezier.<br />

¸RTM: universele oscilloscopen tot 500 MHz<br />

De krachtige mogelijkheden en prima specificaties resulteren in een<br />

uitstekende prijs/prestatieverhouding en maken de RTM de ideale oplossing<br />

voor alle dagelijkse metingen.<br />

HAMEG®HMO: basis oscilloscopen van 70 MHz tot 350 MHz<br />

De R&S dochter HAMEG Instruments ontwikkelt krachtige en laaggeprijsde<br />

instrumenten voor beperkte budgetten, waaronder nu ook een volledige serie<br />

digitale mixed-signal oscilloscopen tot 350 MHz. Vanaf € 1.148,- excl. BTW.<br />

Kijk voor details op www.scope-of-the-art.com<br />

Kijk voor prijsgunstige test- en meetapparatuur<br />

van Rohde & Schwarz, HAMEG, e.a. ook op<br />

Tel: 030-6001721<br />

E-mail: info.nl@rohde-schwarz.com

Achtergrond Processoren<br />

weet de instructieset van zijn allereerste<br />

processor zo tot op de dag van vandaag te<br />

ondersteunen. De extra vertaalslag betekent<br />

wel een overhead in silicium, maar dat<br />

is in de markt nooit een probleem gebleken.<br />

En dat was dat: Risc verdrong Cisc op de<br />

meeste terreinen. Als belangrijkste uitzondering<br />

op de regel klampt Intel zich nog<br />

noodgedwongen vast aan de complexe aanpak.<br />

‘Onder de motorkap’ is de benadering<br />

van de chipreus echter ook Risc. Het debat<br />

is dus voorbij en Risc heeft gewonnen.<br />

Venijnig<br />

Of toch niet? De discussie wordt ineens<br />

weer relevant nu processoren voor smartphones<br />

en tablets een steeds belangrijkere<br />

rol gaan spelen. Hoewel de term ‘post-pctijdperk’<br />

wellicht een wat al te dramatische<br />

voorstelling van zaken is, zijn de mobiele<br />

processoren steeds krachtiger en groeit hun<br />

marktaandeel snel. En nagenoeg allemaal<br />

worden ze gevoed door Arm, tot grote ergernis<br />

van Intel. Het lukt de halfgeleidergigant<br />

tot nog toe niet goed om iets te produceren<br />

dat dezelfde prestaties per watt levert als de<br />

Arm-concurrentie.<br />

Als oorzaak wordt doorgaans gewezen<br />

naar de Cisc-erfenis. De overhead van de interne<br />

vertaalslag zou te groot zijn om in de<br />

batterijgevoede arena ooit te kunnen concurreren<br />

met Risc. In het ‘pc-tijdperk’ nam<br />

de complexiteit van processoren almaar<br />

toe, waardoor het relatieve aandeel van<br />

de Cisc-vertaalslag afnam. Batterijgevoede<br />

processoren kunnen zich veel van die complexe<br />

hardware echter niet veroorloven. De<br />

Cisc-overhead blijft hier zwaar wegen. Toen<br />

Intel vorige maand aankondigde alleen<br />

Windows te ondersteunen voor zijn nieuwste<br />

tabletprocessoren, blogde opensourcegoeroe<br />

Bruce Perens een venijnig commentaar<br />

met als strekking: er zit toch niemand<br />

op te wachten, de chips zijn te verkwistend.<br />

Meer transistoren betekent immers meer<br />

stroom; de Cisc-aanpak is minder zuinig<br />

met energie en dat is intrinsiek.<br />

Het is maar de vraag of dat in de praktijk<br />

echt zo is. Intel onthulde aan het begin van<br />

dit jaar al een smartphoneprocessor en in<br />

de benchmarks komt het silicium er goed<br />

uit: de batterijlevensduur is vergelijkbaar<br />

met de Arm-tijdgenoten, terwijl de processor<br />

vooraan loopt in prestaties. Er zijn al<br />

diverse apparaten op de markt met Intelsilicium<br />

en van de grote spelers is Motorola<br />

nu de eerste die het ook aandurft in Europa.<br />

Schamel<br />

Intel heeft een superieur fabricageproces dat<br />

een generatie voorloopt op de rest en fancy<br />

Finfets gebruikt. De zakken van het bedrijf<br />

zijn bovendien diep genoeg om software en<br />

hardware te optimaliseren voor wat het maar<br />

wil – en de wil om in smartphones en tablets<br />

te komen, is groot. Alleen daardoor weet het<br />

een toontje mee te zingen in dit gebied. En<br />

dat ondanks dat de Intel-chips in oppervlakte<br />

naar verluidt groter zijn dan de Arm-concurrentie<br />

– de Cisc-erfenis is onontkoombaar.<br />

Er speelt echter nog iets anders in het Ciscversus-Risc-debat,<br />

stelde onder meer de CTO<br />

van het Zweedse Imsys Stefan Blixt een aantal<br />

jaar terug. Cisc heeft vandaag de dag juist<br />

en streepje voor en dat voordeel blijft alleen<br />

maar groeien, betoogt hij. Daar heeft hij een<br />

eigen agenda bij: zijn bedrijf verkoopt processoren<br />

voor embedded toepassingen, met een<br />

Cisc-design. Maar anders dan Intel is dit geen<br />

legacy die het bedrijf moet meetorsen, maar<br />

een bewuste keuze voor het implementeren<br />

van een moderne CPU.<br />

Het probleem zit in het geheugen. Want<br />

er is doorgaans een handvol Risc-instructies<br />

nodig om een enkele Cisc-instructie te<br />

vervangen. Er is dus ook veel meer ruimte<br />

nodig om een programma voor Risc te beschrijven<br />

dan voor Cisc. Met andere woorden:<br />

de Risc-aanpak is verkwistender met<br />

geheugen en dat is intrinsiek.<br />

Dat is niet zozeer een probleem voor de<br />

harddisk of het werkgeheugen; die groeien<br />

prima mee met processorprestaties. Het<br />

<strong>punt</strong> is dat de kloksnelheid van het werkgeheugen<br />

niet meestijgt met die van de processor.<br />

Doordat de twee uit elkaar groeien,<br />

moet de processor steeds meer kloktikken<br />

wachten voordat een waarde uit het geheugen<br />

is opgehaald. En omdat Risc-programma’s<br />

meer instructies bevatten, neemt de<br />

geheugenbottleneck sneller toe dan bij Cisc.<br />

De vroege Risc-architecturen konden het<br />

dan ook alleen winnen door de ‘vrijgekomen’<br />

transistoren te gebruiken voor het aanleggen<br />

van cache, een klein buergeheugen dicht<br />

tegen de processor met gelijke kloksnelheid<br />

(toen de wet van Moore dit mogelijk maakte,<br />

namen Cisc-processoren deze truc over omdat<br />

ze in mindere mate met dezelfde bottleneck<br />

kampen). En Arm gooide toch weer wat<br />

extra transistoren tegen het probleem aan<br />

om de instructies compacter te krijgen.<br />

Gemeten in aantallen verkochte processoren<br />

voor smartphones en tablets heeft Intel<br />

nu een schamele 0,2 procent marktaandeel,<br />

berekende marktvorser Strategy Analytics.<br />

Met zijn geavanceerde fabs en budget (ook<br />

voor marketing) kan het bedrijf het de Armconcurrentie<br />

echter best nog eens lastig<br />

maken. De vraag is of pure rekenkracht de<br />

beslissende factor zal zijn. Het Android-ecosysteem<br />

gebruikt bijvoorbeeld een verkwistende<br />

softwareaanpak met virtuele machine,<br />

en die doet het toch prima in de markt.<br />

Softwarecompatibiliteit lijkt van doorslaggevendere<br />

betekenis. Intel schermt hier in de<br />

pc-wereld graag mee, maar ziet het argument<br />

nu tegen zich gebruikt op het mobiele vlak,<br />

want dat is volledig rond Arm ontwikkeld.<br />

Niet zo gek dus dat de chipgigant tegen zijn<br />

oude ‘Wintel’-maatje Microsoft aanschurkt<br />

voor zijn aspiraties in de tabletmarkt.<br />

8 | 35

www.asm-muenchen.de<br />

36 | 8<br />

NEW: COM Express ® mini<br />

now with Dual Atom <br />

COM Express® basic<br />

COMsistent: The new Quad Core module<br />

for up to three independent displays<br />

COMe-bIP# with 3rd generation Intel®<br />

Core i-CPUs with QM77 Chipset, 16<br />

GB DDR3, SATA 3, USB 3.0, DirectX® 11<br />

and new digital graphics interfaces. COM<br />

Express® basic form factor with Pin-out<br />

Type 2 or Type 6. For maximum flexibility!<br />

Learn more about 15 years COM expertise<br />

at www.kontron.com/mysafechoice<br />

NEW: Intel® QM77<br />

chipset for up to<br />

three displays<br />

Who’s got the most<br />

COM Express ® experience?<br />

Ask Kontron!<br />

COMe-bIP#<br />

125 X 95 mm<br />

If it’s embedded, it’s Kontron.<br />

19_en_95x235_UpdateJuni2012_Bits&Chips.indd 1 20.09.2012 16:21:5<br />

COM Express® is a trademark of PICMG.<br />

In bedrijf Dimenco<br />

Wie op de afgelopen Internationalere Funkausstellung (Ifa)<br />

in Berlijn langs de stands van Loewe en TP Vision liep, kon<br />

in het voorbijgaan zomaar een 3D-lm meepikken zonder<br />

een brilletje te hoeven op<strong>zet</strong>ten. Zowel het 56 inch quad-full-<br />

HD-scherm van de Duitse fabrikant als het 60 inch display met<br />

dezelfde resolutie van de Chinees-Nederlandse joint venture is<br />

autostereoscopisch: er zijn geen hulpmiddelen nodig om de 3Dbeelden<br />

te kunnen aanschouwen. Beide bedrijven leunen daarvoor<br />

op technologie van Philips.<br />

Philips? Daar waren ze toch gestopt met 3D-tv? Ja en nee.<br />

Achter de eigen producten heeft het concern inderdaad een <strong>punt</strong><br />

ge<strong>zet</strong>, maar de vele patenten die het in de loop der tijd heeft verkregen<br />

op dit gebied maakt het nog steeds te gelde. Het jonge<br />

Veldhovense bedrijf Dimenco speelt hierbij een belangrijke rol,<br />

vertelt CEO Maarten Tobias. ‘Wij hebben een consultancycontract<br />

met Philips om gebruikers van de 3D-zonder-bril-technologie<br />

te ondersteunen bij het implementeren van de patenten.<br />

Daarnaast hebben we een eigen licentie, waarmee we ook zelf<br />

producten ontwikkelen.’<br />

Ongeloof<br />

In 2004 stond 3D-tv nog in de kinderschoenen toen Philips besloot<br />

zijn geld te <strong>zet</strong>ten op de brilloze variant. Eind dat jaar startte<br />

het daartoe 3D Solutions, dat de WowVX-technologie introduceerde<br />

(zie ook Bits&Chips 3, 2008). ‘Het idee was om de technologie<br />

te ontwikkelen en te commercialiseren, niet zozeer om zelf tv’s te<br />

maken’, weet Dimenco-CTO Pieter de Jong. ‘3D Solutions produceerde<br />

wel eigen monitoren, maar creëerde ook content en deed<br />

veel research. Als incubator moest het zelf zijn weg zien te vinden.<br />

Naast Philips had het verschillende externe klanten.’<br />

Elektrotechnicus De Jong was er vanaf het allereerste begin bij.<br />

‘Om mensen te werven, maakte 3D Solutions intern een rondje<br />

langs de velden. Ik werkte bij Philips CFT aan masteringsystemen<br />

voor optische disks en kreeg de vraag of ik projectleider wilde worden.<br />

Dat wilde ik wel.’ Bedrijfseconoom Tobias kwam begin 2007<br />

over van Consumer Electronics, waar hij salesverantwoordelijke<br />

was voor de computermonitoren en digital signage-displays. ‘Op<br />

dat moment precies de focus van 3D Solutions. Ik ben daar toen<br />

de verkoop gaan doen voor Amerika, Rusland, een deel van Europa<br />

en de wereldwijde casinomarkt.’ Op het hoogte<strong>punt</strong> zaten er<br />

tientallen mensen bij de incubator en op bijbehorende activiteiten<br />

bij Research en andere Philips-afdelingen.

Dimenco bouwt verder op<br />

3D-tv-technologie Philips<br />

In 2009 <strong>zet</strong>te Philips zijn activiteiten op het gebied van 3D-televisie zonder bril<br />

op een lager pitje. Vier oudgedienden van de opgeheven incubator 3D Solutions<br />

lieten het er niet bij zitten en regelden een gebruiksrecht op de Eindhovense<br />

patenten. Dankzij hun bedrijf Dimenco zijn toch weer brilloze 3D-displays te<br />

koop onder de Philips-merknaam. Nu nog vooral op de zakelijke markt, maar de<br />

huiskamer blijft lonken.<br />

Nieke Roos<br />

Op 24 juni 2009 ging echter de stekker uit<br />

3D Solutions. ‘Philips had zijn focus verschoven<br />

naar health and well-being; displays waren<br />

niet langer core’, verklaart Tobias. ‘Daarbij<br />

dachten ze dat de doorbraak van 3D-tv nog<br />

wel even op zich zou laten wachten en dat<br />

de technologie dus nog wel even de ijskast in<br />

kon. De druppel was de recessie, die toen op<br />

zijn hevigst was. Philips zag zich gedwongen<br />

te snijden in zijn activiteiten en dat doe je natuurlijk<br />

als eerste in je non-core. We hadden<br />

dan ook wel verwacht dat er een paar banen<br />

zouden verdwijnen, maar niet dat het in één<br />

klap voor iedereen over zou zijn.’<br />

De meeste medewerkers van 3D Solutions<br />

vonden elders in de Philips-organisatie onderdak.<br />

Tobias ging aan de slag bij de tv-tak,<br />

De Jong bij Lighting. Toch liet de 3D-zonderbril-technologie<br />

hen niet los. ‘Zulke mooie<br />

ideeën en producten, daar <strong>zet</strong> je toch geen<br />

<strong>punt</strong> <strong>achter</strong>?’, beschrijft Tobias het gevoel<br />

van ongeloof dat aan hen bleef knagen. ‘Op<br />

een gegeven moment zijn Pieter en ik daarom<br />

eens gaan praten met de patentafdeling.<br />

Of we niet een stukje mochten gebruiken om<br />

er een product van te maken. Iets kleins, dat<br />

gemakkelijk te vermarkten zou zijn. Tot onze<br />

vreugde konden we niet alleen een licentie<br />

krijgen op het hele pakket, maar vroeg Philips<br />

ons ook om te helpen bij de ondersteuning<br />

van licentiehouders die de patenten willen<br />

gebruiken maar niet weten hoe.’<br />

Conversie<br />

Samen met Bas Böggemann en Jan van<br />

der Horst, twee andere oudgedienden van<br />

3D Solutions, richtten De Jong en Tobias<br />

in juni van 2010 Dimenco op – de naam is<br />

een samentrekking van ‘dimension’ en ‘company’.<br />

‘De economische situatie was nog<br />

steeds niet heel orissant’, herinnert de<br />

laatste zich, ‘maar het consultancycontract<br />

met Philips gaf ons een basis die stevig genoeg<br />

was om onze banen op te zeggen. Bovendien<br />

hebben we allemaal wat eigen geld<br />

ingelegd. Daardoor hebben we geen externe<br />

nanciering nodig gehad.’<br />

Behalve een consultancycontract heeft<br />

Dimenco ook een licentieovereenkomst gesloten<br />

met Philips om eigen schermen te<br />

bouwen en aan de man te brengen. Via distributeur<br />

MMD verkopen de Veldhovenaren<br />

enkele honderden 3D-displays per jaar voor<br />

zakelijke gebruik. ‘Philips heeft zijn business<br />

voor professionele monitoren overgedragen<br />

aan MMD’, legt De Jong de constructie<br />

uit. ‘Zij hebben een brand license om de<br />

schermen onder Philips-naam op de markt<br />

te brengen. Dat doen ze ook voor ons. Wij<br />

‘Zulke mooie ideeën en<br />

producten, daar <strong>zet</strong> je<br />

toch geen <strong>punt</strong> <strong>achter</strong>?’<br />

verkopen onze displays aan hen, waarna zij<br />

ze via hun wereldwijde netwerk weg<strong>zet</strong>ten.<br />

Met het Philips-logo.’<br />

De schermen produceert Dimenco in<br />

eigen huis. Bij EMS-specialist Connect in<br />

Veldhoven, het voormalige Halin, huurt<br />

het niet alleen kantoorruimte maar ook<br />

een cleanroom. ‘Die hebben ze over’, vertelt<br />

Tobias. ‘Dat we die kunnen gebruiken,<br />

is de hoofdreden dat we hier zitten.’ In de<br />

cleanroom <strong>zet</strong> zijn bedrijf ook prototypes<br />

en demonstrators in elkaar voor klanten zo-<br />

8 | 37

38 | 8<br />

In bedrijf Dimenco<br />

als Loewe en TP Vision die een technologie<br />

of een design willen uitproberen.<br />

Een andere activiteit is de conversie van<br />

2D-content naar het door Philips bedachte<br />

2D+Z-formaat, waarbij de z staat voor diepte.<br />

‘Zo zijn ‘gewone’ lms toch in 3D te bekijken<br />

op onze autostereoscopische schermen’,<br />

verklaart De Jong. ‘Die om<strong>zet</strong>tingen<br />

doen we nu nog vooral hier bij Dimenco,<br />

maar sinds 1 september hebben we tegen<br />

betaling ook een tool beschikbaar waarmee<br />

klanten het helemaal zelf kunnen.’<br />

Resolutieverlies<br />

3D zonder bril werkt zoals de bekende<br />

briefkaarten waarvan de afbeelding lijkt te<br />

bewegen als je ze draait. Ze zijn er ook met<br />

3D-illusie, dankzij een laag langwerpige,<br />

verticale lensjes die naast elkaar op de kaart<br />

zijn aangebracht. Bij de schermen van Dimenco<br />

zitten de lensjes op een lcd-display<br />

geplakt en kunnen ze aan- en uitgeschakeld<br />

worden om zowel 2D- als 3D-beelden<br />

scherp te kunnen tonen.<br />

De truc van 3D-perceptie is dat de ogen<br />

beelden te zien krijgen die net iets verschoven<br />

zijn ten opzichte van elkaar. De lensjes<br />

zorgen daarvoor door het lcd-licht te projecteren<br />

in afzonderlijke kolommen die bij de<br />

kijkafstand ongeveer 6,5 cm van elkaar liggen<br />

– de afstand tussen twee pupillen. Als het<br />

aantal maar groot genoeg is – een gemiddeld<br />

Dimenco-scherm heeft 28 van deze views –<br />

leidt een hoofdbeweging niet tot irritante<br />

storing; ieder oog komt al snel in een andere<br />

lichtkolom, zodat het beeld weer oké is.<br />

Waar een 2D-pixel zijn kleur krijgt door<br />

de juiste ‘verhouding’ van zijn rode, groene<br />

en blauwe subpixels, komen 3D-pixels tot<br />

stand uit de rode, groene en blauwe subpixel<br />

van verschillende beeldelementen. De<br />

Prachtige uitnodiging voor vakbekwame, betrouwbare, creatieve Software Engineers<br />

die zichzelf zien als een innovator op hun vakgebied en die collegiale samenwerking als<br />

sterke persoonlijke eigenschap op hun cv hebben staan.<br />

“___ _______ _____<br />

__ ____ __ __ ______<br />

_____________ ____<br />

_________”<br />

“ De communicatie tussen<br />

de DSP en FPGA werkt<br />

dus perfect!”<br />

‘In november komen er<br />

zes van onze schermen op<br />

Amsterdam CS te staan’<br />

lensjes brengen deze bij elkaar in een lichtkolom.<br />

De overige subpixels blijven niet<br />

werkeloos <strong>achter</strong>, maar genereren het licht<br />

voor andere views.<br />

Het creëren van meerdere views gaat onvermijdelijk<br />

ten koste van de pixelresolutie.<br />

Be here. Be the future.<br />

Herken je de taal van de mensen die je hier ziet afgebeeld?<br />

Heb je gezonde ambities op het gebied van mechatronica?<br />

Dan ligt er bij DEMCON een geweldige kans op je te<br />

wachten. We ontwikkelen baanbrekende projecten op het<br />

gebied van hightechtechnologie en maken een groei door<br />

waar de meeste andere bedrijven alleen maar van kunnen<br />

dromen. Neem contact met ons op als je mee wilt praten.<br />

Versterk onze denktank, ervaar waar we met elkaar toe in<br />

staat zijn en tot welke prachtige ontwikkelingen dat leidt.<br />

Kijk op www.bethefuture.nl<br />

Eindhoven<br />

• Mechatronic systems designer<br />

• Sr. Mechanical engineer<br />

Oldenzaal<br />

• Mechanical Lead Engineer<br />

• Mechanical Systems Engineers<br />

• Mechatronic Systems Engineers<br />

www.be the future.nl<br />

• Projectmanager<br />

• Project Lead Engineer (software)<br />

• Electrical Engineer<br />

• Projectmanager<br />

DEM1223_btf_BenC_190x115mm_FC_versie3.indd 1 02-10-12 09:12

Het licht van een subpixel komt slechts ten<br />

goede aan een van de kolommen, in plaats<br />

van een een-op-eenverhouding zoals bij<br />

2D-displays. Je levert resolutie in het platte<br />

vlak in om resolutie in de derde dimensie te<br />

winnen. In principe is het horizontale resolutieverlies<br />

evenredig aan het aantal views.<br />

Dimenco beperkt dat door de lenslaag schuin<br />

op het lcd-scherm te plaatsen. Dat smeert het<br />

verlies uit over de horizontale en verticale<br />

dimensie. Het beeld ziet er daardoor minder<br />

vervormd uit dan bij een ‘rechte’ lenslaag.<br />

Oude nest<br />

Het geheim van de autostereoscopischeschermensmid<br />

schuilt volgens de heren van<br />

Dimenco in drie elementen: de dataverwerking,<br />

de lensjes en het procedé om die<br />

op het lcd te plakken. De Jong: ‘3D zonder<br />

bril vereist een heleboel processing: eigenlijk<br />

doen we niks anders dan de hele tijd groepen<br />

pixels verschuiven om voor elke view<br />

de juiste diepte te realiseren op basis van de<br />

z-component. Wij hebben dit geïmplementeerd<br />

in een FPGA, omdat dat daar een typisch<br />

klusje voor is. Voor een Asic zijn onze<br />

aantallen nog te klein.’<br />

Het ontwerp van de lensjes is evenmin<br />

een sinecure. ‘Op het moment dat je zo’n<br />

laag op een lcd plakt, neemt de kijkhoek af<br />

tot zo’n honderd graden. Met onze Clear<br />

View-technologie kunnen we lensontwerpen<br />

maken waarmee het mogelijk is om tot<br />

150 à 160 graden te gaan, afhankelijk van<br />

het <strong>achter</strong>liggende paneel. Ook hebben de<br />

schermen veel meer diepte en contrast en<br />

minder last van overspraak, is het zwart<br />

veel zwarter en hebben kijkers veel meer<br />

bewegingsvrijheid: ze kunnen van voor<br />

naar <strong>achter</strong> lopen en van links naar rechts.<br />

De optimale kijkafstand is zelfs instelbaar.<br />

Daarin zijn wij uniek’, stelt De Jong.<br />

Vooroplopen doet Dimenco volgens de<br />

CTO eveneens met de productie: het bedrijf<br />

gebruikt eigen machines om de lenzen te<br />

maken en op het substraat te plakken. ‘We<br />

ontwerpen de apparaten zelf, waarna we ze<br />

elders in elkaar laten <strong>zet</strong>ten. We zijn aan het<br />

bekijken of we ze in onze business kunnen<br />

betrekken. Het idee is om naast producten<br />

ook productiemachines te gaan leveren.’<br />

De Veldhovenaren zijn nu met hun achttienen.<br />

‘Ons ontwikkelteam bestaat uit zes<br />

elektronici, één software-engineer en een<br />

optica-expert’, somt De Jong op. ‘Daarnaast<br />

hebben we drie mensen op de productie,<br />

twee op contentconversie en drie op<br />

sales, van wie een in Amerika. Maarten en<br />

ik brengen het totaal op achttien.’ Het gros<br />

van de medewerkers heeft een verleden bij<br />

3D Solutions en is na een kort uitstapje bij<br />

een ander Philips-onderdeel teruggekeerd<br />

op het oude 3D-zonder-bril-nest.<br />

Naamsbekendheid<br />

Dimenco mikt voorlopig vooral op de zakelijke<br />

markt. ‘Een belangrijke toepassing<br />

vormen de digitale informatiepanelen’,<br />

zegt Maarten Tobias. ‘Een Engelse klant<br />

gaat in november bijvoorbeeld zes van onze<br />

schermen plaatsen op Centraal Station Amsterdam<br />

voor gebruik als 3D-reclameborden.<br />

Een ander af<strong>zet</strong>gebied is de medische<br />

markt. Bij computerondersteunde chirurgie<br />

kan 3D van grote toegevoegde waarde<br />

zijn, maar is een brilletje vaak een belemmering<br />

voor de arts. Een derde applicatie<br />

‘Wij zijn een van de<br />

eersten met een licentie<br />

op de Dolby3D-technologie’<br />

is visualisatie. Hierbij kun je denken aan<br />

architecten en andere ontwerpers die hun<br />

designs in 3D zichtbaar willen maken. Zelfs<br />

het Amerikaanse leger heeft zijn oog laten<br />

vallen op brilloos 3D.’<br />

Met een schuin oog kijken de Veldhovenaren<br />

al wel naar de huiskamer, aldus Tobias.<br />

‘Op consumentenelektronicabeurzen als de<br />

Ifa zie je steeds meer en steeds betere autostereoscopische<br />

televisies. Op dit moment<br />

zijn die echter nog onbetaalbaar. Mensen<br />

hebben minimaal quad-full-HD-displays nodig<br />

om ook in 2D op volledige resolutie te<br />

kunnen kijken – wat ze naar schatting zo’n<br />

zeventig procent van de tijd zullen doen –<br />

en die schermen zijn zelfs zonder 3D al heel<br />

duur. De verwachting is echter dat de prijzen<br />

volgend jaar redelijk snel zullen dalen, wat<br />

ook 3D zonder bril dichter bij de consument<br />

brengt. Eind 2013, begin 2014 denken we dat<br />

de eerste tv’s op de markt zullen komen.’<br />

In aanloop daarnaartoe probeert Dimenco<br />

zich een zo goed mogelijke positie te verwerven<br />

door relaties aan te knopen met zo veel<br />

mogelijk sleutelspelers. Dit heeft onder meer<br />

geresulteerd in een licentie op de Dolby3Dtechnologie,<br />

een 3D-videoformaat van Dolby<br />

en Philips. Tobias: ‘Wij zijn een van de eerste<br />

bedrijven die zo’n licentie hebben gekregen.<br />

Ook hebben we geholpen bij de implementatie<br />

van de software op FPGA’s.’<br />

De consultancy en de quad-full-HDdemonstrators<br />

zijn in deze fase van de bedrijfsvoering<br />

mooie marketinginstrumenten,<br />

maar geen activiteiten voor de lange<br />

termijn, maakt Tobias duidelijk. ‘Het helpt<br />

ons om naamsbekendheid te krijgen. En in<br />

onze niche lukt dat al aardig: op beurzen<br />

hoeven we aan negen van de tien mensen<br />

niet meer uit te leggen wie we zijn. Maar<br />

we zien onszelf echt als technologiebedrijf.<br />

We willen ons geld gaan verdienen met de<br />

verkoop van componenten en licenties.<br />

Een stukje Dimenco in elke 3D-tv die op de<br />

markt komt, dat is de ambitie.’<br />

8 | 39

Thema<br />

Softwareengineering<br />

Deze Bits&Chips belicht de verschillende fases in de ontwikkeling<br />

van software voor hightech systemen. <strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong> vertelt<br />

over zijn huzarenstukje om in korte tijd een compleet nieuwe<br />

softwarearchitectuur te bouwen voor zijn depositieovens. Ericsson<br />

doet uit de doeken hoe het met meer voorspelbaarheid, snelheid<br />

en kwaliteit en minder kosten ontwikkelt dankzij ASD. Het Destecsproject<br />

beschrijft zijn modelgebaseerde aanpak om een brug te slaan<br />

tussen de verschillende disciplines. Dat model-checken eenvoudiger is<br />

dan velen denken, laten Radboud-studenten zien in een aantal cases,<br />

onder meer bij NXP Itec. Laquso geeft vervolgens enkele handvatten<br />

om het onderhoud niet uit de klauwen te laten lopen. Ten slotte<br />

werpen met met specialisten van Philips Healthcare een blik op de<br />

ondersteunende processen voor software-engineering.<br />

2 | 41

Optisch<br />

transparante<br />

kleefstoffen<br />

Voor display en touch<br />

screen verlijming<br />

Hoge transmissie /<br />

geen vergeling<br />

Excellente<br />

vochtbestendigheid<br />

Zeer snelle uitharding<br />

middels licht<br />

Bezoek onze website!<br />

www.DELO.de/en/display-bonding<br />

Industrial Adhesives<br />

Phone +31 53 4316968<br />

www.DELO.de<br />

contact@delo.de<br />

42 | 8<br />

is wrattig.’ Manager softwareontwikkeling<br />

Jan Monsuur van<br />

‘Legacy<br />

<strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong> windt er geen doekjes<br />

om. ‘Dat geldt voor alle software. Je krijgt<br />

te maken met noodverbanden die ooit<br />

zijn aangelegd maar nooit meer zijn opgeruimd,<br />

met code waarvan de betekenis in<br />

de loop der jaren onduidelijk is geworden.<br />

Er bestaat een mooie metafoor voor dit<br />

verschijnsel: technical debt. Je staat als het<br />

ware in het krijt bij de klant. Die schuld kan<br />

zo groot worden dat je klanten niet meer bij<br />

je willen kopen omdat je software hopeloos<br />

verouderd is.’<br />

Om dat voor te zijn, heeft zijn bedrijf het<br />

roer volledig omgegooid, vertelt Monsuur.<br />

‘Hoewel onze technical debt nog goed beheersbaar<br />

was, hebben we er drie jaar geleden<br />

voor gekozen om een compleet nieuwe<br />

controlarchitectuur te ontwikkelen, met<br />

de doelstelling die uit te rollen op álle producten<br />

van <strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong>. We zijn begonnen<br />

met twee nieuwe typen machines en een<br />

prototype oven voor 450 mm wafers. Die<br />

systemen staan nu in het veld met geheel<br />

vernieuwde software. Daar zit geen regel<br />

legacy meer in.’<br />

<strong>Nieuws</strong> Softwarearchitectuur<br />

99,99 procent Java<br />

De in Almere <strong>zet</strong>elende <strong>Europe</strong>se tak van<br />

<strong>ASM</strong> International maakt verticale depositieovens.<br />

Deze worden in de halfgeleiderindustrie<br />

gebruikt om wafers thermisch<br />

te behandelen en om er verschillende materialen<br />

op neer te leggen. Met zijn honderdvijftigen<br />

tegelijk gaan de plakken<br />

boven elkaar een reactor in. Daar kunnen<br />

ze worden blootgesteld aan een gasmengsel<br />

dat reageert met hun oppervlak, onder<br />

<strong>achter</strong>lating van een egale lm – bij atomic<br />

‘Eind 2009 hebben<br />

we de legacy echt<br />

tot legacy verklaard’<br />

layer deposition (ALD) slechts een paar atomen<br />

dik. In een chipfabriek schuiven de<br />

wafers vervolgens door in de productielijn,<br />

bijvoorbeeld naar een lithomachine, die<br />

structuurtjes aanbrengt in het neergelegde<br />

materiaal. Voor een volgende laag gaan de

<strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong> stampt compleet<br />

nieuwe controlarchitectuur<br />

uit de grond<br />

Drie jaar geleden nam <strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong> een rigoureuze beslissing: het besloot de<br />

software in zijn depositieovens volledig te vernieuwen en daarbij vanaf nul<br />

te beginnen. Onder leiding van Jan Monsuur hebben de Almeerse softwareengineers<br />

een Java-gebaseerde besturingsarchitectuur opgetrokken die weer<br />

helemaal van deze tijd is.<br />

Nieke Roos<br />

plakken weer terug de oven in. Deze cyclus<br />

herhaalt zich tot de chip klaar is.<br />

De besturing van de depositieovens heeft<br />

<strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong> georganiseerd in drie lagen.<br />

‘Onderop gebruiken we industriële Windows-pc’s’,<br />

legt Monsuur uit. ‘Daarin lopen<br />

soft-PLC’s, die de hard realtime functionaliteit<br />

uitvoeren. De rest van de besturing<br />

draait boven op deze basis, in een tweede<br />

laag met industriële pc’s. Dit zijn in toenemende<br />

mate Linux-machines – in een aantal<br />

van onze producten zijn we nu bijvoorbeeld<br />

bezig om de legacycomputers te vervangen<br />

door nieuwe processorkaarten met Linux.<br />

Helemaal bovenop hebben we gewone Windows-pc’s<br />

met grote multitouchscreens die<br />

de userinterface weergeven.’<br />

De controlsoftware die snort op de bestaande<br />

systemen in het veld gaat al een<br />

tijdje mee. ‘Het resultaat van twintig jaar<br />

ontwikkelen’, schat Monsuur. ‘Er zitten<br />

stukken in die stammen uit mijn jeugd’,<br />

vervolgt hij met een knipoog. ‘Veel C, veel<br />

assembly. Dat is niet meer te reworken.’<br />

Daarom heeft <strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong> eind 2009 besloten<br />

de boel helemaal op te schop te nemen.<br />

‘Mijn manager kwam bij me en zei: ‘Jan, we<br />

gaan nú een nieuwe controlarchitectuur maken.’<br />

Dat was het moment dat we de legacy<br />

echt tot legacy hebben verklaard. Je kunt er<br />

geen afscheid van nemen, want al je klanten<br />

werken ermee, maar je kunt wel beslissen er<br />

functioneel niet meer verder aan te ontwikkelen.<br />

Dat hebben we gedaan.’<br />

Monsuur heeft toen met vijf collega’s de<br />

koppen bij elkaar gestoken. ‘De centrale<br />

vraag was: hoe pakken we het aan? Als je<br />

compleet opnieuw mag beginnen, valt er<br />

heel wat te bepraten. Dat zijn we dan ook<br />

gaan doen, heel intensief. De eerste knoop<br />

hadden we al snel doorgehakt: Java vinden<br />

we prachtig, dat gaan we gebruiken,<br />

maar de hard realtime functionaliteit en<br />

ook de oplossingen voor machineveiligheid<br />

houden we in PLC’s. Voor de nieuwe<br />

control architectuur op de industriële pc’s<br />

daarboven hebben we ons wel helemaal gecommitteerd<br />

aan ons voorkeursplatform:<br />

die software is 99,99 procent Java.’<br />

Introspectie<br />

De nieuwe architectuur ontleedt de machine<br />

in wat Monsuur en co control components<br />

hebben gedoopt. ‘We zijn met een frisse blik<br />

gaan kijken naar de opbouw van het apparaat.<br />

Dit heeft geresulteerd in een hiërarchie<br />

van onderdelen met zelfstandige functies en<br />

eigenschappen. Een zo’n control component<br />

is de robot. Die heeft functies als het strekken<br />

van zijn arm en het oppakken van een wafer,<br />

bijvoorbeeld om hem uit de bewaarcassette<br />

– de front-opening unied pod of Foup – te<br />

verplaatsen naar de boat, de houder waarop<br />

hij de reactor in gaat. Eigenschappen van die<br />

robotcomponent zijn onder meer zijn positie<br />

en snelheid. De arm is zelf weer een aparte<br />

control component, die hiërarchisch onder de<br />

robot hangt. Zo hebben we tientallen besturingsonderdelen<br />

geïdenticeerd.’<br />

Voor een correcte werking van de machine<br />

moeten de verschillende componenten<br />

met elkaar samenwerken. Om dat in goede<br />

banen te leiden, heeft het softwareteam directors<br />

in het leven geroepen. ‘Die beheren<br />

de logistieke objecten in een machine’, licht<br />

Monsuur toe. ‘De cassettedirector beslist<br />

bijvoorbeeld wat er met een Foup gebeurt.<br />

Zo hebben we ook directors die gaan over<br />

de boats en de wafers. Deze drie zorgen er<br />

samen voor dat de plakken van de cassette<br />

op de boat komen als ze de reactor in moeten.<br />

Daarbij communiceren de directors met<br />

‘De architectuuronderdelen<br />

configureren zichzelf door<br />

elkaar te onderzoeken’<br />

de control components, die de acties daadwerkelijk<br />

uitvoeren. De metafoor die wij<br />

veelvuldig gebruiken, is dat de control components<br />

de musici zijn en de directors de<br />

dirigenten – ze hadden dus beter conductors<br />

kunnen heten, maar we hadden de naam al<br />

toen we de vergelijking bedachten. En net<br />

als er bij grote muziekstukken meerdere dirigenten<br />

kunnen zijn maar er altijd eentje<br />

de algehele leiding heeft, zo is er van onze<br />

directors ook een de baas.’<br />

Via introspectie in runtime zoeken de directors<br />

zelf uit welke controlcomponenten<br />

er zijn en wat ze daar precies mee kunnen.<br />

‘De componenten hebben wat wij noemen<br />

scenario’s, waarin ze hun functies stap<br />

voor stap beschrijven. In het scenario dat<br />

8 | 43

*<br />

ASD makes your<br />

phone call possible<br />

Cutting edge communication gateways<br />

engineered with the ASD:Suite<br />

Design Automation for Software Engineers<br />

Verum Software Technologies<br />

Laan van Diepenvoorde 6 5582 LA Waalre NL<br />

Tel: +31 40 235 9090 Fax: +31 40 235 9099 www.verum.com<br />

* ASD = Analytical Software Design

een robot heeft voor het verplaatsen van<br />

een wafer staat bijvoorbeeld dat hij eerst<br />

zijn arm strekt onder de schijf, vervolgens<br />

voorzichtig omhoog beweegt tot hij hem<br />

voelt, dan de plak pakt, enzovoorts tot de<br />

doelsituatie is bereikt. Bij de strekbeweging<br />

start de robotcomponent bovendien een<br />

monitor waarmee de armpositie extern is te<br />

bewaken. Scenario’s vertellen over de <strong>achter</strong>eenvolgende<br />

stappen, de monitors die<br />

daarbij beschikbaar zijn en nog wat zaken.<br />

Directors vragen deze informatie op, alsook<br />

de eigenschappen van de componenten en<br />

bijvoorbeeld de alarmen die ze slaan en de<br />

excepties die ze geven. Zo structureert de<br />

softwarearchitectuur zichzelf.’<br />

De controlcomponenten en de directors<br />

zijn klassen in Java. ‘Als het systeem in de<br />

<strong>Nieuws</strong> Softwarearchitectuur<br />

lucht komt, is er een speciale startklasse die<br />

deze wereld tot leven brengt. Die weet in<br />

wat voor type machine zij zit en welke componenten<br />

en directors daarbij horen. Van<br />

de betreende klassen maakt zij instanties<br />

aan, die zichzelf vervolgens congureren<br />

door elkaar te onderzoeken. Daarbij controleren<br />

ze elkaar ook op een correcte werking.<br />

Bovendien past het systeem zich vanzelf<br />

aan als er nieuwe onderdelen bij komen, bijvoorbeeld<br />

een tweede robot.’<br />

Breakpointen<br />

De equipment-engineers van <strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong><br />

<strong>zet</strong>ten alle hardware en software uiteindelijk<br />

in elkaar tot een werkende machine.<br />

Om hun leven gemakkelijker te maken, hebben<br />

Monsuur en zijn mensen verschillende<br />

Software-engineering bij <strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong><br />

De ontwikkeling van de verticale ovens gebeurt bij de divisie Research,<br />

Development & Engineering (RD&E) van <strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong>. Belangrijk onderdeel<br />

is de Belgische tak, die zich toelegt op de depositiemethodes.<br />

‘In het gebouw van Imec in Leuven hebben we een aantal proces- en<br />

equipment-engineers zitten en een eigen machinepark staan’, verklaart<br />

Jan Monsuur. De overige drie RD&E-groepen <strong>zet</strong>elen in Almere, op het<br />

<strong>ASM</strong>I-hoofdkantoor. ‘Het reactorontwerp zelf valt onder Chamber Engineering,<br />

dat daarmee<br />

aanvullend is op<br />

<strong>ASM</strong> België. De afdeling<br />

Platform Engineering<br />

houdt zich bezig<br />

met de mechatronica<br />

van het platform, het<br />

deel van het systeem<br />

dat ervoor zorgt dat<br />

de wafers in de reactor<br />

komen – zeg maar de voorkant. Platform Control richt zich op de machinebesturing,<br />

zowel de PLC’s en de andere hardware als de software<br />

die erop draait.’<br />

Monsuur en zijn softwareontwikkelaars maken deel uit van de Platform<br />

Control-groep. ‘Wij zijn verantwoordelijk voor alle software binnen<br />

<strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong>, zowel in de bestaande ovens als in de nieuwe systemen<br />

die we nu aan het uitrollen zijn. Mijn club is ook volledig geïntegreerd in<br />

alle relevante bedrijfsprocessen: hoe we producten ontwikkelen, hoe we<br />

projecten uitvoeren, hoe we omgaan met non-conformities, dus als een<br />

machine zich niet gedraagt zoals zou moeten.’<br />

Heel groot is zijn club niet. ‘Nog geen twintig man’, zegt Monsuur.<br />

‘Met een codebase van maximaal vijf miljoen regels heb je ook geen honderden<br />

ontwikkelaars nodig. Als je minder software hoeft te maken, ligt<br />

de nadruk bovendien minder op snelheid. Ik heb er sowieso een hekel<br />

aan als ik iemand de hele dag op zijn toetsenbord zie rammelen. Ik probeer<br />

mijn mensen te stimuleren om regelmatig <strong>achter</strong>over te leunen<br />

en na te denken. Wij kunnen hier gerust twee uur praten over de naam<br />

van een klasse, property of exception. Mijns inziens is naamgeving het<br />

belangrijkste in software-engineering want die namen komen terug in<br />

userinterfaces, in rapporten, in logles, waar ze worden gelezen door<br />

hulpmiddelen ingebouwd in de controlarchitectuur.<br />

‘Volgens hetzelfde principe<br />

van introspectie genereert het systeem een<br />

cockpit, zoals wij dat noemen. Dat is een<br />

userinterface waarmee onze equipment-engineers<br />

volledig inzicht in en toegang tot de<br />

machine hebben. Nieuwe onderdelen zien<br />

ze automatisch verschijnen.’<br />

Daarbij kunnen de engineers een mandje<br />

bijhouden van eigenschappen die ze in de gaten<br />

willen houden. ‘Als ze bezig zijn met een<br />

lift in de oven, kan het voorkomen dat ze niet<br />

alleen de positie en de snelheid van die lift<br />

nodig hebben, maar bijvoorbeeld ook de temperatuur<br />

in de bovenste reactorzone. Voorheen<br />

moesten ze dan overschakelen naar het<br />

scherm met de eigenschappen van de reactor<br />

en de betreende waardes ergens noteren of<br />

mensen die de machine van binnen niet kennen. Dan moeten ze niets<br />

te raden overlaten. Iedereen zal dat beamen, maar slechts weinigen<br />

handelen ernaar. Wij wel. Dit soort gedrevenheid is bij ons belangrijker<br />

dan ontwikkelsnelheid.’<br />

De werkwijze die de ontwikkelaars hanteren, is grotendeels gebaseerd<br />

op DSDM (Dynamic Systems Development Method), een vooral in Europa<br />

populaire Agile-aanpak die meer projectgericht is dan bijvoorbeeld<br />

Scrum. ‘DSDM past prima<br />

bij een relatief klein<br />

team’, vindt Monsuur.<br />

‘De cyclus van require a<br />

little, design a little, implement<br />

a little, test a little,<br />

require a little zit ons<br />

in de genen. Volgens<br />

het Moscow-principe<br />

bepalen we daarbij telkens<br />

of iets een must have, een should have, een could have of een would<br />

like to have is. Elke woensdagochtend overleggen we een uur met alle<br />

stakeholders over wensen, wijzigingen, defects, releases en software in<br />

het veld. Daarnaast zweer ik bij ‘e mythical man-month’. Dat boek is<br />

ruim dertig jaar oud, maar veel van de principes die erin staan, volgen<br />

wij nog steeds. Dat kan als je klein bent.’<br />

Monsuurs hoofdtaak is kwaliteitsbewaking. ‘Wij kunnen niet zomaar<br />

even een ontwikkelproces bedenken. Onze grote klanten willen precies<br />

weten hoe wij werken. Zij willen er zeker van zijn dat onze software<br />

betrouwbaar is, aangezien er een kapitaal aan wafers onze machines in<br />

gaat. Om de zoveel tijd komen ze daarom bij ons binnen om ons te auditen.<br />

Een van mijn belangrijkste functies is ervoor zorgen dat mijn groep<br />

met vlag en wimpel slaagt voor zo’n audit. Dat uit zich op alle niveaus,<br />

tot de broncode aan toe. Ik bemoei me persoonlijk met onze code en programmeer<br />

elke week zelfs even mee. Omdat ik een software-engineer in<br />

hart en nieren ben, maar ook omdat ik de kwaliteit moet verantwoorden<br />

naar onze klanten en ik vanuit mijn 35 jaar ervaring heel goed kan beoordelen<br />

of alles voldoet aan de eisen. Softwaremanagers moeten met<br />

hun voeten in de modder durven te staan, vind ik, want anders verliezen<br />

ze de controle.’<br />

8 | 45

SIOUX CREATES COMPLETE SOLUTIONS<br />

AS THE ONE-STOP SHOP FOR MUTRAC X<br />

Mutracx develops the world’s first industrial inkjet application for the production of PCB. Sioux<br />

acted as the R&D department in order to create a sustainable competitive advantage.<br />

• Our industrial mathematics engineers calculated the optimal algorithms for droplet<br />

placements<br />

• Our technical software engineers developed the application software to control the machine<br />

• Our electronic engineers designed the optimal PCB operator panel<br />

• Our remote solution makes it possible to monitor the machine for pre-emptive maintenance<br />

By directing all development and production with Sioux services and our network of partners we<br />

acted as the one-stop shop for Mutracx. As we are committed to delivering results we put our<br />

money where our mouth is and even helped funding this breakthrough innovation.<br />

For more information: www.sioux.eu<br />

Sioux is an engineering group with 300 specialists in Technical Software, Electronics,<br />

Industrial Mathematics and Remote Solutions. We help high-tech companies with new ways<br />

to innovate or improve their product or services in order to stay or become leading in<br />

their industry. We either support the R&D or we act as the R&D department. Either way<br />

we help you to shorten the time to market at a better price/performance and to develop a<br />

sustainable competitive advantage. We are committed to delivering results and can even<br />

help you with funding your innovation.<br />

Source of your Technology

gewoon onthouden. Om dit soort contextswitches<br />

te voorkomen, hebben wij property<br />

shopping ingevoerd: onze engineers kunnen<br />

van allerlei plekken in het systeem properties<br />

vandaan halen en die in een mandje leggen<br />

dat ze in alle schermen kunnen raadplegen.’<br />

Erg trots is Monsuur op de mogelijkheid<br />

om de <strong>ASM</strong>-machines ‘al breakpointend’ te<br />

debuggen. ‘Zoals een softwareontwikkelaar<br />

een breakpoint kan <strong>zet</strong>ten in een methode<br />

om de inhoud van variabelen te bekijken,<br />

zo kan een equipment-engineer bij ons<br />

een breakpoint <strong>zet</strong>ten tussen stappen in<br />

een scenario om alle eigenschappen op dat<br />

<strong>punt</strong> te inspecteren. Een probleem dat zich<br />

voordoet terwijl de robotarm bijvoorbeeld<br />

midden in een beweging zit, is heel lastig te<br />

analyseren. De machine is nou eenmaal niet<br />

altijd op precies het juiste moment te stoppen.<br />

Een breakpoint op het gewenste <strong>punt</strong><br />

zorgt ervoor dat de software het systeem<br />

daar daadwerkelijk stil<strong>zet</strong>. Vervolgens kan<br />

de engineer opdracht geven om stapje voor<br />

stapje vooruit te gaan. Daarbij beschikt hij<br />

over alle benodigde debuginformatie, onder<br />

meer in zijn mandje.’<br />

Het uitgangs<strong>punt</strong> bij alles is de eindgebruiker.<br />

In dat kader is ook het receptenmanagement<br />

aangepakt. ‘De reactoren in onze machines<br />

worden aangestuurd door recepten,<br />

die supergeheim zijn omdat daar de chip uit<br />

komt. Onze klanten voeren ze daarom zelf<br />

in in het systeem. Traditioneel doen ze dat<br />

in assembly-achtige commando’s die de verschillende<br />

analoge en digitale in- en outputs<br />

aansturen. De recepten zijn echter zo complex<br />

geworden en de I/O’s zo groot in aantal<br />

dat dat niet meer gemakkelijk beheersbaar is.<br />

Wij hebben hier een gebruikersvriendelijk alternatief<br />

voor ontwikkeld. Naar analogie van<br />

een video-editor hebben we een recepteneditor<br />

bedacht, met lijnen voor bijvoorbeeld de<br />

besturing van het gassysteem, de boat-handling<br />

en het temperatuurmanagement waarop<br />

vanuit een palet activiteiten zijn te slepen. De<br />

gebruiker bouwt als het ware een video van<br />

wat er met de reactor moet gebeuren.’<br />

Verlanglijstje<br />

Vorig jaar maart was het moment suprême<br />

in Almere: de eerste machine met de nieuwe<br />

controlarchitectuur werd aange<strong>zet</strong>. ‘Toen<br />

kregen we het toch even Spaans benauwd.<br />

We zagen dingen die niet lekker zaten. Er<br />

zijn zelfs meetings geweest om te bespreken<br />

of we er nog mee door wilden gaan. We<br />

hebben de rug echter recht gehouden en het<br />

in korte tijd rechtgetrokken. De oplossingen<br />

waren uiteindelijk niet wezensvreemd<br />

<strong>Nieuws</strong> Softwarearchitectuur<br />

aan de nieuwe architectuur: een aanpassing<br />

aan een scenario, een wijziging aan een director,<br />

een verandering in een driver, een<br />

toevoeging aan een PLC. Niks waardoor we<br />

de boel helemaal opnieuw moesten ontwerpen.<br />

Het was een heftige periode, maar ik<br />

heb altijd goed geslapen.’ Twee maanden later<br />

waren de kinderziektes eruit en kon het<br />

systeem gaan proefdraaien in het veld.<br />

Inmiddels heeft <strong>ASM</strong> <strong>Europe</strong> meerdere<br />

machines uitgerold met de nieuwe software,<br />

waaronder dus het 450-mm-prototype<br />

voor de halfgeleiderindustrie en<br />

twee nieuwe modellen voor aanpalende<br />

markten. De ervaringen zijn zo positief dat<br />

Monsuur en zijn mensen nu werken aan<br />

een implementatie voor de bestaande productlijnen,<br />

de A400 voor 200 mm wafers<br />

en kleiner en de A412 voor 300 mm plakken.<br />

Over een tijdje zullen deze dus ook<br />

verkrijgbaar zijn met controlcomponenten<br />

en directors onder de motorkap. De ‘oude’<br />

A400’s en A412’s in het veld zullen niet<br />

‘Naar analogie van een<br />

video-editor hebben we een<br />

recepteneditor bedacht’<br />

zo snel worden geretrot, verwacht Monsuur.<br />

‘Hoewel we de nieuwe software daar<br />

wel voor hebben ontwikkeld, zie ik dat niet<br />

een-twee-drie gebeuren. Hooguit als klanten<br />

het allernieuwste proces willen. Dan<br />

hebben ze meer I/O nodig, dus een nieuwe<br />

reactorcontroller, en die maakt deel uit van<br />

de nieuwe controlarchitectuur.’<br />

De architectuur mag dan af zijn, het werk<br />

is nooit klaar. ‘Enkel het over<strong>zet</strong>ten naar de<br />

A400 en A412 heeft al allerlei voortschrijdende<br />

inzichten opgeleverd. Die gaan we<br />

ook toepassen op de systemen die we vorig<br />

jaar hebben uitgerold. Daarnaast hebben<br />

we nog een heleboel op ons verlanglijstje<br />

staan. Remote diagnostics bijvoorbeeld. De<br />

software geeft ons al alles wat we op afstand<br />

willen zien van een machine, alleen de infrastructuur<br />

en de benodigde voorzieningen<br />

voor betrouwbaarheid en beveiliging<br />

ontbreken nog. Een ander interessant concept<br />

is software-assisted maintenance, waarbij<br />

de machine de onderhoudsmonteur bij<br />

de hand neemt en stap voor stap aangeeft<br />

wat hij moet doen. Of remote collaboration,<br />

waarbij engineers vanuit verschillende plekken<br />

op de wereld samen een probleem in<br />

een systeem oplossen. Zo hebben we nog<br />

veel meer ideeën. Een aantal pakken we op<br />

samen met klanten.’<br />

De besturingssoftware kan in ieder geval<br />

weer jaren mee. ‘Ik denk dat <strong>ASM</strong> hiermee<br />

de komende zeven, acht, negen jaar goed zit.<br />

Met mijn zestig jaar weet ik zeker dat ik een<br />

volgende renovatie niet meer meemaak.’<br />

<strong>ASM</strong> en ASD<br />

In een kenniswerkersproject met het Embedded Systems Institute, Tass en Verum heeft <strong>ASM</strong><br />

<strong>Europe</strong> een paar jaar geleden gekeken naar de bruikbaarheid van ASD bij zijn software-engineering.<br />

De ervaringen waren voor Monsuur niet positief. ‘Onze conclusie is dat het maar zeer<br />

beperkt toepasbaar is. Wij zijn bijvoorbeeld continu bezig met de ontwikkeling van complexe<br />

algoritmes om de temperatuur in onze reactor te regelen. Tijdens het project kwamen we er<br />

al snel <strong>achter</strong> dat dat helemaal niet kan met ASD. Hetzelfde geldt voor andere <strong>ASM</strong>-thema’s,<br />

zoals databasemanagement, M2M-communicatie en visualisatie.’<br />

‘Ik heb ook problemen met die bijna obsessieve focus op bugvrije software. Bugvrij is absoluut<br />

een belangrijke voorwaarde voor kwaliteit, maar zeker niet de enige voorwaarde’, gaat<br />

Monsuur verder. ‘In mijn ogen komt kwaliteit voort uit schoonheid. En ASD associeer ik nou<br />

niet bepaald met schoonheid. Voor triviale applicaties zijn de statediagrammen nog wel te<br />

overzien, maar als het ingewikkelder wordt, exploderen ze en dan is de schoonheid van de<br />

oplossing ver te zoeken.’<br />

8 | 47

Opinie<br />

Aad Vredenbregt is managing director<br />

van Sioux Automation Technology.<br />

Opleiding<br />

Software-engineering blijft vakmanschap<br />

Hoewel er op academisch niveau<br />

koortsachtig aan wordt gewerkt en<br />

er zelfs op sommige plaatsen in de<br />

praktijk al stappen worden ge<strong>zet</strong> om software<br />

niet langer handmatig, regel voor regel,<br />

te programmeren en te testen, berust<br />

software-engineering voorlopig nog puur<br />

op vakmanschap. Dat geldt zeker voor de<br />

technische software-engineering waarmee<br />

de lezersgroep van dit blad zich bezighoudt.<br />

Het blijft verbazingwekkend dat het carrièreperspectief<br />

van deze groep hoogopgeleide<br />

bèta’s in Nederland nog altijd niet in<br />

verhouding staat tot het vakmanschap dat<br />

zij bieden. Een hoogopgeleide softwareengineer<br />

heeft soms een lager uurtarief dan<br />

een vmbo-geschoolde loodgieter.<br />

Een ingenieursstudie staat in Nederland<br />

maar op weinig wensenlijstjes van middelbare<br />

scholieren. Laat staan dat een opleiding<br />

tot software-engineer hoge ogen gooit. Een<br />

beetje promotie en verleiding voor technische<br />

opleidingen kan geen kwaad. De technologische<br />

vooruitgang heeft de afgelopen decennia<br />

samen met de toenemende globalisering<br />

gezorgd voor de grootste veranderingen in<br />

onze economie en de belangrijkste technologische<br />

veranderingen kwamen voort uit<br />

computertechnologie. Maar het hebben van<br />

goed opgeleide en ervaren ingenieurs wordt<br />

in ons land van dominees en handelaren nog<br />

altijd niet op de juiste waarde geschat.<br />

Dat begint al op de mbo-opleidingen; ga<br />

eens kijken naar de technische middelen<br />

die daar ter beschikking staan. Die staan<br />

in schril contrast met wat je in Duitsland<br />

tegenkomt. Het is waarschijnlijk niet voor<br />

niets dat onze oosterburen Europa momenteel<br />

overeind moeten houden. Het Wirstschafswunder<br />

2.0.<br />

Natuurlijk is het van belang om goede<br />

juristen, accountants, controllers en M&Amanagers<br />

te hebben. Maar de grote maatschappelijke<br />

vraagstukken zoals vergrijzing<br />

en energieschaarste lossen die beroepsgroepen<br />

niet op. Daar hebben we wiskundigen,<br />

natuurkundigen, elektrotechnici en andere<br />

technici bij nodig. Technologie neemt een<br />

steeds bepalender plek in in onze samenleving.<br />

Naast een gezond ondernemersklimaat<br />

zouden we daarom technische opleidingen<br />

moeten nastreven die vakmensen naar het<br />

allerhoogste internationale niveau brengen.<br />

De wereld kan en moet de komende<br />

decennia nóg harder veranderen. En die<br />

veranderingen moeten gevoed door tech-<br />

nologische stappen die de volgende generatie<br />

ingenieurs, onder wie een niet onaanzienlijke<br />

populatie software-engineers,<br />

<strong>zet</strong>. Daarvoor moeten we nú beginnen ons<br />

(technisch) onderwijs en onderzoek drastisch<br />

te verbeteren. En niet ten koste van<br />

ander onderwijs of onderzoek, maar door<br />

extra geld en middelen beschikbaar te maken.<br />

Vakmanschap is schaars in ons land en<br />

de kost gaat nu eenmaal voor de baat uit.<br />

Natuurlijk moet je ook proberen om meer<br />

rendement uit onderwijs en onderzoek te<br />

halen. Die ambitie moet je alleen niet overdrijven.<br />

Er is geen maat voor eciëntie op<br />

We moeten nú beginnen<br />

ons onderwijs en onderzoek<br />

drastisch te verbeteren<br />

fundamenteel onderzoek, en we moeten<br />

niet te veel focussen op de korte termijn.<br />

De investeringen moeten bovendien niet<br />

ophouden na de studietijd. Aangezien de<br />

halfwaardetijd van technische kennis exponentieel<br />

afneemt, is lifelong learning<br />

broodnodig om bij de wereldtop te horen.<br />

Binnen mijn eigen organisatie hebben softwareontwikkelaars<br />

daarom een persoonlijk<br />

opleidingsbudget. Daar wordt tijdens conjunctureel<br />

mindere tijden niet aan gesleuteld,<br />

dat blijft op niveau.<br />

We hebben in Nederland door de eeuwen<br />

heen een historie van toonaangevende technici<br />

opgebouwd, zowel aan universiteiten<br />

als in het bedrijfsleven. Het legendarische<br />

Natlab was zo’n kweekbron van technologische<br />

innovaties. Naar die historie moeten<br />

we volgens mij terug. Met prachtige hightechopleidingen<br />

mensen verleiden tot de<br />

techniek en ze vervolgens de mogelijkheden,<br />

middelen en vrijheden geven om die<br />

techniek ten uitvoer te brengen. Er is een<br />

Chinees gezegde dat luidt: ‘Gras groeit niet<br />

door aan de sprieten te trekken, maar door<br />

de wortels water te geven.’ Ik werk inmiddels<br />

lang genoeg tussen de vakmensen om<br />

te weten dat dat ook in de software-engineering<br />

geldt. Wat goed is, groeit gestaag.<br />

En blijft altijd voeding nodig hebben.<br />

8 | 49

TRUSTED SOFTWARE FOR<br />

EMBEDDED DEVICES<br />

For 30 years the world’s leading companies have trusted Green Hills Software’s secure<br />

and reliable high performance software for safety and security critical applications.<br />

From avionics and automotive, through telecoms and medical, to industrial and smart<br />

energy, Green Hills Software has been delivering proven and secure underpinning<br />

technology.<br />

To fi nd out how the world’s most secure and reliable operating systems and development<br />

software can take the risk out of your next project, visit www.ghs.com/s4e<br />

Copyright © 2012 Green Hills Software. Green Hills Software and the Green Hills logo are registered trademarks of<br />

Green Hills Software. All other product names are trademarks of their respective holders.<br />

SAFE<br />

RELIABLE<br />

SECURE

Figuur 1: De structuur van de<br />

ADQ-toestandsmodellen. De rode<br />

lijn geeft aan in welke volgorde een<br />

event de modellen doorloopt.<br />

Achtergrond Modelgebaseerde ontwikkeling<br />

Bij Ericsson Telecommunicatie in Rijen<br />

ontwikkelen we zogeheten value-added<br />

services voor telefonienetwerken.<br />

Een belangrijk kenmerk van applicaties in<br />

ons domein is dat ze vaak te maken hebben<br />

met asynchrone events uit meerdere bronnen.<br />

Voorbeelden zijn events die te maken<br />

hebben met de staat van een telefoongesprek<br />

(iemand hangt op) en events die te<br />

maken hebben met de kosten van een gesprek<br />

(het tegoed is op).<br />

Om deze asynchrone events goed te kunnen<br />

afhandelen, bevatten onze producten<br />

statemachines. Die kunnen echter deadlocks,<br />

livelocks en andere problemen met zich meebrengen.<br />

Testen biedt ons geen garantie dat<br />

we die eruit halen en is bovendien in toenemende<br />

mate tijdrovend en duur. Daarom<br />

bestuderen we al geruime tijd de mogelijkheden<br />

van modelgedreven ontwikkeling, en<br />

dan vooral de tools die helpen het ontwerp<br />

van (complexe) statemachines eenvoudiger<br />

en betrouwbaarder te maken. Sinds drie jaar<br />

passen we met succes Verums ASD:Suite toe.<br />

Divide and conquer<br />

De verantwoordelijkheden van een (telecom)applicatie<br />

kunnen we onderverdelen<br />

in dataprocessing en eventafhandeling. De<br />

dataprocessing houden we tegen het licht<br />

in unittests. Fouten zijn meestal gemakkelijk<br />

te vinden en eenvoudig op te lossen.<br />

Het kost ons veel meer moeite om alle mogelijke<br />

volgordes van events goed af te handelen.<br />

Daarvoor hebben we in onze oplossingen<br />

vaak meerdere complexe, onderling<br />

communicerende statemachines nodig, die<br />

moeilijk zijn te implementeren en te testen.<br />

ASD-ervaringen Ericsson<br />

Modelgedreven ontwikkelstraat<br />

geeft voorspelbaarheid,<br />

snelheid en kwaliteit<br />

Sinds drie jaar past Ericsson in Rijen de ASD:Suite van Verum toe bij ontwikkelprojecten.<br />

De resultaten zijn consistent en laten een grotere voorspelbaarheid, snelheid en<br />

kwaliteit zien, terwijl de ontwikkelkosten tot wel vijftig procent lager liggen dan bij de<br />

traditionele werkwijze. Dit artikel illustreert hoe Ericsson ASD gebruikt aan de hand<br />

van een recent project en het staat stil bij de resultaten.<br />

Daniël Hornstra Ivan Kemmelings Ard-Jan Moerdijk<br />

Meestal lopen we maar een klein deel van de<br />

duizenden mogelijke scenario’s af. Fouten<br />

(bijvoorbeeld door racecondities) zijn vaak<br />

heel lastig te vinden.<br />

Met ASD modelleren we onze applicatie<br />

volgens het client-serverprincipe: een<br />

client gebruikt een service, die op zijn<br />

beurt weer andere services kan aanroepen.<br />

Voor elke service beschrijven we in een zogeheten<br />

interfacemodel welke events hij<br />

kan ontvangen en terugsturen. Dit model<br />

bevat ook een statemachine die het gedrag<br />

van de service representeert zoals een gebruiker<br />

dat ervaart: de communicatie moet<br />

bijvoorbeeld beginnen met een start-event<br />

en een stop-event is pas later toegestaan.<br />

In een designmodel leggen we het daadwerkelijke<br />

gedrag vast. We beginnen met de<br />

eerste toestand, waarbij we voor elk event<br />

dat binnen kan komen, kijken wat de actie<br />

moet zijn en wat de nieuwe state moet worden.<br />

Dit doen we voor alle toestanden.<br />

Met een druk op de vericatieknop maakt<br />

de ASD-tool formele (wiskundige) beschrijvingen<br />

van de statemachines. De ingebouwde<br />

modelchecker voert vervolgens twee<br />

soorten vericaties uit. Ten eerste moet de<br />

gebruiker van een service zich houden aan<br />

diens interface. Ten tweede moet de service<br />

precies volgens de interface reageren op de<br />

events van de gebruiker. De modelchecker<br />

rapporteert een fout wanneer dit niet het<br />

geval is. We maken dan een correctie en veriëren<br />

opnieuw, net zolang totdat we alle<br />

fouten hebben opgelost. Vanuit de verbeterde<br />

modellen genereren we de code voor<br />

de statemachines. ASD garandeert dat de<br />

implementatie eveneens foutvrij is.<br />

De voordelen van deze aanpak zijn legio.<br />

Zo gaat het maken van statemachines<br />

met ASD tien keer sneller dan met de hand<br />

doordat we ze niet zelf hoeven te programmeren:<br />

events, acties en de overgang naar<br />

een nieuwe toestand zijn met enkele muisklikken<br />

in te voeren. Ook hoeven we geen<br />

unittests te schrijven. De relatief grote aanpassingen<br />

aan de toestandsautomaten die<br />

we vaak moeten doen, zijn bovendien een<br />

uitje van een cent.<br />

Af en toe is het nodig om de met ASD<br />

ontworpen statemachines te refactoren, bijvoorbeeld<br />

door automaten op te splitsen die<br />

door toevoeging van functionaliteit te complex<br />

zijn geworden – divide and conquer. Met<br />

handgeschreven statemachines waren we<br />

hier nogal huiverig voor; opsplitsen betekent<br />

meestal dat je de huidige code inclusief<br />

test weggooit en opnieuw begint. Dat geldt<br />

ook voor de ASD-designmodellen. Het grote<br />

verschil is dat het met de methodiek van Verum<br />

een fractie van de tijd kost. ASD maakt<br />

het eenvoudig om een oplossing te ontwerpen<br />

die uit meerdere, onderling communicerende<br />

statemachines bestaat. De tool<br />

zorgt er daarbij voor dat die communicatie<br />

foutloos verloopt.<br />

Handgeschreven code<br />

Recentelijk hebben we ASD toegepast bij de<br />

ontwikkeling van het product Application-<br />

Driven Quality of Service (ADQ). Hiermee<br />

kan een gebruiker de eigenschappen van<br />

zijn dataverbinding beïnvloeden. Stel hij wil<br />

een voetbalwedstrijd kijken op zijn smartphone.<br />

Doorgaans is de bandbreedte daarvoor<br />

te laag, waardoor de beeldkwaliteit<br />

8 | 51

April 2013<br />

Wk Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun<br />

14<br />

15<br />

16<br />

17<br />

18<br />

1 2 3 4 5 6 7<br />

8 9 10 11 12 13 14<br />

15 16 17 18 19 20 21<br />

22 23 24 25 26 27 28<br />

29 30<br />

Mark your<br />

calendar<br />

24 & 25 April 2013<br />

Klokgebouw Eindhoven, NL<br />

As of April next year, High-Tech Systems (formerly Hightech<br />

Mechatronica) is aiming at an international audience, with<br />

a location at the heart of the high tech region Brainport with<br />

an explicit focus on international collaboration in high tech<br />

research, development and product engineering.<br />

Participate as a sponsor or exhibitor<br />

Are you interested in participating as a sponsor or exhibitor? Please contact<br />

events@techwatch.nl or go to www.hightechsystems.eu for sponsor and exhibitor<br />

possibilities.<br />

Organisers High-Tech Systems 2013 is supported by<br />

High-Tech Systems is the<br />

result of a collaboration<br />

between Brainport Industries,<br />

Dutch Society for Precision<br />

Engineering, Enterprise<br />

<strong>Europe</strong> Network, Syntens<br />

Innovatiecentrum, FMTC,<br />

RoboNED and Techwatch,<br />

publisher of Bits&Chips and<br />

Mechatronica&Machinebouw<br />

www.hightechsystems.eu<br />

#HT S13<br />

Exhibitors<br />

• Alten Mechatronics<br />

• Ceratec Technical Ceramics<br />

• Festo<br />

• HEIDENHAIN<br />

• KMWE Precisie Eindhoven<br />

• NTS-Group<br />

• TMC Group<br />

• Yacht

Achtergrond Modelgebaseerde ontwikkeling<br />

slecht is en de weergave hapert. ADQ geeft<br />

hem een boostknop. Door die in te drukken,<br />

kan hij, tegen een vergoeding, een verhoogde<br />

bandbreedte aanvragen voor bepaalde of<br />

onbepaalde tijd. Ook kan hij zo een bestaande<br />

sessie wijzigen of stoppen.<br />

Onder de motorkap resulteert een druk<br />

op de boostknop erin dat er een bericht<br />

wordt verzonden naar de ADQ-service. Die<br />

vraagt de hogere bandbreedte aan via lagere<br />

lagen in het telecomnetwerk. Hierbij zijn<br />

vaak meerdere berichten nodig om een enkel<br />

verzoek af te handelen. Het is ook mogelijk<br />

om berichten terug te sturen naar de<br />

gebruiker, bijvoorbeeld bij beëindiging van<br />

een sessie. Daarnaast verzorgt ADQ de tijdregistratie<br />

en de communicatie met de charging-service,<br />

die telkens een stukje tegoed<br />

reserveert en afboekt als het is opgebruikt.<br />

Figuur 1 toont de set van communicerende<br />

statemachines waartoe wij zijn gekomen<br />

na divide and conquer. Iedere automaat<br />

heeft zijn eigen verantwoordelijkheid. Zo<br />

is het de taak van de lters om protocolberichten<br />

te accepteren. Bij ontvangst van een<br />

onverwacht bericht geven ze een foutindicatie<br />

terug (out of context). Het is bijvoorbeeld<br />

niet mogelijk om een bestaande ADQ-sessie<br />

te starten of om een niet-gestarte sessie te<br />

beëindigen. Berichten die wel voldoen aan<br />

het protocol geven de lters door aan bovenliggende<br />

statemachines. Die mogen ervan<br />

uitgaan dat alle out-of-context-berichten<br />

zijn weggelterd.<br />

Een tweede laag toestandsautomaten heeft<br />

als verantwoordelijkheid om de protocoldetails<br />

af te schermen en alleen de relevante<br />

events door te sturen naar de business logic<br />

(BL). Het is goed mogelijk dat er meerdere<br />

protocolevents over en weer gaan voordat er<br />

een situatie ontstaat die voor de BL interessant<br />

is. De charging-statemachine handelt<br />

bijvoorbeeld alle reserveringen en afboekingen<br />

zelfstandig af totdat het tegoed op is of<br />

zich een foutsituatie voordoet. Dan stuurt de<br />

automaat een event naar de BL, die op zijn<br />

beurt de QOS-service vraagt om het netwerk<br />

te laten terugkeren naar de standaard bandbreedte<br />

en vervolgens de webclientservice<br />

een bericht naar de gebruiker laat zenden.<br />

De berichten van de gebruiker bevatten<br />

data. Dat geldt ook voor de berichten die de<br />

ADQ-service het telecomnetwerk in stuurt<br />

en uitwisselt met de charging-service. Hoewel<br />

het met ASD mogelijk is om events<br />

binnen de modellen te voorzien van data,<br />

hebben we besloten hier geen gebruik van<br />

te maken. In plaats daarvan hebben we de<br />

berichtenbron en de ASD-logica met elkaar<br />

verbonden door een stuk handgeschreven<br />

code. Wanneer een bericht met data binnenkomt,<br />

is het de verantwoordelijkheid van<br />

die handgeschreven code om de gegevens op<br />

te slaan en een event de ASD-statemachines<br />

in te sturen. In het geval er iets moet worden<br />

verzonden, ontvangt de code een event<br />

om het uitgaande bericht te creëren en de<br />

juiste data toe te voegen.<br />

Niet vanzelf<br />

In vergelijking met eerdere projecten waar<br />

we ASD hebben toegepast, is ADQ minder<br />

complex. Desondanks viel het geschatte<br />

kostenplaatje 35 procent lager uit dan wanneer<br />

we de traditionele weg zouden bewandelen.<br />

Het project zou ook twee maanden<br />

eerder klaar kunnen zijn. Gecombineerd<br />

met de nog te verwachten grotere complexiteit<br />

in latere versies, die met ASD beter beheersbaar<br />

is, heeft dit ons doen besluiten<br />

om voor de Verum-methodiek te gaan.<br />

Deze keuze betaalde zich snel uit: al na<br />

anderhalve week had het team van drie personen<br />

de eerste use case geïmplementeerd.<br />

Een vergelijking van het te verwachten aantal<br />

af te handelen events met eerdere projecten<br />

maakte daarbij duidelijk dat we een<br />

groter deel met ASD konden aanpakken dan<br />

we hadden gedacht, met als gevolg een nog<br />

grotere te verwachten besparing van wel 64<br />

procent. De vergelijking leverde tevens een<br />

veel beter beeld op van de benodigde inspanning.<br />

Na slechts drie sprints, inclusief<br />

een vakantieperiode, was het team in staat<br />

om een zeer aansprekende eerste versie aan<br />

te leveren, met al het essentiële gedrag en<br />

klaar om aan klanten te laten zien.<br />

De resultaten behaald bij het ADQ-project<br />

vormen geen uitzondering. Over de af-<br />

gelopen drie jaar heeft het gebruik van ASD<br />

geleid tot 25 tot 50 procent minder kosten<br />

dan wanneer we de ontwikkeling grotendeels<br />

hadden neergelegd bij een lagelonenpartner.<br />

En dat terwijl we het meeste werk<br />

nu lokaal doen. De claim van foutvrije code<br />

lijkt eveneens gerechtvaardigd: van de producten<br />

gemaakt met ASD draaien er ondertussen<br />

ook enkele in het veld en berekeningen<br />

wijzen erop dat de jaarlijkse besparing<br />

op onderhoudskosten door structureel minder<br />

bugs wel 25 procent van het oorspronkelijke<br />

ontwikkelbudget bedraagt.<br />

Daarnaast hebben we ervaren dat de<br />

ASD-methodiek meer grip geeft op de voorspelbaarheid.<br />

Leveringen zijn nu signicant<br />

beter op tijd. De mogelijkheid van ASD om<br />

binnen een sprint drastisch te refactoren,<br />

stelt ons bovendien in staat om de architectuur<br />

te laten evolueren naar de meest optimale.<br />

Dat dit grote voordelen biedt voor de<br />

ontwikkeling van latere versies en het onderhoud<br />

spreekt vanzelf.<br />

De introductie van ASD en de uitbreiding<br />

van het gebruik gaat echter niet vanzelf.<br />

Hiervoor is gedegen verandermanagement<br />

nodig, zowel op engineeringvlak als op<br />

managementniveau. De aantoonbare resultaten<br />

van de afgelopen drie jaar maken<br />

die opschaling nu wel een stuk makkelijker.<br />

Onze conclusie: wie software maakt waar<br />

stategedrag een rol speelt, kan het zich niet<br />

veroorloven om ASD links te laten liggen.<br />

Daniël Hornstra en Ivan Kemmelings zijn senior<br />

software-engineers en Ard-Jan Moerdijk<br />

is ontwikkelmanager bij Ericsson Telecommunicatie<br />

in Rijen.<br />

Redactie Nieke Roos<br />

De ADQdienst<br />

biedt de<br />

mogelijkheid<br />

om, tegen een<br />

vergoeding,<br />

een verhoogde<br />

bandbreedte aan<br />

te vragen.<br />

8 | 53

Binnen Destecs heeft Verhaert een<br />

prototype gemaakt van een machine<br />

met operatorassistentie om perfect<br />

rechte en vlakke sleuven te graven.<br />

54 | 8<br />

Achtergrond Modelgebaseerde ontwikkeling<br />

Moderne hightech systemen bestaan<br />

steeds vaker uit meerdere geïntegreerde<br />

subsystemen die zijn gekoppeld<br />

via een of meer netwerken. Betrouwbaarheids-<br />

en prestatie-eisen staan daarbij<br />

op gespannen voet met de gekozen architectuur<br />

en kostprijs. Om deze complexiteit te<br />

beheersen, is een integrale ontwerpaanpak<br />

noodzakelijk die samenwerking tussen de<br />

diverse disciplines vroeg in het ontwerpproces<br />

mogelijk maakt.<br />

In de praktijk verloopt dit zeer moeizaam.<br />

Omdat de ontwerpproblemen vaak sterk van<br />

karakter verschillen, worden ze opgelost met<br />

verschillende methodes en technieken. Bovendien<br />

sluiten gebruikte werkwijzen slecht<br />

op elkaar aan en hebben ze een andere levenscyclus.<br />

De consequentie is dat deelontwerpen<br />

veelal monodisciplinair en sequentieel<br />

worden aangepakt, zodat systeemeisen<br />

pas kunnen worden gevalideerd in de test- en<br />

integratiefase, met alle risico’s van dien.<br />

De complexiteit van hightech systemen<br />

neemt ook veel sneller toe dan huidige ontwerptools<br />

aankunnen. EDA-leveranciers<br />

onderkennen dit en proberen de markt te<br />

bedienen door features toe te voegen die<br />

de ontwerpkloof naar andere disciplines<br />

verkleinen. In de praktijk is de toegevoegde<br />

waarde daarvan beperkt omdat de potentiele<br />

winst niet opweegt tegen de impact op<br />

bestaande werkwijzen van die andere discipline.<br />

Een software-engineer die een stateof-the-art<br />

UML-casetool gebruikt, zal direct<br />

begrijpen wat een statemachine toevoegt<br />

aan de beschrijving van een regelaar, maar<br />

dat raakt slechts een zeer klein deel van zijn<br />

werk. Omgekeerd kan een regeltechnicus de<br />

pseudocode van zijn regelaar opschrijven in<br />

UML, maar dat helpt hem niet om bijvoorbeeld<br />

zijn stabiliteitsanalyse beter uit te<br />

voeren. En voor de meeste mechanisch ont-<br />

Cosimulatie verbetert dialoog<br />

tussen ontwerpdisciplines<br />

Een groot obstakel bij de ontwikkeling van betrouwbare embedded systemen is<br />

de welbekende kloof tussen de verschillende engineeringdisciplines. Het Destecsinitiatief<br />

probeert een brug te slaan met methodes en tools die het continue<br />

systeemgedrag via cosimulatie combineren met de discrete events waar de<br />

embedded controllers mee werken. Marcel Verhoef van projectdeelnemer Chess<br />

bespreekt de aanpak en de resultaten tot nu toe.<br />

Marcel Verhoef<br />

werpers is de impact van hun design noch<br />

op het softwareontwerp noch op het regelalgoritme<br />

goed in te schatten.<br />

De innovaties die voortkomen uit de zogeheten<br />

correct-by-design-school laten wel<br />

spectaculaire verbeteringen zien om schaalbaarheidsproblemen<br />

tijdens de analyse<br />

te beteugelen, zij het vaak op geïsoleerde<br />

delen van het ontwerp. Bovendien gaat de<br />

adoptie van deze technieken moeizaam omdat<br />

de ontwerplosoe radicaal anders is<br />

en er een oplossing moet worden gevonden<br />

voor legacy. Daarnaast is de investering in<br />

opleidingen en nieuwe tools aanzienlijk.<br />

Handboek<br />

In het Destecs-project hebben we gekozen<br />

voor een aanpak die bestaande tools koppelt.<br />

Middels cosimulatie zijn domeinspeci-<br />

eke modellen vroeg in het ontwerptraject<br />

als één samenhangend geheel te analyseren.<br />

De ontwerper houdt het volledige arsenaal<br />

aan tools en technieken binnen de eigen<br />

discipline en krijgt daarbij de mogelijkheid<br />

om de consequenties van zijn ontwerpbeslissingen<br />

op een toegankelijke manier te<br />

communiceren met collega’s uit een ander<br />

domein. Ter ondersteuning van deze multidisciplinaire<br />

ontwerpdialoog staan hem<br />

diverse visualisatietechnieken ter beschikking.<br />

De modellen blijven compact omdat de<br />

expressiekracht van de bestaande methodes<br />

maximaal kan worden benut, in tegenstelling<br />

tot technieken waarbij eerst tot broncodeniveau<br />

moet worden afgedaald. Daardoor<br />

is het relatief eenvoudig én kosteneectief<br />

om modellen te wijzigen en indien nodig een<br />

nieuw experiment uit te voeren.<br />

Destecs ondersteunt de koppeling van een<br />

discreet-eventmodel voor de controller aan<br />

een continue-tijdmodel voor het fysische<br />

systeemgedrag. Deze koppeling wordt vast-<br />

gelegd in een contract dat onder meer de<br />

gedeelde toestandsvariabelen en gedeelde<br />

events beschrijft, alsook de ontwerpparameters<br />

en modelvariabelen. Ontwerpparameters<br />

zijn constanten die worden gebruikt<br />

in beide modellen. In Destecs worden deze<br />

op één plek beheerd. Modelvariabelen zijn<br />

gedurende de simulatie aanpasbaar vanuit<br />

een script. Hiermee zijn bijvoorbeeld gevoeligheidsanalyses<br />

(parameter sweeps) of foutanalyses<br />

uit te voeren (verschillende delen<br />

van het model aan- of uit<strong>zet</strong>ten of foutsituaties<br />

veroorzaken onder vooraf gedenieerde<br />

condities). Zolang het contract gelijk blijft,<br />

zijn de modellen aan beide zijden te vervangen,<br />

bijvoorbeeld om een andere controllerstrategie<br />

te testen of om één speciek regelaarontwerp<br />

bloot te stellen aan een aantal<br />

varianten van het fysische model.<br />

Voor het continue-tijdmodel maakt Destecs<br />

gebruik van 20-Sim, een commercieel<br />

verkrijgbare tool waarmee complexe<br />

fysische systemen zijn te modelleren en<br />

te simuleren. Het discreet-eventmodel<br />

komt tot stand in Overture, een opensource<br />

gereedschap om complexe softwaresystemen<br />

te modelleren en te analyseren.<br />

De overkoepelende Destecs-tool coördineert<br />

de cosimulatie door als een dirigent<br />

de twee gekoppelde simulatiegereedschappen<br />

aan te sturen.<br />

20-Sim ondersteunt verschillende tekstuele<br />

en grasche modelbeschrijvingstalen<br />

en <strong>zet</strong> die automatisch om naar een<br />

stelsel van dierentiaalvergelijkingen, die<br />

het vervolgens numeriek oplost. Er is een<br />

uitgebreide opensourcebibliotheek beschikbaar<br />

met daarin domeinspecieke<br />

componenten om onder meer mechanische,<br />

elektronische, pneumatische en hydraulische<br />

deelsystemen te beschrijven.<br />

Daarnaast biedt 20-Sim een 3D-mechani-

ca-editor waarin virtuele prototypes zijn<br />

te maken die direct aan het simulatiemodel<br />

kunnen worden gekoppeld.<br />

Overture is gebaseerd op VDM, een modelgebaseerde<br />

formele taal met abstracte datatypen,<br />

constanten, functies, operaties en<br />

aanvullende integriteitseisen zoals invarianten<br />

en pre- en postcondities. IBM ontwikkelde<br />

dit formalisme begin jaren zeventig<br />

om hogere programmeertalen nauwkeurig<br />

te kunnen beschrijven, waarna het in de jaren<br />

tachtig een volwaardige Iso-standaard<br />

werd en onder meer is gebruikt voor de<br />

standaardisering van Modula-2. In de jaren<br />

negentig werden objectoriëntatie en concurrency<br />

toegevoegd. Deze variant is met succes<br />

toegepast in de industrie, onder meer bij de<br />

ontwikkeling van de Felica-NFC-chip voor<br />

mobiele transacties in Japan. Het laatste decennium<br />

is de taal uitgebreid met concepten<br />

die de specicatie van gedistribueerde embedded<br />

systemen beter ondersteunen, zoals<br />

asynchrone operaties, tijd en architectuur.<br />

De VDM-RT-variant maakt het bovendien<br />

mogelijk om expliciet aan te geven welke<br />

software waar draait en wat de impact daarvan<br />

is op de performance en de timing.<br />

Belangrijk aandachts<strong>punt</strong> van Destecs is<br />

de inbedding in een industriële omgeving.<br />

Daarom hebben we ook een handboek opgesteld<br />

dat de sleutelconcepten introduceert<br />

en plaatst in een typisch productontwikkelproces<br />

en concrete aanwijzingen geeft hoe de<br />

technieken het best in de praktijk zijn toe te<br />

passen. Daarbij zoomen we speciek in op de<br />

modellering en beschrijving van ideaal, realistisch<br />

en fouttolerant systeemgedrag in een<br />

multidisciplinaire setting. Dit illustreren we<br />

met een rijke verzameling aan voorbeelden<br />

en design patterns. Verder besteedt het handboek<br />

ruim aandacht aan automated co-model<br />

analysis, een techniek waarmee zeer pragma-<br />

tisch experimenten zijn op te <strong>zet</strong>ten om de<br />

ontwerpruimte beter in kaart te brengen.<br />

Handzaam<br />

De Destecs-tool en het handboek zijn ontwikkeld<br />

door continue wisselwerking tussen<br />

de academische en industriële projectpartners.<br />

In drie iteraties van elk één jaar<br />

hebben de deelnemende universiteiten een<br />

volledige ontwikkelcyclus doorlopen van<br />

zowel tools als handboek. De bedrijven in<br />

het consortium hebben het resultaat vervolgens<br />

in de praktijk getoetst.<br />

Chess heeft zo een personal transporter à la<br />

Segway ontwikkeld, waarbij elk wiel door een<br />

eigen controller wordt aangestuurd. Verhaert<br />

heeft een prototype gemaakt van een machine<br />

met operatorassistentie om perfect rechte<br />

en vlakke sleuven te graven. Neopost heeft<br />

een systeem gemodelleerd dat volautomatisch<br />

papier vouwt en enveloppen vult. In al<br />

deze casestudies was robuustheid een belangrijk<br />

ontwerp- en evaluatiecriterium. Verder<br />

hebben de universiteiten van Newcastle en<br />

Twente een line-tracking robot gemaakt. Met<br />

behulp van de ontwikkelde modellen is de<br />

ontwerpruimte hiervan in kaart te brengen<br />

om zo de optimale positie van de sensoren te<br />

bepalen in relatie tot de gewenste nauwkeurigheid<br />

en bewegingssnelheid van de robot.<br />

Om methodiek en tools extra aan de tand<br />

te voelen, is het projectteam ook drie externe<br />

uitdagingen uit de Industrial Follow<br />

Group aangegaan. Voor Crisplant uit Denemarken<br />

hebben we onderzoek gedaan naar<br />

het dynamische gedrag van pakketjes die op<br />

een snel bewegende transportband liggen.<br />

Voor het eveneens Deense Terma hebben<br />

we een model gemaakt van een countermeasure<br />

are dispenser voor een vliegtuig en<br />

een bestaand model van Esa’s Marslander<br />

zo aangepast dat combinaties van specieke<br />

Destecs gebruikt<br />

20-Sim voor het<br />

continue-tijdmodel<br />

en Overture voor het<br />

discreet-eventmodel.<br />

Destecs<br />

Het Destecs-project (Design Support and<br />

Tooling for Embedded Control Software,<br />

www.detecs.org) brengt verschillende <strong>Europe</strong>se<br />

partijen samen: Chess, Controllab Products,<br />

Neopost en de Universiteit Twente uit<br />

Nederland, Verhaert uit België, de University<br />

of Aarhus uit Denemarken en de University<br />

of Newcastle uit Groot-Brittannië. De EU<br />

betaalt mee aan het onderzoek in het kader<br />

van het Zevende Kaderprogramma (contract<br />

248134).<br />

voertuigbewegingen eenvoudiger zijn te beschrijven<br />

en te analyseren.<br />

Deze cases hebben ons geleerd dat het<br />

Destecs-gereedschap en de werkwijze geen<br />

haarlemmerolie of silver bullet zijn. Onze<br />

ervaringen laten wel zien dat het loont om<br />

cosimulatie te gebruiken als techniek om de<br />

multidisciplinaire ontwerpdialoog al vanaf<br />

de conceptfase van de productontwikkeling<br />

te stimuleren. In het project hebben we 20-<br />

Sim en Overture gebruikt, maar de overkoepelende<br />

tool heeft een open architectuur en<br />

is in essentie technologie-agnostisch. Zo<br />

zijn domeinen via bestaande tools te koppelen.<br />

Op dit moment werken we onder meer<br />

aan een integratie met Simulink.<br />

De abstracte formele modellen van Destecs<br />

blijven ook handzaam. Dat maakt het<br />

mogelijk om what if-scenario’s te analyseren.<br />

Impliciete keuzes en aannames worden<br />

direct zichtbaar, waardoor het onderbuikgevoel<br />

wordt vervangen door objectieve en<br />

verieerbare gegevens. Alle energie en aandacht<br />

kunnen uitgaan naar kansrijke ontwerpen<br />

of de identicatie van echte risico’s,<br />

zonder dat daarvoor enorme investeringen<br />

nodig zijn. Bovendien kunnen de ontwikkelde<br />

modellen later in de levenscyclus worden<br />

gebruikt als basis voor de toepassing<br />

van geavanceerde vericatietechnieken of<br />

voor detailontwerp en -implementatie volgens<br />

correct-by-design-technieken.<br />

Marcel Verhoef is consultant embeddedsysteemarchitectuur<br />

bij Chess Embedded<br />

Technology en als zodanig betrokken bij<br />

Destecs. Tijdens Bits&Chips 2012 Embedded<br />

Systems op 8 november in ’s-Hertogenbosch<br />

verzorgt hij een presentatie over dit project en<br />

de geboekte resultaten.<br />

Redactie Nieke Roos<br />

8 | 55

56 | 8<br />

Achtergrond Softwarekwaliteit<br />

Dit weekeinde heb ik de batterij van mijn<br />

tomtom vervangen. Volgens Tomtom<br />

is het absoluut niet de bedoeling dat<br />

je dat zelf doet, maar ik wilde dit stukje Nederlandse<br />

hightechtrots wel eens van binnen<br />

zien. Met behulp van instructies die ik<br />

van internet had geplukt en een minuscule<br />

schroevendraaier was het klusje zo gepiept.<br />

Goed gereedschap is het halve werk. Zo vaak<br />

gebruik ik die schroevendraaier niet, maar<br />

in dit geval bleek hij onmisbaar.<br />

Een model checker is ook een stuk gereedschap,<br />

een soort slimme schroevendraaier,<br />

waarmee embedded-softwareontwikkelaars<br />

hun systemen kunnen doormeten en verbeteren.<br />

Je hebt dit gereedschap niet dagelijks<br />

nodig, maar soms is het verdraaid handig<br />

voor het vinden van fouten of verbeter<strong>punt</strong>en.<br />

En het gebruik is eenvoudiger dan<br />

velen denken.<br />

Op de Radboud Universiteit Nijmegen<br />

hebben we studenten met model-checking<br />

laten stoeien in een aantal praktijkcases.<br />

Daarbij zijn ze er bij herhaling in geslaagd<br />

om binnen enkele dagen modellen te bouwen<br />

van realistische toepassingen en interessante<br />

resultaten te verkrijgen. En<br />

dat zonder voorafgaande kennis van het<br />

domein en met slechts beperkte ervaring<br />

in model-checking. Dit suggereert dat de<br />

aanpak zich ontwikkelt tot een gereedschap<br />

dat, net als de schroevendraaier, eenvoudig<br />

en breed in<strong>zet</strong>baar is.<br />

Aansprekende toepassingen<br />

Model-checking is een techniek om te bewijzen<br />

dat een systeemontwerp voldoet<br />

Model-checkers als slimme<br />

schroevendraaiers<br />

In een aantal praktijkcases hebben studenten van de Radboud Universiteit met<br />

succes model-checking toegepast. Dit suggereert dat de techniek een eenvoudig<br />

en breed in<strong>zet</strong>baar gereedschap aan het worden is, betoogt de Nijmeegse<br />

hoogleraar Frits Vaandrager.<br />

Frits Vaandrager<br />

aan de eisen die eraan worden gesteld. Een<br />

model-checker is een computerprogramma<br />

met als invoer dat ontwerp (het ‘model’)<br />

en een gewenste eigenschap (de ‘specicatie’).<br />

Het gereedschap berekent vervolgens<br />

of het model voldoet aan de specicatie.<br />

Zo niet, dan geeft het een tegenvoorbeeld.<br />

Door dit tegenvoorbeeld te bestuderen,<br />

kun je er<strong>achter</strong> komen wat de oorzaak is<br />

van het probleem. Na model en/of specicatie<br />

te hebben verbeterd, kun je het dan<br />

nog eens proberen. Het idee is dat door<br />

een groot aantal eigenschappen te checken,<br />

het vertrouwen in de correctheid van het<br />

systeemontwerp toeneemt.<br />

Model-checkers richten zich op modellen<br />

die dynamisch systeemgedrag beschrijven.<br />

Ze analyseren in welke toestanden een<br />

systeem zich kan bevinden en welke overgangen<br />

daartussen mogelijk zijn. Eigenlijk<br />

doen ze niet veel meer dan razendsnel grote<br />

toestandsruimtes doorzoeken.<br />

Inmiddels zijn er duizenden aansprekende<br />

toepassingen. In de hardware-industrie<br />

is het gebruik van model-checking en<br />

vergelijkbare aanpakken uitgegroeid tot<br />

een standaard praktijk sinds Intel in 1994<br />

475 miljoen dollar verloor door een fout<br />

met de drijvendekommadeling in zijn Pentium-processor.<br />

Zelf heeft de chipgigant<br />

bijvoorbeeld het ontwerp van de Pentium<br />

IV voor twintig procent gecontroleerd met<br />

deze technieken.<br />

Bij Nasa hebben ze de Spin-modelchecker<br />

gebruikt om de multithreaded<br />

plan execution-module voor de Deep Space<br />

1-missie correct te bewijzen. Dit heeft vijf<br />

fouten aan het licht gebracht die nog niet<br />

eerder naar boven waren gekomen. Gerard<br />

Holzmann, de van oorsprong Nederlandse<br />

maker van Spin, werkt tegenwoordig bij het<br />

Jet Propulsion Laboratory van de Amerikaanse<br />

ruimtevaartorganisatie. Hij geeft<br />

daar leiding aan het team dat verantwoordelijk<br />

is voor de kwaliteit van de software<br />

die Nasa gebruikt bij missies, zoals in de<br />

Curiosity-rover op Mars.<br />

In 2009 heeft pionier in model-checking<br />

Ed Clarke van de Amerikaanse regering een<br />

subsidie van tien miljoen dollar gekregen<br />

voor een prestigieus Expeditions in Computing-project.<br />

Hierin past hij de techniek nu<br />

toe om fouten te vinden in de besturingssoftware<br />

van vliegtuigen en auto’s, maar<br />

ook om de oorzaken van alvleesklierkanker<br />

en atriumbrilleren op te sporen. Volgens<br />

Clarke zijn dezelfde klassen van modellen<br />

en analysetechnieken in<strong>zet</strong>baar in zowel<br />

het embedded- als het medische domein.<br />

‘Echte’ problemen<br />

Ondanks de zware wiskundige artikelen<br />

die erover zijn geschreven, vereist modelchecking<br />

geen promotie in de theoretische<br />

informatica. Zo heb ik een lesmodule over<br />

de aanpak ontwikkeld voor middelbare<br />

scholieren, als onderdeel van de methode<br />

Informatica-Actief. Na een training van<br />

één les analyseren 5-vwo-leerlingen hun<br />

eerste modellen met de model-checker Uppaal<br />

en na tien lessen hebben ze gerekend<br />

aan appentappers, frisdrankautomaten,<br />

spoorwegovergangen en algoritmes om een<br />

leider in een ringvormig netwerk te kiezen.

Sinds een aantal jaren gebruiken eerstejaarsstudenten<br />

informatica in Nijmegen<br />

model-checkers bij de cursus ‘Processen<br />

en concurrency’. De ervaring is dat zij<br />

hierdoor sneller en beter inzicht krijgen in<br />

concurrencyproblemen en de werking van<br />

synchronisatieprimitieven zoals locks, monitoren<br />

en semaforen. Dit jaar heb ik hun<br />

gevraagd een bekend of minder bekend synchronisatieprobleem<br />

te kiezen uit ‘e little<br />

book of semaphores’ van Allen Downey en<br />

zijn semafoorgebaseerde oplossing te modelleren<br />

en te analyseren met Uppaal. Hierbij<br />

hebben we serieuze fouten gevonden in<br />

vijf oplossingen. En dat terwijl Downey een<br />

gerespecteerd onderzoeker is en specialist<br />

op het gebied van concurrency. Er is maar<br />

één conclusie mogelijk: deze vraagstukken<br />

zijn zo complex dat de oplossingen alleen<br />

correct zijn te krijgen met ondersteuning<br />

van (bijvoorbeeld) een model-checker.<br />

In de Nijmeegse masteropleiding informatica<br />

verzorg ik een cursus waarbij<br />

de deelnemers model-checkers gebruiken<br />

om embedded systemen uit de praktijk te<br />

analyseren. Behalve dat het motiverend is<br />

om te worstelen met ‘echte’ problemen, leren<br />

studenten wat er allemaal komt kijken<br />

bij het modelleren van complexe applicaties<br />

en krijgen ze inzicht in de sterke en<br />

zwakke kanten van de tooling. Zo hebben<br />

ze onder meer gewerkt aan de 8b/10b-codering<br />

in het Sata-protocol (gebruikt voor<br />

communicatie tussen CPU en harddisk),<br />

het ontdekken van nieuwe apparaten in<br />

het Bluetooth-protocol, scheduling van<br />

tilt tray-sorteermachines bij Vanderlande,<br />

scheduling van het datapad in printers van<br />

Océ en kloksynchronisatie in het draadloze<br />

Myrianed-sensornetwerk van Chess/Devlab.<br />

Ook al leidde het gebruik van modelcheckers<br />

niet in alle gevallen tot nieuwe inzichten,<br />

toch blijkt het construeren van een<br />

model een uitstekende manier voor studenten<br />

om te begrijpen hoe een systeem werkt.<br />

Een zeer recente case komt van NXP’s<br />

Industrial Technology and Engineering<br />

Centre (Itec) in Nijmegen. Deze groep ontwikkelt<br />

assemblagemachines voor discrete<br />

halfgeleiders. Een van de machines, de<br />

Die-Bonder Strip Glue (DBSG), bestaat uit<br />

verschillende modules die ieder een aantal<br />

toestanden hebben en die moeten samenwerken<br />

om strips te laden, er druppels lijm<br />

op te laten vallen, er vervolgens chips (dies)<br />

op te plaatsen en het geheel ten slotte af<br />

te voeren. Een centrale besturingseenheid<br />

stuurt periodiek opdrachten naar de modules,<br />

op basis van hun toestanden op dat<br />

moment. De kern van de besturingssoftware<br />

bestaat uit een lijst van 93 regels die,<br />

gegeven de toestand, de volgende opdracht<br />

voor iedere module speciceren.<br />

Itec had twee vragen voor de studenten.<br />

Ten eerste: zijn er globale conguraties<br />

bereikbaar van de modules waarvoor<br />

er geen regel is gespeciceerd voor de<br />

besturingseenheid? En ten tweede: zijn er<br />

regels die nooit kunnen vuren omdat de<br />

globale conguratie waarin ze worden getriggerd<br />

niet bereikbaar is? De studenten<br />

hebben deze vragen bestudeerd met behulp<br />

van de NuSMV2-tool, een state-of-the-art<br />

checker voor modellen met een eindig aan-<br />

tal toestanden. Hierbij hebben ze gewerkt<br />

in twee onafhankelijke groepen, die elk<br />

veertig uur hadden om met een oplossing<br />

te komen. De studenten hadden wel ervaring<br />

met het gebruik van model-checkers,<br />

maar niet met NuSMV2.<br />

Na een paar iteraties (met goede feedback<br />

vanuit Itec) hebben beide teams een werkend<br />

model weten te construeren van de<br />

DBSG. Hierbij zijn een paar fouten boven<br />

water gekomen in de tabel met toestandsovergangen.<br />

Een van de teams heeft vastgesteld<br />

dat er geen regels ontbreken. Vanwege<br />

de complexiteit van de DBSG was er echter<br />

onvoldoende tijd om ook het gedrag van de<br />

(menselijke) machine-operator te modelleren,<br />

waardoor deze conclusie voorlopig is.<br />

Het andere team heeft geconstateerd dat in<br />

het model 21 van de 93 regels nooit worden<br />

gebruikt. Na bestudering van deze 21<br />

regels heeft NXP geconcludeerd dat het inderdaad<br />

onwaarschijnlijk is dat de machine<br />

ze zal gebruiken. De Itec-groep overweegt<br />

om model-checking standaard te gaan gebruiken<br />

bij de systeemontwikkeling.<br />

Frits Vaandrager is hoogleraar informatica<br />

voor technische toepassingen aan de Radboud<br />

Universiteit Nijmegen. Tijdens Bits&Chips<br />

2012 Embedded Systems op 8 november zal hij,<br />

samen met Jorg van Daelen van NXP, dieper<br />

ingaan op de model-checkingcase bij Itec.<br />

Redactie Nieke Roos<br />

8 | 57

Are you an Embedded Software Professional?<br />

Research & Development of Océ is responsible for the development of<br />

competitive high end printers, print technologies, services & software<br />

for professional customers. The electronics and software disciplines<br />

within R&D play an essential and integrative role in enhancing the<br />

performance, adaptability and intelligence of the printers of Océ.<br />

We offer you a job in an informal environment, where you work<br />

in multidisciplinary teams on our product development projects.<br />

In one of project teams you design and realize complex machine<br />

control software, or part thereof. You are responsible for the right<br />

bedded test balance engineer between functionality, Hardware lead-time enginee and cost. Topics Project you can directly! manager<br />

hnical support work engineer on are for instance Systeem paper handling, enginee data path, productivity, Software engineer<br />

engineer Embedded software engineer Business development<br />

nager Hardware engineer Technology designer Elektronicawerper<br />

Software architect R&D engineer Senior mechanical<br />

ineer Mechatronica engineer Constructeur Senior electronics<br />

chitect Mechanical engineer Project planner Applications<br />

ngineer Software designer Mechanical precision engineer<br />

ountmanager hightechindustrie Fijnmechanisch constructeur<br />

dded test engineer Embedded software Embedded engineer test engineer Hardware enginee<br />

roject manager Technical support engineer Systeem enginee<br />

ftware engineer Test engineer High Tech Solutions Embedded software engineer<br />

Contactpersoon: Henk Dijkstra<br />

iness development manager E henk.dijkstra@hightech.nl Hardware engineer Technology<br />

ner Elektronica-ontwerper T +31 6 54273241 Software architect R&D engineer<br />

ior mechanical engineer Mechatronica engineer Constructeur<br />

ior electronics Software architect architect Mechanical engineer Project planner<br />

pplications engineer Software designer Mechanical precision<br />

gineer Accountmanager High hightechindustrie Tech Solutions<br />

Fijnmechanisch<br />

Contactpersoon: Henk Dijkstra<br />

structeur Embedded test E henk.dijkstra@hightech.nl<br />

engineer Embedded test engineer<br />

dware engineer Project T manager +31 6 54273241 Technical support engineer<br />

steem engineer Software engineer Test engineer Embedded<br />

ftware engineer Software designer Business development manager Hardware<br />

Android designer<br />

gineer Technology designer Elektronica-ontwerper Software<br />

tect R&D engineer Senior High Tech mechanical Solutions engineer Mechatronica<br />

Contactpersoon: Henk Dijkstra<br />

ineer Constructeur Senior E henk.dijkstra@hightech.nl<br />

electronics architect Mechanical<br />

neer Project planner Applications T +31 6 54273241 engineer Software designer<br />

chanical precision engineer Accountmanager hightechindustrie<br />

mechanisch Embedded constructeur software engineer Embedded test engineer Hardware<br />

ineer Project manager Technical support engineer Systeem<br />

gineer Software engineer ICT Automatisering Test engineer Embedded software<br />

Contactpersoon: Tjitske Hartman<br />

gineer Business development E tjitske.hartman@ict.nl manager Hardware engineer<br />

hnology designer Elektronica-ontwerper T +31 40 2669100 Software architect<br />

engineer Senior mechanical engineer Mechatronica engineer<br />

onstructeur Multidisciplinair Senior electronics systeem designer architect Mechanical engineer<br />

Project planner Applications engineer Software designer<br />

hanical precision engineer ICT Automatisering Accountmanager hightechindustrie<br />

Contactpersoon: Tjitske Hartman<br />

mechanisch constructeur E tjitske.hartman@ict.nl Embedded test engineer Embedded<br />

st engineer Hardware enginee T +31 40 2669100 Project manager Technical<br />

rt engineer Systeem enginee Software engineer Test engineer<br />

mbedded software engineer Business development manager<br />

rdware engineer Technology designer Elektronica-ontwerper<br />

development of working methods or process software. With your<br />

drive and your ambitious attitude you are continuously pushing our<br />

‘state of the art’ software development techniques further.<br />

We are looking for an independent thinker with an academic<br />

background, and demonstrable affinity with system level design. You<br />

like working in a multidisciplinary team, influencing design decisions,<br />

and are passionate about developing complex high tech machines.<br />

Interested? Go for more information to www.oce.nl/jobs, and apply<br />

Questions? Contact Lucas Cras, HR Manager, T +31 (0)77-359 3278.<br />

(Senior) control engineer<br />

Test specialist / test engineer<br />

Senior system test engineer<br />

MAGION<br />

Contactpersoon: Sanela van As<br />

E s.vanas@magion.nl<br />

T +31 70 4442770<br />

Nspyre<br />

Contactpersoon: Gretta Martina<br />

E gretta.martina@nspyre.nl<br />

T +31 65 1108204<br />

Nspyre<br />

Contactpersoon: Gretta Martina<br />

E gretta.martina@nspyre.nl<br />

T +31 65 1108204<br />

Omron <strong>Europe</strong><br />

Contactpersoon: Nicole van Oers<br />

E nicole.van.oers@eu.omron.com<br />

T +31 73 6481831<br />

Senior embedded software engineer<br />

Omron <strong>Europe</strong><br />

Contactpersoon: Nicole van Oers<br />

E nicole.van.oers@eu.omron.com<br />

T +31 73 6481831

Director electronic and software development<br />

Your challenge<br />

Ensure the development of electronics and software for new electronic<br />

products, on time, with high quality and within budget. This includes not<br />

only the operational deliverables, but also the necessary competence<br />

and processes within the Personal Care business. As Innovation Team MT<br />

member, you will contribute to the success of the whole business.<br />

Your responsibilities<br />

• Operational management of Electronics and Software development<br />

• Hierarchical management of the team of 20 El/SW developers<br />

• Functional management of Personal Care El/SW development<br />

• Continuous improvement in competences, in particular the SW<br />

Improvement program<br />

• Resource management of the group, including both operational<br />

project allocation and strategic departmental shifts<br />

Op zoek naar een baan (hbo+)<br />

in de hightechindustrie?<br />

Bekijk dan het uitgebreide<br />

vacatureoverzicht op<br />

www.hightechbanen.nl.<br />

We are looking for<br />

• Experienced electronics and software developer (at least 7 years),<br />

preferably within a similar industry<br />

• Experience in managing development groups that bring products to<br />

market<br />

• A Technical Master in Electronica (or Mechatronics)<br />

• Good English and key competencies in: Electronic hardware design<br />

and (Embedded) software design Technology management<br />

Contact<br />

If you are interested in this opportunity to join us, please have a look at<br />

the job description on the Philips Career Website or upload your resume<br />

and motivation letter directly through www.philips.com/careers via Job<br />

Search >> Job Number 026877.<br />

Kverneland Group Mechatronics BV zoekt Software Engineers!<br />

Kverneland Group Mechatronics BV, gevestigd te Nieuw-Vennep,<br />

is de innovatieve, technologische spin in het wereldwijde netwerk<br />

van de Noorse Kverneland Group.<br />

Een van de belangrijkste spelers in de ontwikkeling, productie en verkoop<br />

van een brede range van geavanceerde landbouwwerktuigen. Wij<br />

ontwikkelen en produceren een complete lijn van kwaliteitsmachines<br />

op het gebied van onder andere grondbewerking, zaaien, kunstmest<br />

strooien, spuiten, en voederwinning.<br />

Werken bij Mechatronics betekent ruimte voor jouw talenten, doorgroeien,<br />

jouw grenzen opzoeken. Maar ook: met teamspirit werken<br />

aan innovaties voor een duurzame wereld.<br />

Wij bieden uitdagende functies voor mensen die innovatief zijn en<br />

affiniteit hebben met de toepassing van onze producten in de praktijk<br />

van de landbouw. In een informele werksfeer werk je veelal in<br />

teamverband met enthousiaste collega’s. Goede arbeidsvoorwaarden<br />

zijn vanzelfsprekend. Jouw plaats in de organisatie is op onze<br />

afdeling Research & Development binnen ons team van Software<br />

Engineers waar je in overleg met onze projectmanagers invulling<br />

geeft aan onze internationale projecten.<br />

Interesse?<br />

Voor informatie over deze functie kunt u contact opnemen met Suzan<br />

van der Meer, afdeling P&O, Postbus 1000, 2150 BA Nieuw-Vennep.<br />

Suzan.vander.meer@kvernelandgroup.com.<br />

Wilt u uw vacatures ook op laten<br />

vallen in een van de Hightech<br />

Banen advertenties? Bekijk de<br />

mogelijkheden op de website of<br />

neem contact op via<br />

sales@techwatch.nl.<br />

www.hightechbanen.nl<br />

@HightechBanen

60 | 8<br />

Achtergrond Softwarekwaliteit<br />

Software lijkt zich te onttrekken aan de<br />

wetten van de natuurlijke wereld, maar<br />

toch heeft elk softwaresysteem te maken<br />

met het natuurkundige verschijnsel entropie.<br />

Net als in de natuurlijke wereld beschrijft<br />

software-entropie de hoeveelheid wanorde in<br />

een softwaresysteem. De manier waarop we<br />

omgaan met deze wanorde bepaalt of we tijd<br />

en geld winnen, of juist verliezen.<br />

Zowel in de klassieke als in de Agile-lifecycle<br />

voor softwareontwikkeling kennen we<br />

een aantal processtappen. Allereerst dienen<br />

we te bedenken wat we moeten doen<br />

(require ments) en vervolgens hoe we dit<br />

gaan doen in een architectuur en ontwerp.<br />

Gewapend met het wat en het hoe kunnen<br />

we de implementatiefase ingaan en het resultaat<br />

uiteindelijk testen. Het product dragen<br />

we (na een aantal iteraties) over aan de<br />

opdrachtgever en daarmee is de kous voor<br />

het ontwikkelteam meestal af.<br />

Wat we vaak vergeten, is wat daarna<br />

komt. Na oplevering is een softwareproduct<br />

doorgaans jaren in gebruik en moeten we<br />

onderhouden plegen. We moeten bugs verhelpen,<br />

nieuwe functionaliteit toevoegen en<br />

het product voortdurend aanpassen om met<br />

nieuwe business en trends mee te kunnen.<br />

Een interessante observatie is dat dit onderhoud<br />

na verloop van tijd steeds moeilijker<br />

lijkt te worden en steeds meer tijd en geld<br />

kost. Hoe komt dit? De software evolueert.<br />

Hierbij neemt de entropie toe en hoe meer<br />

entropie, hoe moeilijker het onderhoud.<br />

Onderzoeken we de evolutie, dan kunnen<br />

we meerdere fasen onderscheiden (Figuur<br />

1). In de evolutiefase onderhouden<br />

we het systeem actief en houden we de architectuur<br />

redelijk in stand. In de praktijk<br />

Software en de wet van<br />

de toenemende wanorde<br />

Software evolueert en wordt daarbij moeilijker en duurder in onderhoud, tenzij<br />

we op tijd ingrijpen. Om te kunnen bepalen welk soort onderhoud we waar<br />

moeten uitvoeren, moeten we weten hoe het systeem er onder de motorkap<br />

uitziet. Metrieken en analyse van structurele afhankelijkheden kunnen dan helpen,<br />

maar vaak is er meer nodig. Door analyses te combineren, nieuwe technieken toe<br />

te passen en de verkregen resultaten in het juiste daglicht te stellen, kunnen we<br />

goede strategische beslissingen nemen in de strijd tegen de wanorde, betogen<br />

Joost Gabriels en Serguei Roubtsov van Laquso.<br />

Joost Gabriels Serguei Roubtsov<br />

blijkt echter dat er een moment komt dat<br />

dit stopt. De architectuur komt in verval en<br />

alleen met patches kunnen we het product<br />

nog draaiende houden. Hiermee komen we<br />

in de servicing-fase. Hoe langer we hierin<br />

zitten, hoe duurder de patches worden om<br />

te implementeren. De reden hiervoor is<br />

dat er binnen het systeem geen duidelijke<br />

structuur meer te onderscheiden is en we<br />

zelfs voor de simpelste dingen moeten<br />

uitzoeken hoe ze werken en welke componenten<br />

met elkaar samenwerken. We spreken<br />

dan van een legacysysteem. Als de entropie<br />

zo groot wordt dat het gebruik niet<br />

langer kosteneectief is, volgt uitfasering<br />

van het systeem.<br />

Net als in de natuur zal de entropie altijd<br />

toenemen, tenzij we er actief tegen strijden.<br />

Gelukkig is software-evolutie een actief onderzoeksgebied<br />

en zijn er methodes, technieken,<br />

tools en best practices om softwareentropie<br />

tegen te gaan. Actief onderhoud<br />

om het systeem structureel en gedragsmatig<br />

in orde te houden is een must, maar om<br />

dit eciënt en eectief te kunnen doen,<br />

moeten we precies weten hoe het er onder<br />

de motorkap uitziet.<br />

Soms lastig<br />

Een van de meest gebruikte manieren om<br />

dit te <strong>achter</strong>halen, is meten. In hun meest<br />

basale vorm bestaan deze metingen uit het<br />

Changes<br />

Initial development Evolution<br />

berekenen van softwaremetrieken en het<br />

onderzoeken van codeduplicatie.<br />

Aan de hand van de grootte van de software,<br />

gemeten in termen van bestanden,<br />

modules, functies en regels code en de complexiteit<br />

daarvan, ontstaat een beeld van de<br />

onderhoudbaarheid van het systeem. Standaard<br />

vuistregels hierbij zijn bijvoorbeeld:<br />

hoe groter de functie in regels of hoe meer<br />

keuze<strong>punt</strong>en, hoe complexer de functie en<br />

hoe moeilijker deze te begrijpen en te onderhouden<br />

is. Vooral deze complexiteit<br />

blijkt een goede graadmeter. Het aantal<br />

keuze<strong>punt</strong>en bepaalt namelijk het aantal<br />

testpaden dat nodig is om de gehele functie<br />

volledig af te dekken. Een goede complexiteitshuishouding<br />

kan de onderhouds– en<br />

testinspanning aanzienlijk reduceren.<br />

Om metrieken zoals grootte of complexiteit<br />

op systeemniveau goed te kunnen begrijpen,<br />

kunnen we visualisatietechnieken<br />

in<strong>zet</strong>ten. Een voorbeeld van zo’n techniek<br />

is de heat map (Figuur 2). Modules worden<br />

blokken en met kleuren geven we aan waar<br />

de concentratie aan complexiteit hoog is.<br />

Het vóórkomen van sommige vormen<br />

van duplicatie is een andere indicatie voor<br />

een verminderde onderhoudbaarheid.<br />

Wanneer twee stukken code hetzelfde<br />

moeten doen, maar op meerdere plekken<br />

aanwezig zijn, bestaat de kans dat ze over<br />

tijd uit elkaar groeien. Identieke code die<br />

Patches<br />

Servicing<br />

Figuur 1: Software-evolutie voltrekt zich in meerdere fases.<br />

Phase out Close down

op meer plekken voorkomt, komt beter tot<br />

zijn recht als bibliotheekfunctie.<br />

Er bestaan vele metrieken voor codekwaliteit,<br />

elk met haar eigen kijk. Hoewel ze<br />

goede indicatoren kunnen opleveren voor<br />

de onderhoudbaarheid en potentiële problemen,<br />

bieden ze niet automatisch ook<br />

inzicht. Interpretatie van de resultaten is<br />

noodzakelijk en soms lastig. Sommige functionaliteit<br />

gaat nu eenmaal gepaard met<br />

grote functies, veel vergelijkbare patronen<br />

in de code of een hoge complexiteit. Om een<br />

goed beeld krijgen van de kwaliteit van het<br />

systeem, moeten we verder gaan.<br />

Onderzoekende geest<br />

Software bestaat uit bouwblokken, bijvoorbeeld<br />

modules. Deze hebben allemaal hun<br />

taak en verantwoordelijkheid. Om uiteindelijk<br />

de gebruiker tot dienst te kunnen zijn,<br />

werken ze samen. De manier waarop de modules<br />

zijn gemaakt en hoe ze samenwerken,<br />

kunnen we gebruiken als graadmeter voor de<br />

onderhoudbaarheid en daarmee de kwaliteit<br />

van het systeem.<br />

Een slordige structuur heeft veel onnodige<br />

verbindingen die onderhoud onnodig<br />

moeilijk kunnen maken. Een wijziging in<br />

één module heeft dan potentieel impact op<br />

alle gekoppelde modules. Hoe meer er dat<br />

zijn, hoe meer werk het is om alles weer<br />

goed met elkaar samen te laten werken.<br />

Analyse van de modulariteit en onderlinge<br />

afhankelijkheden kan, weliswaar op een<br />

ander niveau, inzicht geven in de softwarecomplexiteit.<br />

Dit geldt zeker als we gebruik<br />

kunnen maken van een referentiearchitectuur,<br />

een eerder ontwerp waarmee we de<br />

gevonden modulariteit en afhankelijkhe-<br />

Figuur 2: Om metrieken zoals grootte<br />

of complexiteit op systeemniveau<br />

goed te kunnen begrijpen, kunnen we<br />

visualisatietechnieken in<strong>zet</strong>ten zoals<br />

een heat map.<br />

Figuur 3: Visualisatie van de<br />

modulariteit en onderlinge<br />

afhankelijkheden maakt de structuur<br />

van het systeem inzichtelijk.<br />

Langs de assen staan alle functies,<br />

gegroepeerd in modules. Een groen<br />

vakje representeert een gerichte<br />

afhankelijkheid (functieaanroep) van<br />

de functie op de x-as naar de functie<br />

op de y-as. De functies en modules<br />

kunnen we rangschikken om overeen<br />

te komen met de gelaagdheid in het<br />

systeem. Een aanroep die ruim onder<br />

de diagonaal voorkomt (blauwe<br />

driehoek) staat daarmee symbool<br />

voor een afhankelijkheid die tegen de<br />

gelaagdheid in gaat.<br />

den kunnen vergelijken. Een visualisatie<br />

van de resultaten (met of zonder referentie)<br />

maakt dan de structuur van het systeem<br />

inzichtelijk (Figuur 3).<br />

Door de uitkomsten van de metrieken en<br />

afhankelijkheden te combineren, krijgen<br />

we al een beter beeld van de onderhoudbaarheid.<br />

Hoewel er nog veel meer technieken<br />

zijn die op basis van de code uitspraken<br />

kunnen doen over de softwarekwaliteit,<br />

moeten we niet vergeten dat deze resultaten<br />

nog niet direct inzicht verschaen.<br />

Flexibiliteit en een onderzoekende geest<br />

zijn nodig om ze in het juiste daglicht te<br />

kunnen stellen. Daarbij is softwarekwaliteit<br />

meer dan alleen codekwaliteit.<br />

Niet informatief<br />

Veel programmeurs zijn wel bekend met de<br />

quote ‘de code is de ultieme documentatie’.<br />

Hier zit natuurlijk een kern van waarheid<br />

in. Toch is het hebben van goede documentatie<br />

een toegevoegde waarde voor onderhoudbaarheid<br />

en begrijpbaarheid. Met een<br />

duidelijke beschrijving van de architectuur<br />

kunnen nieuwe ontwikkelaars het systeem<br />

bijvoorbeeld sneller begrijpen. Daarnaast<br />

zijn de onderhoudsinspanningen beter en<br />

op een meer consistente manier, conform<br />

de architectuur, uit te voeren. Zo ook zorgt<br />

een goede testadministratie ervoor dat we<br />

onszelf en anderen beter kunnen overtuigen<br />

van de kwaliteit van het product en zorgt<br />

goed requirementsmanagement voor een<br />

consistente langetermijnvisie.<br />

Commentaar in de code is ook een vorm<br />

van documentatie. Kwalitatief hoogwaardig<br />

commentaar laat de gedachtegang <strong>achter</strong><br />

een stuk code zien en documenteert hier-<br />

mee de ontwerpbeslissingen. Het helpt de<br />

ontwikkelaar als het ware om snel te begrijpen<br />

wat een stuk code doet.<br />

De praktijk wijst echter uit dat commentaar<br />

vaak niet informatief is. Commentaar<br />

dat bijvoorbeeld alleen de functienaam, input<br />

en output noemt, voegt weinig toe aan<br />

de functiedeclaratie. Ook grote lappen oude<br />

code die als commentaar zijn opgenomen,<br />

dragen niet veel bij aan de begripsvorming.<br />

Metrieken zoals de hoeveelheid commentaar<br />

of de verhouding daarvan met het aantal<br />

regels code zijn dan ook weinigzeggend.<br />

Voor de meeste tools zijn alle vormen van<br />

commentaar hetzelfde. Aan de Technische<br />

Universiteit Eindhoven hebben we echter<br />

nieuwe methodes ontwikkeld die de kwaliteit<br />

accurater kunnen analyseren. Door<br />

slim te zoeken op patronen, kunnen we het<br />

commentaar verdelen in categorieën op basis<br />

waarvan we in één oogopslag kunnen<br />

zien hoeveel daadwerkelijk nuttig is en op<br />

welke manier het bijdraagt aan de begripsvorming.<br />

Onze ervaring met deze methodes<br />

leert dat de wet van software-entropie<br />

net zo hard geldt voor de documentatie en<br />

het commentaar, dus ook daar is het van<br />

belang om tijdig orde op zaken te stellen.<br />

Joost Gabriels en Serguei Roubtsov<br />

zijn onderzoekers bij het Laboratory<br />

for Quality Software (Laquso) aan de<br />

Technische Universiteit Eindhoven. Laquso<br />

is een initiatief van de TUE en de Radboud<br />

Universiteit Nijmegen en richt zich onder<br />

meer op methodes en technieken om<br />

softwarekwaliteit inzichtelijk te maken.<br />

Redactie Nieke Roos<br />

8 | 61

Waarom steken organisaties zo veel tijd<br />

en energie in het op<strong>zet</strong>ten van een<br />

procesbouwwerk? Een organisatie<br />

levert immers diensten of producten en geen<br />

procesbeschrijvingen. Binnen veel organisaties<br />

is het dan ook een bekende discussie: zijn<br />

de gedenieerde ontwikkelprocessen niet te<br />

zwaar? Worden de software-engineers niet te<br />

veel geremd in hun creativiteit omdat ze aan<br />

allerlei regeltjes moeten voldoen? Zijn al die<br />

documenten nu echt nodig om een product<br />

op de markt te kunnen <strong>zet</strong>ten?<br />

Aan de andere kant heeft het hebben van<br />

een procesbouwwerk wereldwijd zijn nut<br />

bewezen, getuige het succes van onder meer<br />

CMM(I). Een kort bezoek aan internet levert<br />

diverse redenen op voor het in<strong>zet</strong>ten van procesraamwerken,<br />

die samengevat neerkomen<br />

op het vastleggen van <strong>punt</strong>en die voor een<br />

organisatie van groot belang zijn: processen<br />

en werkmethodes, architectuur en ontwerpkeuzes,<br />

kwaliteitseisen en de organisatie (wie<br />

doet wat?). Het kan ook gaan om wet- en regelgeving,<br />

certicering en accreditaties (zoals<br />

Iso, CMM(I) of Kema), eciënt werken en<br />

verbeteren of het verzorgen van interfaces<br />

naar andere partijen binnen de organisatie<br />

(verkoop, fabricage, maintenance).<br />

Het procesbouwwerk is dus vooral bedoeld<br />

om het ontwikkelen van producten<br />

of diensten te ondersteunen en te borgen.<br />

Hieronder belichten we het dilemma waar<br />

organisaties mee worstelen vanuit verschillende<br />

invalshoeken. Met deze suggesties is<br />

een procesbouwwerk succesvol toe te passen<br />

binnen de organisatie zonder dat de effectiviteit<br />

eronder hoeft te lijden.<br />

Vooral niet aankomen<br />

Organisaties willen innovatieve producten<br />

die zijn ontwikkeld meestal zo snel mogelijk<br />

produceren en in de markt <strong>zet</strong>ten. Being<br />

rst in the market kan zelfs zo belangrijk zijn<br />

dat er concessies worden gedaan op het gebied<br />

van de kwaliteit. Projecten die nieuwe<br />

62 | 8<br />

Achtergrond Procesmanagement<br />

Paarse krokodil<br />

Het begrip ‘paarse krokodil’ is afkomstig<br />

van een televisiereclamespot in<br />

2005 van verzekeringsmaatschappij<br />

Ohra. Vervolgens is het begrip uitgegroeid<br />

tot een metafoor voor overdreven<br />

en klantonvriendelijke bureaucratie<br />

en regelzucht.<br />

Het reclamelmpje toont een moeder<br />

die met haar dochtertje bij de informatiebalie<br />

van een zwembad komt.<br />

De moeder zegt dat de dochter een opblaasbare<br />

paarse krokodil heeft <strong>achter</strong>gelaten.<br />

Ze komen die nu ophalen. Het<br />

meisje ziet de krokodil in de hoek van<br />

de infobalie staan en verheugt zich er al<br />

op dat ze haar opblaasbeest over enkele<br />

ogenblikken terug zal hebben. Maar zo<br />

makkelijk gaat dat niet. De man onderbreekt<br />

zijn computerspelletje en haalt<br />

verveeld een formulier uit de kast. De<br />

moeder moet het ‘in blokletters invullen<br />

en morgenochtend tussen negen en<br />

tien inleveren bij de Dienst Recreatie’.<br />

De vrouw reageert verbaasd: ‘Maar hij<br />

staat daar’, wijzend naar de krokodil<br />

in de hoek. De man beaamt dat (‘Ja, hij<br />

staat daar’), maar onderneemt geen actie<br />

(bron: Wikipedia).<br />

producten ontwikkelen, willen graag de lusten<br />

maar niet de lasten van het procesbouwwerk.<br />

Alleen het strikt noodzakelijke uit het<br />

procesbouwwerk wordt gevolgd teneinde<br />

eerder naar de markt te kunnen.<br />

Wanneer er een goede risicoanalyse is gedaan<br />

en alles goed is vastgelegd (bijvoorbeeld<br />

criteria, alternatieven en mitigaties), dan<br />

hoeft dit geen probleem te zijn. Een voorbeeld<br />

van deze werkwijze is de keuze om een<br />

nieuw product eerst uit te brengen in landen<br />

waar geen vergunning of certicering nodig<br />

is of om slechts een beperkte set conguraties<br />

vrij te geven en uit te brengen. Na een inhaalslag,<br />

waarbij de benodigde certicering<br />

ontvangen is en de resterende conguraties<br />

zijn vrijgegeven, kan vervolgens de rest van<br />

de markt bediend gaan worden.<br />

Een andere benadering is het schrijven<br />

van documentatie uitstellen tot een later<br />

De software voor de noodbediening van de Ketelbrug<br />

bleek in de praktijk fouten te bevatten. Met een goed<br />

gedocumenteerd testproces kan de fabrikant zich<br />

beter indekken tegen schadeclaims.<br />

Foto: M. Tillema, licentie volgens CC Attribution 2.5 Generic<br />

(bron: Wikipedia)<br />

tijdstip, bijvoorbeeld design- en/of testdocumentatie.<br />

Dit is eenvoudig te plannen,<br />

zodat de documentatie kan worden<br />

geschreven wanneer er tijd voor is. Hier<br />

schuilt wel een gevaar: vaak worden mensen<br />

al snel weer toegewezen aan een nieuw<br />

of ander project, terwijl de projectmanager<br />

zijn project graag wil afsluiten. Om dan nog<br />

de ontbrekende documenten af te ronden<br />

met de gewenste kwaliteit vergt een grote<br />

discipline van de medewerkers.<br />

De impact hiervan zal per product<br />

verschillen. Voor een smartphone-app is<br />

dit bijvoorbeeld niet zo’n probleem, zeker<br />

niet als de app voor een evenement zoals<br />

bijvoorbeeld de Olympische Spelen is ontwikkeld.<br />

De levensduur van dit product<br />

is maar kort en de ontwikkelomgevingen<br />

voor dergelijke producten veranderen in<br />

een hoog tempo. Hierdoor zal er weinig<br />

sprake zijn van hergebruik wanneer er<br />

binnen twee jaar een nieuwe versie uitgebracht<br />

gaat worden.<br />

Hoe anders is de embedded wereld. Sommige<br />

producten zijn gedurende een decennium<br />

of meer jaren geëvolueerd tot wat<br />

vandaag de dag nog geproduceerd wordt.<br />

Dit betekent ook dat er een grote kans is<br />

dat er code in het product zit die tien jaar<br />

geleden al is ontworpen en waar nog steeds<br />

een onderhoudsverplichting voor kan gelden.<br />

In de wandelgangen ook wel aangeduid<br />

als code met het label ‘if it ain’t broken, don’t<br />

x it’. Het werkt, dus vooral niet aankomen<br />

als het niet nodig is. De kans is groot dat<br />

degene die het heeft geschreven de organisatie<br />

ondertussen heeft verlaten. Als er<br />

geen heldere afspraken zijn gemaakt over<br />

het vastleggen van informatie, dan wordt<br />

het onderhouden van deze producten een<br />

tijdrovende en kostbare klus, waarbij het<br />

niet uitmaakt welk softwareontwikkelproces<br />

wordt gevolgd. Energie die beter kan<br />

worden gestoken in het ontwikkelen van<br />

nieuwe functionaliteit.

Procesbouwwerken tussen<br />

proces en pragmatisme<br />

Ontwikkelaars zien procesbouwwerken zoals CMMI nog wel eens als last, maar<br />

ze kunnen voor de organisatie grote voordelen hebben. Pascal van Kempen en<br />

Sander Mathijssen bespreken een aantal overwegingen en valkuilen, en hoe<br />

hiermee om te gaan.<br />

Pascal van Kempen Sander Mathijssen<br />

Dat ene opensource tooltje<br />

Het speelveld is echter veel breder dan alleen<br />

het documenteren van ontwerp- en<br />

architectuurkeuzes. Neem de storing aan de<br />

Ketelbrug in 2009, waar enkele jaren na implementatie<br />

een ongeval plaatsvond waarbij<br />

enkele gewonden vielen en dat uiteindelijk<br />

ook leidde tot een rechtszaak. De oorzaak<br />

bleek een bug te zijn in de software van de<br />

noodbediening. Kan de leverancier van de<br />

software op zo’n moment wel de bewijslast<br />

overleggen dat al het mogelijke is gedaan<br />

om een degelijk en veilig product te maken?<br />

Met goed gedocumenteerde teststrategieën<br />

en testresultaten van de uitgevoerde tests is<br />

een rechtszaak beter te voeren dan wanneer<br />

documentatie <strong>achter</strong>wege is gelaten.<br />

Dit voorbeeld staat niet op zich. Onder<br />

meer bij de automobiel-, vliegtuig- en medische<br />

industrie dien je over een gedegen<br />

documentatiebouwwerk te beschikken om<br />

jezelf in te kunnen dekken in geval van<br />

claims, maar ook om te voldoen aan regelgeving<br />

en standaarden die in die sectoren<br />

gelden. Een statement dat nogal eens wordt<br />

gehoord binnen de medische industrie is: if<br />

it ain’t written down, it doesn’t exist, and if it<br />

isn’t authorised, it doesn’t exist either.<br />

Het op<strong>zet</strong>ten van een gedegen procesbouwwerk<br />

is een hele uitdaging, zeker<br />

wanneer het product of de organisatie aan<br />

diverse wetgevingen moet voldoen. In het<br />

bijzonder het interpreteren van de regels<br />

is in sommige sectoren een vak apart. Eenmaal<br />

vertaald naar processen volgt dan nog<br />

vaak de discussie met de gebruikers die dezelfde<br />

regels anders interpreteren. Het is<br />

dan ook belangrijk dat de organisatie een<br />

aantal autoriteiten op dit vakgebied in huis<br />

heeft die hier uitsluitsel over kunnen geven<br />

indien nodig.<br />

Daarnaast heb je als organisatie een grote<br />

uitdaging om bewustwording te creëren bij<br />

de mensen die deze processen moeten volgen.<br />

In het Ketelbrug-geval is het evident<br />

waarom je de bewijslast met betrekking<br />

tot tests en vrijgave van het product goed<br />

moet vastleggen, namelijk om <strong>achter</strong>af aan<br />

te kunnen tonen wat er is gedaan om een<br />

product veilig in de markt te <strong>zet</strong>ten. Een<br />

wat minder voor de hand liggend voorbeeld<br />

is de regelgeving die geldt voor software<br />

die wordt gebruikt om een product te ontwikkelen.<br />

Sommige instanties vereisen dat<br />

deze voor gebruik eerst wordt gevalideerd.<br />

Ontwikkelaars ervaren dit wel eens als een<br />

belemmering, want ‘dat ene opensource<br />

tooltje maakt mijn werk stukken makkelijker’,<br />

net als die handige scriptjes die een<br />

collega heeft geschreven. Voor de korte termijn<br />

kan dit een correcte gedachtegang zijn,<br />

maar waar vaak niet naar wordt gekeken, is<br />

de ondersteuning van het tooltje, en dan<br />

met name op lange termijn.<br />

Voor een organisatie is de grote uitdaging<br />

dan ook om de juiste balans te vinden<br />

tussen regelgeving, processen en praktijk.<br />

Iedereen in dit werkveld heeft de voorbeelden<br />

wel eens aan den lijve ondervonden, bijvoorbeeld<br />

dat het aanvragen van afwijkende<br />

hardware meer tijd en geld kostte aan het<br />

doorlopen van alle procedures en discussies<br />

dan de hardware zelf waard was. Als de<br />

vraag waarom het zo omslachtig moet een<br />

antwoord oplevert als ‘Dit doen we altijd<br />

zo’, is het imago van de bekende paarse krokodil<br />

al snel gevormd (zie kader).<br />

Teken aan de wand<br />

Gelukkig zijn er ook mogelijkheden om de<br />

paarse krokodil te temmen. Een belangrijke<br />

stap hierbij is het creëren van draagvlak<br />

onder de werknemers. Dit kan relatief<br />

eenvoudig door de mensen die dagelijks de<br />

processen uitvoeren in een vroeg stadium<br />

te betrekken bij het op<strong>zet</strong>ten van het procesbouwwerk.<br />

Een werkinstructie die de<br />

gebruiker zelf heeft geschreven, zal immers<br />

veel sneller worden geaccepteerd dan een<br />

abstract document dat is geschreven door<br />

iemand die bedenkt hoe de werknemers<br />

zouden moeten werken.<br />

Een tweede stap in het temmen van de<br />

krokodil is het voeren van een laagdrempelig<br />

wijzigingsbeleid op het procesbouwwerk.<br />

Wie bij het indienen van een verbetervoorstel<br />

wordt geremd door een ambtelijke molen<br />

vergaat al snel de lust om later nog eens<br />

een verbetering in te dienen.<br />

Het voorkomen van rigide procesbeschrijvingen<br />

is een derde stap die kan helpen.<br />

Processen zijn er immers om je te helpen,<br />

niet om te je remmen. Als het samenvoegen<br />

van processtappen of documenten kan helpen<br />

om producten sneller naar de markt te<br />

brengen (uiteraard zonder daarbij concessies<br />

te hoeven doen aan kwaliteit of strijdig<br />

te zijn met regelgevingen), waarom zou je<br />

dat dan niet doen?<br />

Binnen sommige organisaties bestaan er<br />

mogelijkheden om met formele goedkeuring<br />

af te wijken van het proces. Wordt regelmatig<br />

voor hetzelfde proces of procesgebied<br />

een afwijking aangevraagd, dan is dit<br />

een teken aan de wand dat er een paarse<br />

krokodil op de loer ligt. Het goed administreren<br />

van deze afwijkingen kan de organisatie<br />

helpen de processen te verbeteren.<br />

Tot slot geldt er altijd nog zoiets als gezond<br />

boerenverstand. Als de huisleverancier<br />

volgens de processen alleen maar kan<br />

leveren per honderd stuks en er is maar één<br />

exemplaar nodig, dan moet je af en toe even<br />

burgerlijk ongehoorzaam kunnen zijn en de<br />

inkopen elders gaan doen. Je zult namelijk<br />

altijd processen houden die hun doel voorbijschieten.<br />

Maar ga dan ook de uitdaging<br />

aan om het betreende proces ter discussie<br />

te stellen bij de betreende eigenaar.<br />

Pascal van Kempen en Sander Mathijssen<br />

werken beiden bij Philips Healthcare op het<br />

gebied van conguratiemanagement.<br />

Redactie Pieter Edelman<br />

8 | 63

Tools<br />

Labview: introduction to language and<br />

programming 1<br />

The aim of this 3-day comprehensive course is to learn the basics of LabVIEW, a graphical programming<br />

environment by pictograph, for performing measurements, data acquisition, analysis and graphical<br />

presentation of information, through lectures and practical workshops with a PC. The participants will be<br />

able to read and modify application programs in practical situations. The course is developed for laboratory<br />

employees involved in defining and executing measurements. Educational level should be technical BSc/<br />

experienced medium technical level.<br />

Location: Eindhoven<br />

Price: 1,650 euros excl. VAT<br />

Duration: 3 consecutive days<br />

Dates: 12th - 14th November 2012<br />

Leadership & Communication<br />

Lateral thinking<br />

Mechatronics<br />

Motion control tuning<br />

Starting with the time domain, the complete basis of control is repeated, placed in a modern framework,<br />

validated experimentally and applied to mechanical servo systems. During the course all aspects of ‘motion<br />

control’ are covered, including the use of feedforward steering. This course is targeted at engineers that<br />

are involved in controlled mechanical servo systems who want to gain more insight into the possibilities<br />

and limitations of servo control in an industrial setting. Participants will have a BSc/MSc degree in electrical<br />

or mechanical engineering, mechatronics, physics or equivalent practical experience, and some basic<br />

understanding of servo control.<br />

Location: Eindhoven<br />

Price: 4,495 euros excl. VAT<br />

Duration: 6 days in a period of 2 weeks<br />

Days: commences on 20th November 2012<br />

www.hightechinstitute.nl<br />

Labview<br />

LATH<br />

´Lateral thinking´ is a very practical training regarding out-of-the-box thinking. During the course participants<br />

learn how to generate a spectacular number of new ideas in a structured and simple way. Lateral thinking,<br />

developed by Edward de Bono, is more than brainstorming. You will also learn how to avoid the logical<br />

pitfall of brainstorming. You will learn how to turn an unpromising creative idea into an idea that is both<br />

practical and valuable. During one of the numerous practical exercises a small ‘think tank’ is held in which a<br />

problem of one of the participants is tackled and maybe solved. This course is for everyone who is in need<br />

of structured creativity, unconventional solutions and new innovative concepts.<br />

Location: Eindhoven<br />

Price: 1,250 euros excl. VAT<br />

Duration: 2 consecutive days<br />

Dates: 14th and 15th November 2012<br />

MCT

Opinie<br />

Joost Backus beziet de hightech door<br />

een creatieve bril.<br />

De bril van Joost<br />

F*ck de crisis<br />

Ik kan het bijna niet meer aanhoren.<br />

Kwebbel, kwebbel, klets, klets, blaat,<br />

blaat. Crisis hier, crisis daar. Ja, we zitten<br />

in een economisch dipje, maar crisis? Zo<br />

zou ik het in Nederland absoluut niet willen<br />

noemen. Velen gaan echt nog niet door weer<br />

en wind in tweedehands kledij en dito sokken<br />

met gaten erin, om in een koude mansarde<br />

op een klein pitje een euromaaltijd te<br />

bereiden, deze te nuttigen onder het genot<br />

van een maxiblikje Sternburger Export en<br />

om acht uur het nest in te duiken om energie<br />

te sparen. Zo erg is het niet, toch?<br />

Ik zie wel dat het her en der minder gaat.<br />

Maar na regen komt zonneschijn en altijd<br />

schijnt ergens de zon. De hightech draait<br />

goed, groeit zelfs. Er is een tekort aan personeel<br />

en de sector doet er alles aan om van<br />

mbo- tot wo+ meer mensen te enthousiasmeren<br />

voor techniek. De kleine belronde die<br />

ik deze maand maakte langs allerlei nieuwe<br />

en niet zo nieuwe hightechbedrijven stemde<br />

me echt heel blij. Van alles passeerde de revue:<br />

eenchipradarsystemen, neonatale monitoring,<br />

low-cost elektronenmicroscopie,<br />

voetbaltrainsoftware en zelfs een bedrijf<br />

dat hulp biedt als je ooit iets in de ruimte<br />

wilt doen. Een heerlijk breed gebied waarin<br />

brandende passie voor techniek en de luminescentie<br />

van een goed idee de toorts der<br />

commercie heeft doen ontbranden.<br />

Op de Photokina, de grootste fotogra-<br />

e- en lmbeurs ter wereld, was zelfs een<br />

<strong>Europe</strong>es succesje te bespeuren. Van het<br />

goede oude Leica nog wel, ‘innovator pur<br />

sang’ in de twintiger en dertiger jaren van<br />

de vorige eeuw, weer opgekrabbeld in de<br />

jaren vijftig met de introductie van de M3<br />

en bijna knock-out gegaan in de digitale revolutie.<br />

In 2005 dreigt het faillissement als<br />

Andreas Kaufmann uit Salzburg ten tonele<br />

verschijnt. Dit kind van Oostenrijkse industriëlen<br />

die rijk zijn geworden in de papierbusiness<br />

heeft geen ervaring in de maakindustrie<br />

en daarmee niet direct de beste<br />

papieren voor een turn-aroundmanager. Hij<br />

heeft wel tientallen miljoenen privévermogen<br />

en een brandende passie. ‘Kamikaze’<br />

noemt hij zijn instap bij Leica zelf in een<br />

interview, ‘Wahnsinn’ zeggen anderen. Het<br />

was hem niet eens duidelijk hoe diep de crisis<br />

was; bij de eerste zitting van de raad van<br />

bestuur schijnt hij te hebben gezegd: ‘Uh, we<br />

are in deep shit!’<br />

En zie: na jaren van ploeteren, foutjes maken<br />

maar ook succesjes boeken is Leica er<br />

weer met een behoorlijke om<strong>zet</strong> en lekkere<br />

winst. Het bedrijf werd recentelijk zelfs van<br />

de beurs gehaald. Op de Photokina was zijn<br />

nieuwe digitale M-camera een beetje ‘talk of<br />

the town’: <strong>Europe</strong>se jnmechatronica met<br />

een <strong>Europe</strong>se 24 megapixel sensor van het<br />

Antwerpse CMosis, in Frankrijk geprodu-<br />

Schreeuw het uit:<br />

‘We are in deep shit’, en<br />

dan gaan met die banaan<br />

ceerd door STMicroelectronics. Eindelijk<br />

weer een all-<strong>Europe</strong>an camera die meekan.<br />

Wie had dat ooit gedacht? Leica bouwt nu<br />

een nieuw hoofdkantoor in Wetzlar. Het besteedt<br />

uit in de regio, waar zo een heel cluster<br />

is ontstaan van optiekbedrijven, op oude<br />

of nieuwe basis.<br />

Van zo’n verhaal krijg ik een beetje kippenvel<br />

en word ik zelfs licht melancholisch.<br />

Wat nou crisis? Rot op, denk ik dan.<br />

Schreeuw het uit: ‘We are in deep shit’, en<br />

dan gaan met die banaan. Worstelen en bovenkomen,<br />

dat zou toch de leus moeten zijn<br />

bij een zogenaamde crisis? Daar zouden we<br />

met zijn allen aan moeten werken.<br />

Voorlopig is sparen echter het devies bij<br />

overheid en maatschappij. Ooit van ‘Kaputtsparen’<br />

gehoord? Dat was Leica bijna<br />

gebeurd. Geen duidelijke visie meer, geen<br />

innovatie meer, geen geld meer, geen werk<br />

meer. Dan sta je binnen no time bij de curator.<br />

Dat is pas echt crisis.<br />

8 | 65

Mems & microfluidics simulations<br />

31 oktober, Zoetermeer<br />

Comsol Multiphysics intensive training<br />

12 en 13 november, Zoetermeer<br />

Structural mechanics modeling<br />

14 november, Zoetermeer<br />

Acoustics & vibrations analysis<br />

28 november, Zoetermeer<br />

Heat transfer<br />

12 december, Zoetermeer<br />

www.comsol.nl<br />

Professional VHDL<br />

29 - 31 oktober, Borne<br />

Universal Verification Methodology<br />

5 - 8 november, Borne<br />

Switched-mode power supplies<br />

9 november, Borne<br />

Systemverilog for verification<br />

12 - 15 november, Borne<br />

Introduction to Tcl/TK<br />

13 en 14 november, Borne<br />

Advanced VHDL<br />

10 en 11 december, Borne<br />

www.dizain-sync.com<br />

Acquisitie van hightechprojecten<br />

Start 1 november, Eindhoven<br />

Managementvaardigheden<br />

Start 1 november, Eindhoven<br />

Solarceltechnieken<br />

Start 1 november, Eindhoven<br />

Lean Six Sigma Champion<br />

Start 5 november, Eindhoven<br />

Systems engineering<br />

Start 20 november, Utrecht<br />

www.engenia.nl<br />

Agenda Trainingen<br />

Electromagnetic compatibility of<br />

integrated circuits<br />

22 oktober, Neuchâtel, Zwitserland<br />

New trends in nanoelectronics<br />

24 oktober, Lausanne, Zwitserland<br />

Hermetic packaging design of Mems<br />

8 en 9 november, Neuchâtel, Zwitserland<br />

Polymer optoelectronic technologies<br />

and their applications<br />

15 november, Muttenz, Zwitserland<br />

Wafer bonding<br />

27 november, Neutchâtel, Zwitserland<br />

Smart materials in robotics and<br />

microtechnology<br />

28 en 29 november, Neuchâtel, Zwitserland<br />

Micro-optics<br />

10 en 11 december, Zürich, Zwitserland<br />

Basic introduction to<br />

CMos image sensors<br />

13 en 14 december, Delft<br />

www.fsrm.ch<br />

Time and work pressure management<br />

in innovation<br />

23 en 24 oktober, Eindhoven<br />

Developing a large Labview<br />

application<br />

29 - 31 oktober, Eindhoven<br />

Level 2: test designer<br />

Start 29 oktober, Eindhoven<br />

Applied optics<br />

Start 30 oktober, Eindhoven<br />

Discrete-time signal processing<br />

5 november, Eindhoven<br />

Cooling of electronics<br />

7 - 9 november, Eindhoven<br />

Labview: introduction in language and<br />

programming 1<br />

12 - 14 november, Eindhoven<br />

66 | 8<br />

Design principles basics<br />

Start 14 november, Eindhoven<br />

Lateral thinking<br />

14 en 15 november, Eindhoven<br />

Networking<br />

16 november, Eindhoven<br />

www.hightechinstitute.nl<br />

Reliability foundation 1<br />

Start 22 oktober, Eindhoven<br />

Reliability foundation 2<br />

Start 12 november, Eindhoven<br />

Reliability<br />

20 november, Eindhoven<br />

Problem solving<br />

21 november, Eindhoven<br />

Six Sigma<br />

29 november, Eindhoven<br />

Valorisatie, innovatie & productcreatie<br />

29 november, Eindhoven<br />

Design for Six Sigma Black Belt<br />

Start 4 december, Eindhoven<br />

www.holland-innovative.nl<br />

Thermal-aware design of 2D/3D<br />

multiprocessor system-on-chip<br />

30 oktober, Leuven<br />

Europractice design kits<br />

for Tanner tools<br />

6 en 7 november, Leuven<br />

Hoe ontwerp ik Mems?<br />

Start 9 november, Leuven<br />

Metric-driven formal verification with<br />

Onespin 360 MV<br />

15 november, Leuven<br />

Network on chip architecture, designs<br />

and verification automation for<br />

today’s system-on-chip<br />

29 november, Leuven<br />

Reliability modeling of<br />

deeply scaled CMos technologies and<br />

impact on design<br />

3 december, Leuven<br />

Advanced analog implementation flow<br />

3 - 7 december, Leuven<br />

A robust technology platform for<br />

high-density silicon-based photonics<br />

integration<br />

17 december, Leuven<br />

www.imec-academy.be<br />

DXDesigner for Expedition PCB flow<br />

22 - 24 oktober, Almelo<br />

DXDesigner for Pads<br />

29 en 30 oktober en 1 november, Almelo<br />

Expedition PCB introduction (V2007)<br />

5 - 8 november, Almelo<br />

I/O Designer<br />

12 en 13 november, Almelo<br />

Hyperlynx analog<br />

15 en 16 november, Almelo<br />

Hyperlynx advanced<br />

high-speed PCB analysis<br />

19 - 21 november, Almelo<br />

Hyperlynx power integrity analysis<br />

22 en 23 november, Almelo<br />

Expedition PCB advanced (V2007)<br />

26 - 28 november, Almelo<br />

Hyperlynx signal integrity analysis<br />

29 en 30 november, Almelo<br />

Library manager for DXDesigner to<br />

Expedition PCB flow (V2007)<br />

3 en 4 december, Almelo<br />

VHDL advanced<br />

10 - 12 december, Almelo<br />

Ces fundamentals tips &tricks<br />

17 december, Almelo<br />

www.innofour.com<br />

KWX Infraroadshow<br />

23 oktober, Assen<br />

24 oktober, Almelo<br />

www.kwx.nl<br />

Business model design<br />

18 december, Kruibeke<br />

www.verhaert.com<br />

Signal processing with Matlab<br />

23 en 24 oktober, Eindhoven<br />

Matlab and Simulink for<br />

control design acceleration<br />

25 en 26 oktober, Eindhoven<br />

Matlab fundamentals<br />

30 oktober - 1 november, Eindhoven<br />

11 - 13 december, Eindhoven<br />

18 - 20 december, Mechelen<br />

Matlab programming techniques<br />

6 en 7 november, Eindhoven<br />

Matlab for building<br />

graphical user interfaces<br />

8 november, Eindhoven<br />

Parallel computing with Matlab<br />

22 en 23 november, Eindhoven<br />

Image processing with Matlab<br />

27 en 28 november, Eindhoven<br />

Interfacing Matlab with C code<br />

4 december, Eindhoven<br />

Deploying Matlab-based applications<br />

– Java edition<br />

5 december, Eindhoven<br />

Deploying Matlab-based applications<br />

– .Net edition<br />

6 december, Eindhoven<br />

Matlab-based optimisation techniques<br />

7 december, Eindhoven<br />

www.mathworks.nl<br />

Meet- en regeltechniek<br />

Start 30 oktober, Utrecht<br />

Start 20 november, Eindhoven<br />

Kwaliteitsbeheersing medical devices<br />

volgens Iso 13485 en 14971<br />

Start 1 november, Eindhoven<br />

EMC met aarding en afscherming<br />

Start 6 november, Eindhoven<br />

Can in de praktijk<br />

Start 8 november, Eindhoven<br />

Start 29 november, Utrecht<br />

Medical devices – vrijgaveroutes en<br />

Quality System Regulation voor de VS<br />

Start 14 november, Eindhoven<br />

Procesmatig systemen ontwikkelen<br />

Start 19 november, Eindhoven<br />

Software-engineer empowerment<br />

Start 22 november, Eindhoven<br />

CE-markering van medical devices<br />

Start 28 november, Eindhoven<br />

Requirementsengineering<br />

Start 28 november, Eindhoven<br />

www.mikrocentrum.nl<br />

Introduction to Scrum<br />

19 oktober, Amersfoort<br />

23 november, Amersfoort<br />

Requirements engineering<br />

foundations<br />

22 - 24 oktober, Leuven<br />

UML fundamentals<br />

Start 12 november, Eindhoven<br />

Object-oriented analysis & design<br />

using UML 2.0<br />

Start 19 november, Eindhoven<br />

Design patterns<br />

Start 3 december, Eindhoven<br />

www.mithuntraining.com<br />

Labview core 1<br />

29 - 31 oktober, Woerden<br />

3 - 5 december, Woerden<br />

3 - 5 december, Zaventem<br />

Labview Real-Time 1<br />

5 en 6 november, Zaventem<br />

11 en 12 december, Woerden<br />

Labview FPGA<br />

7 en 8 november, Zaventem<br />

13 en 14 december, Woerden<br />

Teststand 1 – test development<br />

12 - 14 november, Woerden<br />

17 - 19 december, Zaventem<br />

Labview core 2<br />

15 en 16 november, Zaventem<br />

6 en 7 december, Woerden<br />

Data acquisition and<br />

signal conditioning<br />

15 en 16 november, Woerden<br />

20 en 21 december, Zaventem<br />

Labview core 3<br />

26 - 28 november, Zaventem<br />

Labview performance<br />

29 en 30 november, Zaventem<br />

www.ni.com/netherlands<br />

Elektromagnetische compatibiliteit<br />

8, 9, 15, 16, 22 en 23 november, Eindhoven<br />

In-depth theory of electrical machines<br />

Start 13 november, Eindhoven<br />

Model-based engineering<br />

of electrical drives<br />

Start 13 november, Eindhoven<br />

Configuratiemanagement<br />

22 en 23 november, Delft<br />

cursus.paotechniek.nl<br />

23 and 24 October 2012,<br />

beginning of 2013 | Eindhoven<br />

Training<br />

Time and work pressure<br />

management in innovation<br />

The world of technical innovations is moving fast. This is fun and challenging,<br />

but it also means performing under tight deadlines and tremendous work pressure.<br />

Keeping up with the project seems hard and meeting your deadlines seems<br />

difficult. Just getting through the<br />

day-to-day tasks seems like a<br />

mission impossible. To perform at<br />

a peek you have to find a balance<br />

between doing things yourself<br />

and delegating tasks to others.<br />

Finding a way between ‘good’<br />

stress, which helps you perform,<br />

and ‘bad’ stress when things get too much, is often more difficult than one assumes.<br />

This course is developed for technology professionals who seek to improve<br />

their time and work pressure management skills in the complex context of innovation<br />

and technology.<br />

Duration: 2 days and 1 evening<br />

Course price: 1,875 euros excl. VAT<br />

www.hightechinstitute.nl<br />

Ziet u ook een gat in volautomatisch<br />

produceren van uw printplaat?<br />

25 oktober, Zevenaar<br />

20 november, Waalre<br />

4 december, Reeuwijk<br />

Remote access<br />

25 oktober, Waalre<br />

29 november, Reeuwijk<br />

IT-security in de industrie<br />

13 november, Waalre<br />

www.phoenixcontact.nl<br />

Signal integrity and high-speed<br />

methodology<br />

5 - 7 november, Deurne<br />

www.sintecs.eu<br />

Altium Designer<br />

30 en 31 oktober, Markelo<br />

26 en 27 november, Markelo<br />

Communiceren in een<br />

projectorganisatie<br />

1 en 2 november, Markelo<br />

Altium Nanoboard<br />

16 november, Markelo<br />

Altium Designer advanced<br />

20 december, Markelo<br />

www.transfer.nl

OKTOBER<br />

Connected Vehicle Workshop<br />

22 oktober, Wenen, Oostenrijk<br />

www.automotivenl.com<br />

ICT.Open<br />

22 en 23 oktober, Rotterdam<br />

www.ictopen2012.nl<br />

ICTDelta 2012<br />

24 oktober, Rotterdam<br />

www.ictdelta2011.nl<br />

Microsysteemtechnologie<br />

24 oktober, Eindhoven<br />

www.campusindustryconnection.nl<br />

Innovation Day<br />

26 oktober, Kruibeke<br />

www.verhaert.com<br />

Strategische uitdagingen bij<br />

softwareproductontwikkeling<br />

26 oktober, Leuven<br />

www.innovatiecentrum.be<br />

<strong>Europe</strong>an Microwave Week<br />

28 oktober - 2 november, Amsterdam<br />

www.eumweek.com<br />

Tooltronics Technology Event<br />

30 oktober, Enschede<br />

www.tooltronics.nl<br />

EMC-ESD in de praktijk<br />

31 oktober, Amsterdam<br />

www.emc-esd.nl/praktijk<br />

Roboned<br />

31 oktober, Utrecht<br />

www.roboned.nl<br />

NOVEMBER<br />

Midest 2012<br />

6 - 9 november, Parijs, Frankrijk<br />

www.midest.com<br />

In cooperation with<br />

Bits&Chips 2012 Embedded Systems<br />

8 november, ’s-Hertogenbosch<br />

Info: events@techwatch.nl<br />

www.embedded-systems.nl<br />

Electronica 2012<br />

13 - 16 november, München, Duitsland<br />

www.electronica.de<br />

Agenda Events<br />

International Conference on Design<br />

and Modeling in Science, Education,<br />

and Technology 2012<br />

13 - 16 november, Orlando, Verenigde Staten<br />

www.iiis-fall2012.org/fdemset<br />

International Conference on<br />

Education, Informatics, and<br />

Cybernetics 2012<br />

13 - 16 november, Orlando, Verenigde Staten<br />

www.iiis-fall2012.org/iceic<br />

International Conference on<br />

Information and Communication<br />

Technologies and Applications 2012<br />

13 - 16 november,<br />

Orlando, Verenigde Staten<br />

www.iiis-fall2012.org/icta<br />

Logistica 2012<br />

13 - 16 november, Utrecht<br />

www.logistica-online.nl<br />

Bustech 2012<br />

14 en 15 november, Vijfhuizen<br />

www.bustech.nl<br />

<strong>Europe</strong>an Nanoelectronics Forum 2012<br />

20 en 21 november, München, Duitsland<br />

www.nanoelectronicsforum.org<br />

GNSS PhD Summit 2012<br />

21 en 22 november, München, Duitsland<br />

www.gnss-sun.eu<br />

Lua Workshop 2012<br />

29 en 30 november, Reston, Verenigde Staten<br />

www.lua.org<br />

DECEMBER<br />

<strong>Europe</strong>an space solutions<br />

3 - 5 december, Londen, Groot-Brittannië<br />

www.space-solutions.eu<br />

Netherlands Micronano Conference<br />

10 december, Ede<br />

www.micronanocenference.nl<br />

Accurate positioning everywhere<br />

13 december, Leuven<br />

www.leuveninc.com<br />

FEBRUARI 2013<br />

Munich Satellite Navigation Summit<br />

26 - 28 februari, München, Duitsland<br />

www.munich-satellite-navigation-summit.org<br />

APRIL 2013<br />

High-Tech Systems<br />

24 en 25 april, Eindhoven<br />

Info: events@techwatch.nl<br />

www.hightechsystems.eu<br />

MEI 2013<br />

Electronics & Automation<br />

28 - 30 mei, Utrecht<br />

www.fhi.nl<br />

23 - 25 April 2013 | Eindhoven<br />

High-Tech Systems 2013<br />

International Conference and<br />

Exhibition on Mechatronics<br />

and Precision Technology<br />

The prominent independent Dutch technology organisations Brainport Industries,<br />

DSPE (Dutch Society for Precision Engineering), Syntens (Enterprise <strong>Europe</strong> Network)<br />

and Techwatch (publisher of Bits&Chips and Mechatronica&Machinebouw<br />

magazines) have taken the initiative for an international high tech fair and conference<br />

in the Netherlands. On 23, 24 and 25 April 2013 the International Conference<br />

and Exhibition on Mechatronics and Precision Technology will be held at the Klokgebouw,<br />

Eindhoven, under the name High-Tech Systems 2013.<br />

Focus<br />

High-Tech Systems 2013 (HTS 2013) will cover sectors and topics like system engineering<br />

and architecture, precision engineering, mechatronics, high-tech components<br />

and system design and advanced original equipment manufacturing (OEM).<br />

Objectives<br />

HTS 2013 will feature:<br />

• the best and the brightest in the high tech industry,<br />

showcasing unique technologies and advanced systems;<br />

• exciting company visits to high tech OEM’s and suppliers;<br />

• a peer-reviewed high-quality conference programme;<br />

• a matchmaking activity by the Enterprise <strong>Europe</strong> Network;<br />

• a marketplace for job ‘starters’ and visiting knowledge workers<br />

in the high tech business.<br />

Programme international guests: 23 April 2013<br />

Conference and exhibition: 24 and 25 April 2013<br />

Location<br />

HTS 2013 will be held in the centre of Eindhoven, easy to reach by car, train or plane.<br />

The Klokgebouw venue is one of the historic Philips buildings oozing technological<br />

heritage.<br />

www.hightechsystems.nl<br />

8 | 67

Senior designer<br />

System architect<br />

Software engineer<br />

Philips Innovation Services<br />

Contactpersoon: Koen Meewis<br />

E koen.meewis@philips.com<br />

T +31 6 11602063<br />

Sr. software engineer / (sr.) software designer<br />

Technisch software engineer<br />

Philips Innovation Services<br />

Contactpersoon: Koen Meewis<br />

E koen.meewis@philips.com<br />

T +31 6 11602063<br />

PROMEXX<br />

Contactpersoon: Suzanne van Dijck<br />

E jobs@promexx.nl<br />

T +31 40 2676867<br />

PROMEXX<br />

Contactpersoon: Suzanne van Dijck<br />

E jobs@promexx.nl<br />

T +31 40 2676867<br />

Embedded software engineers/designers<br />

Technisch software professional<br />

TASS techology solutions<br />

Contactpersoon: Jeanne de Laat<br />

E jeanne.de.laat@tass.nl<br />

T +31 6 50412221<br />

Yrz<br />

Contactpersoon: John Dijkhorst<br />

E john.dijkhorst@yrz-consulting.nl<br />

T +31 6 50909049<br />

Yrz<br />

Contactpersoon: John Dijkhorst<br />

E john.dijkhorst@yrz-consulting.nl<br />

T +31 6 50909049<br />

www.hightechbanen.nl<br />

@HightechBanen<br />

Word ook<br />

abonnee<br />

Bits&Chips is het<br />

leidinggevende<br />

Nederlandstalige nieuws- en<br />

opiniemagazine voor de<br />

hightechindustrie in<br />

België en Nederland.<br />

Behoort u tot een van de<br />

volgende doelgroepen?<br />

• Actief betrokken bij de ontwikkeling van<br />

slimme apparaten en machines<br />

• Beslisser in het hoger management van de hightechindustrie<br />

• Student van een hoger technische opleiding<br />

of professional in een technische richting<br />

• Eenieder die op de hoogte moet zijn van de<br />

ontwikkelingen in de hightechmarkt<br />

Dan mag een abonnement op<br />

het magazine Bits&Chips en/of<br />

de nieuwsbrief niet ontbreken.<br />

Voor meer informatie en<br />

aanmelden gaat u naar<br />

www.bits-chips.nl/abonneren.

Training ‘IC physics devices<br />

and processing’ verder<br />

uitgebreid<br />

De eerste editie van de training<br />

‘IC physics devices and processing’<br />

hebben deelnemers als ‘uitstekend’<br />

beoordeeld. ‘Omvat alle<br />

aspecten van het onderwerp’ en<br />

‘Goede benadering devices en<br />

processing’ luiden enkele reacties.<br />

Bijzonder: bij deze editie<br />

werd voor het eerst succesvol<br />

gebruikgemaakt van een live verbinding<br />

voor een in Frankrijk gestationeerde<br />

deelnemer. Zij heeft<br />

dit als erg prettig ervaren. Daarnaast<br />

wordt deze week een volledig<br />

op maat gemaakte, in-huis<br />

editie afgerond. Topspecialisten<br />

en docenten Rob Wolters, Johan<br />

Klootwijk en Hans Tuinhout werken<br />

op verzoek van de deelnemers<br />

aan een uitbreiding van de<br />

reguliere training onder leiding<br />

van Hans Vink.<br />

De training ‘IC physics devices<br />

and processing’ is bedoeld voor<br />

junior IC-ontwikkelaars en alle anderen<br />

die de basis van IC-technieken<br />

willen doorgronden. Cursisten<br />

moeten minimaal een bachelor of<br />

master elektronica op zak hebben.<br />

De training richt zich vooral op inzicht<br />

in de relatie tussen de halfgeleidertechnologie<br />

en het gedrag<br />

van halfgeleiderapparaten. Een<br />

volgende editie staat gepland te<br />

starten op 10 januari 2013.<br />

<strong>Nieuws</strong>brief HTI<br />

The High Tech Institute gaat<br />

nieuws en informatie over trainingen<br />

verspreiden via een speciale<br />

nieuwsbrief. Deze nieuwsbrief<br />

vormt een aan vulling op<br />

de informatie in Bits&Chips en<br />

de website (www.<br />

hightechinsti tute.<br />

nl). De nieuwsbrief<br />

bevat de startdata<br />

voor cursussen en<br />

fun geert als handige herinnering.<br />

In schrijven kan via de QR-code<br />

hier naast.<br />

NIEUWS<br />

Trainingen ‘Design of analog<br />

electronics’ blijken grote hit<br />

The High Tech Institute biedt een compleet trainingsprogramma aan op het gebied van analoog<br />

ontwerpen: een introductiecursus, embedded analoog ontwerpen 1 en 2 en analoog IC<br />

ontwerpen. Deze laatste cursus start op 21 januari 2013. De cursussen zijn ontwikkeld door<br />

Anton Montagne en worden ook door hem gegeven.<br />

In de eerste helft van dit jaar is de achtdaagse module ‘Design of analog electronics - embedded<br />

analog 1’ succesvol afgesloten. De cursisten vonden deze training erg nuttig en informatief,<br />

maar ook pittig. De module is bedoeld voor ontwerpers met een BSc in natuurkunde<br />

of elektrotechniek of praktijkervaring in het ontwerpen en bouwen van eenvoudige elektronische<br />

schakelingen. Daarnaast moeten zij voldoende theoretisch onderlegd zijn.<br />

Montagne gaat tijdens de cursus uit van de essentiële analoge functies voor embedded<br />

systemen, op basis van standaard geïntegreerde schakelingen en passieve componenten.<br />

Cursisten starten echter niet vanuit bestaande bouwblokken, maar leren door conceptueel te<br />

denken iets nieuws te ontwerpen. ‘In de cursus concentreer ik me dus op het verduidelijken<br />

van de relatie tussen theoretische, wiskundige en natuurkundige kennis en het ontwerp.’<br />

Cursisten krijgen veel oefeningen en huiswerk mee om zich die conceptuele manier van<br />

denken eigen te maken. ‘We doen het stapje voor stapje, want een ontwerpproces kent vele<br />

facetten. Die aspecten moet je eerst individueel kunnen doorgronden, voordat je hun onderlinge<br />

samenhang begrijpt.’ Om meer ruimte te bieden aan begeleiding en het behandelen van<br />

huiswerk zijn er twee halve cursusdagen aan de training toegevoegd.<br />

Tijdens de training geeft Montagne ’s morgens klassikaal les. In de middag gaan cursisten<br />

met de aangeboden stof aan de slag en kunnen ze volop vragen stellen. ‘Dat leidt weer tot<br />

interactie met andere cursisten en zo gaat het materiaal leven.’ Montagne vindt een informele<br />

sfeer daarom belangrijk. ‘Dan voelt iedere deelnemer zich vrij om iets te vragen of op te merken.<br />

Mijn stelling is: er zijn geen domme vragen, alleen domme antwoorden.’<br />

NXP Semiconductors is een van de grootste afnemers van cursussen bij HTI. Naast de<br />

analoge trainingen van Anton Montagne hebben NXP-medewerkers onder meer de HTIcursus<br />

‘IC physics devices and processing’ in-huis gevolgd en op initiatief van NXP India<br />

de introductietraining ‘Chips – their design and use’.<br />

www.hightechinstitute.nl

outlined:<br />

THE HIGH TECH INSTITUTE<br />

LEADERSHIP IN TECHNOLOGY AND INNOVATION<br />

Electronics Discrete-time signal processing (DTSP)<br />

Start 5 November 2012 (17 evening sessions)<br />

Cooling of electronics (CoE)<br />

7 - 9 November 2012 (3 days)<br />

Nanometer CMOS ICs basics (CMOS-Basic)<br />

3 - 5 December 2012 (3 days)<br />

Microelectromechanical systems (MEMS)<br />

10 - 12 December 2012 (3 days)<br />

Electronics for non-electronic engineers (ENE-BSc)<br />

Start 8 January 2013 (43 sessions)<br />

IC physics devices and processing (IC-PDP)<br />

Start 10 January 2013 (12 evening sessions)<br />

Design of analog electronics - analog IC design (DAE-IC)<br />

Start 21 January 2013 (11 days)<br />

Signal integrity - workshop (SI-WS)<br />

Start 5 March 2013 (3 afternoons)<br />

Design of analog electronics - embedded analog 1 (DAE-AE1)<br />

Start 12 March 2013 (8 days)<br />

Mechatronics<br />

Optics<br />

Software<br />

System<br />

Tools<br />

Leadership &<br />

Communication<br />

Introduction in ultra high and ultra clean vacuum (UHV1)<br />

Start 29 October 2012 (4 days)<br />

Mechatronics system design - part 2 (Metron2)<br />

5 - 9 november 2013 (5 days)<br />

Design principles basics (DPB)<br />

Start 14 November 2012 (5 days)<br />

Motion control tuning (MCT)<br />

Start 20 November 2012 (6 days)<br />

Design for ultra high and ultra clean vacuum (UHV2)<br />

Start 26 November 2012 (3,5 days)<br />

Dynamics and modelling (DAM)<br />

3 - 5 December 2012 (3 days)<br />

Mechatronics system design - part 1 (Metron1)<br />

10 - 14 December 2012 (5 days)<br />

Thermal effects in mechatronic systems (TEMS)<br />

11 and 12 March 2013 (2 days)<br />

Iterative learning control (ILC)<br />

13 and 14 March 2013 (2 days)<br />

Actuation and power electronics (APE)<br />

18 - 20 March 2013 (3 days)<br />

Experimental techniques in mechatronics (ETM)<br />

9 - 11 April 2013 (3 days)<br />

Applied optics (AP-OPT)<br />

Start 30 October 2012 (15 morning sessions)<br />

Modern optics for optical designers (CMOP)<br />

Start 25 January 2013 (28 morning sessions)<br />

Design of real-time software - workshop (DRTS/WS)<br />

February/March 2013 (5 days)<br />

Object-oriented analysis and design - fast track (OOAD)<br />

Winter 2013 (6 days)<br />

Level 2: Test designer (STE2)<br />

Start 29 October 2012 (10 sessions)<br />

Level 1: System test engineer (STE)<br />

Start 14 January 2013 (10 sessions)<br />

System architect(ing) (Sysarch)<br />

11 - 15 March 2013 (5 days)<br />

Developing a large Labview application (Labproject)<br />

29 - 31 October 2012 (3 days)<br />

Labview: introduction in language and programming 1 (Labview)<br />

12 - 14 November 2012 (3 days)<br />

Programming in Labview 2 (Labprog)<br />

17 and 18 January 2013 (2 days)<br />

Time and work pressure management (TWP)<br />

23 and 24 October 2013 (2 days + 1 evening)<br />

Lateral thinking (LATH)<br />

6 and 7 November 2012 (2 days)<br />

Networking (NETW)<br />

16 November 2012 (1 day)<br />

Logo HTI specs:<br />

All training courses are held in Eindhoven (area)

Electronics<br />

Discrete-time signal processing<br />

www.hightechinstitute.nl<br />

original:<br />

DTSP<br />

Discrete-time signal processing (DTSP) is a key technology for numerous systems and services. For<br />

example, the enhancement, transmission and storage of audio and video signals and speech recognition<br />

would be unthinkable without DTSP. This workshop gives the basic theory for this fascinating area. The<br />

workshop is intended for designers working in research, product development or electrical production<br />

mechanisation. Basic knowledge in mathematics and a technical bachelor or master is a prerequisite.<br />

Location: Eindhoven<br />

Price: 2,450 euros excl. VAT<br />

Duration: 17 weekly evening sessions, an exam and a closing session<br />

Dates: commences on 5th November 2012<br />

Electronics CoE<br />

Cooling of electronics<br />

To prevent expensive redesigns and a delayed market introduction, thermal management needs to be<br />

part of the design process right from the start. This course introduces thermal design and cooling of electronic<br />

components, modules and systems from an industrial point of view. This view is relevant for many<br />

applications, such as semiconductors, power electronics and, recently, lighting through the accelerated<br />

introduction of LEDs. Two very experienced lecturers teach the participants to solve the thermal problems<br />

they encounter during all levels of the product creation process. Real-life cases obtained from the participants<br />

themselves and prepared by the lecturers are used to demonstrate the application of the course<br />

principles during the final day.<br />

Location: Eindhoven<br />

Price: 1,650 euros excl. VAT<br />

Duration: 3 consecutive days<br />

Dates: 7th - 9th November 2012<br />

Leadership & Communication NETW<br />

Networking<br />

For people in technical occupations, communication and people networks become more and more<br />

important. Working in teams, talking to end-users, finding resources and getting your ideas across are<br />

only a few of the reasons why this is so. In this interactive workshop, we go through many aspects of<br />

networking, in a way that is especially geared towards technical people - who often do not like networking<br />

in the first place. At the end of the workshop, participants will have basic knowledge of networking and<br />

will be able to apply practical skills in order to start building and maintaining a successful network. The<br />

training consists of exercises and discussions as well as lectures.<br />

Location: Eindhoven<br />

Course: 600 euros excl. VAT<br />

Duration: 1 day<br />

Date: 16th November 2012<br />

THE HIGH TECH INSTITUTE<br />

LEADERSHIP IN TECHNOLOGY AND INNOVATION

72 | 8<br />

Wegwijzer Bedrijven in de hightech<br />

CHIPONTWERP DIENSTVERLENING<br />

SoC and FPGA Design<br />

Crypto and Security IP<br />

Video IP<br />

DO-254 IP<br />

Barco Silex<br />

Rue du Bosquet 7<br />

1348 Louvain-la-Neuve<br />

Tel +32 10 454904<br />

geert.decorte@barco.com<br />

www.barco-silex.com<br />

Alten PTS<br />

Beukenlaan 44<br />

5651 CD Eindhoven<br />

Tel +31 40 2563080<br />

Linie 544<br />

7325 DZ Apeldoorn<br />

Tel +31 55 5486200<br />

Rivium 1e straat 85<br />

2909 LE Capelle aan<br />

den IJssel<br />

Tel +31 10 4637700<br />

info@alten.nl<br />

www.alten.nl<br />

VIANEN CIMSOLUTIONS B.V.<br />

BEST Havenweg 24<br />

DEVENTER 4131 NM Vianen<br />

ROTTERDAM Tel +31 347 368100<br />

AMSTERDAM Fax +31 347 373777<br />

GRONINGEN cimsolutions@cimsolutions.nl<br />

DHAKA www.cimsolutions.nl<br />

ENTER Mbedded BV<br />

Science Park 5001<br />

5692 EB Son<br />

Tel +31 40 2141020<br />

info@enter-mbedded.nl<br />

www.enter-mbedded.nl<br />

ESPRIT ICT Group<br />

Bastion 1-5<br />

5491 AN Sint-Oedenrode<br />

Tel +31 413 271412<br />

info@esprit-it.nl<br />

www.esprit-it.nl<br />

Fourtress BV<br />

Meerenakkerplein 20<br />

5652 BJ Eindhoven<br />

Tel +31 40 2661080<br />

Fax +31 40 2661081<br />

info@fourtress.nl<br />

www.fourtress.nl<br />

Nspyre<br />

Postbus 85066<br />

3508 AB Utrecht<br />

Tel +31 88 8275000<br />

Fax +31 88 8275099<br />

info@nspyre.nl<br />

www.nspyre.nl<br />

info@profitnederland.nl<br />

HIGH TECH SOLUTIONS<br />

Linie 506<br />

7325 DZ Apeldoorn<br />

Tel +31 55 3606135<br />

info@hightech.nl<br />

www.hightech.nl<br />

ICT Automatisering<br />

Science Park Eindhoven 5006<br />

5692 EA Son<br />

Postbus 6420<br />

5600 HK Eindhoven<br />

Tel +31 40 2669100<br />

Fax + 31 40 2669101<br />

info@ict.nl<br />

www.ict.nl<br />

Regio Midden<br />

Herculesplein 24, Utrecht<br />

Tel +31 88 8275000<br />

Regio Zuid<br />

Dillenburgstraat 25-3, Eindhoven<br />

Tel +31 88 8275100<br />

Regio West<br />

Poortweg 10, Delft<br />

Tel +31 88 8275200<br />

Regio Noord<br />

Zuiderzeelaan 21, Zwolle<br />

Kapteynlaan 17, Leek<br />

Tel +31 88 8275300<br />

Profit Consulting Apeldoorn<br />

Profit Software Improvement<br />

Tweelingenlaan 4, Apeldoorn<br />

Tel +31 55 5762822<br />

Profit Consulting Eindhoven<br />

High Tech Campus 69, Eindhoven<br />

Tel +31 40 8009955<br />

Profit Consulting Amsterdam<br />

Science Park Amsterdam 400,<br />

Amsterdam<br />

Tel +31 20 8884128<br />

TASS B.V.<br />

Larixplein 6<br />

5616 VB Eindhoven<br />

Tel +31 40 2503200<br />

Fax +31 40 2503201<br />

info@tass.nl<br />

www.tass.nl<br />

TASS Belgium N.V.<br />

Gaston Geenslaan 9<br />

3001 Leuven<br />

Tel +32 16 241680<br />

Fax +32 16 241689<br />

info@tass.be<br />

www.tass.be

DISTRIBUTIE<br />

RS Components<br />

Bingerweg 19<br />

2031 AZ Haarlem<br />

www.rsonline.nl<br />

www.rsonline.be<br />

PROJECTBUREAU<br />

Specialist in electronic & FPGA design<br />

Technolution B.V.<br />

Zuidelijk Halfrond 1<br />

P.O. Box 2013<br />

2800 BD Gouda<br />

Tel +31 182 594000<br />

info@technolution.eu<br />

www.technolution.eu<br />

Adeas<br />

Luchthavenweg<br />

81.039<br />

5657 EA Eindhoven<br />

Tel +31 40 2350060<br />

Fax +31 40 2350666<br />

www.adeas.nl<br />

Technical Software<br />

Tel +31 40 2677100<br />

(Zuid-Nederland)<br />

Tel +31 88 7468928<br />

(Midden- en Noord-Nederland)<br />

Tel +32 14 848718<br />

(België)<br />

Remote Solutions<br />

Tel +31 40 2677100<br />

Electronics<br />

Tel +31 495 633221<br />

Industrial Mathematics<br />

Tel +31 40 7516116<br />

TMC Group<br />

Regio Zuid<br />

Flight Forum 107<br />

5657 DC Eindhoven<br />

Tel +31 40 2392260<br />

Regio Midden/West<br />

Herculesplein 44<br />

3584 AA Utrecht<br />

Tel +31 30 8200518<br />

info@tmc.nl<br />

www.tmc.nl<br />

TOPIC Embedded Systems<br />

Eindhovenseweg 32c<br />

5683 KH Best<br />

Tel +31 499 336979<br />

Fax +31 499 336970<br />

info@topic.nl<br />

www.topic.nl<br />

TOOLS<br />

The MathWorks BV<br />

Dr. Holtroplaan 5b<br />

5652 XR Eindhoven<br />

Tel +31 40 2156700<br />

Fax +31 40 2156710<br />

info@mathworks.nl<br />

www.mathworks.nl<br />

National Instruments<br />

Pompmolenlaan 10<br />

3447 GK Woerden<br />

Tel +31 348 433466<br />

Fax +31 348 430673<br />

info.netherlands@ni.com<br />

www.ni.com/netherlands<br />

8 | 73

Colofon<br />

Bits&Chips is een onafhankelijk nieuwsmagazine<br />

voor mensen die werken aan slimme producten<br />

en machines. Bits&Chips is een publicatie van<br />

Techwatch bv in Nijmegen.<br />

Snelliusstraat 6 – 6533 NV Nijmegen<br />

tel +31 24 3503532 – fax +31 24 3503533<br />

info@techwatch.nl – www.techwatch.nl<br />

Redactie<br />

Nieke Roos – hoofdredacteur<br />

tel +31 24 3503534 – nieke@techwatch.nl<br />

René Raaijmakers – redacteur<br />

tel +31 24 3503065 – rene@techwatch.nl<br />

Alexander Pil – redacteur<br />

tel +31 24 3504580 – alexander@techwatch.nl<br />

Pieter Edelman – redacteur<br />

tel +31 24 3503534 – pieter@techwatch.nl<br />

Paul van Gerven – redacteur<br />

tel +31 24 3504580 – paul@techwatch.nl<br />

Joost Backus – redacteur<br />

tel +31 24 3505028 – joost@techwatch.nl<br />

Vormgeving<br />

Justin López – vormgever<br />

tel +31 24 3503532 – justin@techwatch.nl<br />

Marketing en events<br />

Daniëlle Jacobs – marketingmanager<br />

tel +31 24 3505195 – danielle@techwatch.nl<br />

Kim Huijng – salesmanager<br />

tel +31 24 3505195 – kim@techwatch.nl<br />

Marjolein Vissers – marketing- en eventmedewerker<br />

tel +31 24 3505544 – marjolein@techwatch.nl<br />

Ellen Lely – cöordinator trainingen<br />

tel +31 24 8455169 – ellen@techwatch.nl<br />

Simone Straten – eventcoördinator<br />

tel +31 24 3505544 – simone@techwatch.nl<br />

Abonnementenadministratie<br />

Leonie Ceelen – officemanager<br />

tel +31 24 3503532 – info@techwatch.nl<br />

Adviseur<br />

Maarten Verboom<br />

Medewerkers<br />

Linda Berends, Julie Frijstein, Sophie van Koningsbruggen, Omar Martina,<br />

Imke Okkerman, Leanne Robbertsen, Sharon Robbertsen, Kitty Stam, Lisette de Vries<br />

Columnisten en externe auteurs<br />

Joost Gabriels, Derk-Jan de Grood, Daniël Hornstra, Mathilde van Hulzen,<br />

Ivan Kemmelings, Pascal van Kempen, Ad Lagendijk, Sander Mathijssen,<br />

Ard-Jan Moerdijk, Marcel Pelgrom, Anton van Rossum, Serguei Roubtsov,<br />

Frits Vaandrager, Marcel Verhoef, Koen Vervloesem, Aad Vredenbregt<br />

Uitgever<br />

René Raaijmakers<br />

tel +31 24 3503065 – rene@techwatch.nl<br />

ISSN 1879-6443<br />

Verantwoordelijk uitgever voor België<br />

René Raaijmakers<br />

Biesheuvelstraat 1<br />

2370 Arendonk, België<br />

Drukkerij<br />

Senefelder Misset, Doetinchem<br />

Abonneren<br />

Abonnement op privéadres: 81 euro<br />

Bedrijfsabonnement: 140 euro<br />

Internationaal abonnement: 210 euro<br />

Studentenabonnement: gratis<br />

Prijzen op jaarbasis en inclusief btw.<br />

Abonnementen lopen van januari tot en met december.<br />

Opzeggen tot uiterlijk één maand voor het verstrijken van de abonnementsperiode.<br />

Studenten en professionals die werken aan slimme producten en machines (zoals<br />

elektronica- en softwareontwerpers, systeemarchitecten, chipdesigners en technisch<br />

managers) kunnen Bits&Chips gratis thuis ontvangen. Vul het aanvraagformulier in op<br />

www.bits-chips.nl. Deze gratis abonnementen zijn beperkt tot België en Nederland.<br />

Losse nummers op aanvraag: 10 euro.<br />

Klachten over bezorging<br />

Heeft u Bits&Chips niet of te laat ontvangen of heeft u andere opmerkingen over de<br />

bezorging? Laat het ons weten. Stuur een e-mail naar info@techwatch.nl.<br />

Adverteren<br />

Advertentietarieven staan vermeld op onze website (www.bits-chips.nl). Wanneer<br />

u op de hoogte gehouden wilt worden van komende thema’s en specials of<br />

voor het reserveren van advertenties, neem dan contact op met de afdeling sales,<br />

tel +31 24 3505544 – sales@techwatch.nl.<br />

Verschijningsdata<br />

19 oktober, 9 november, 14 december<br />

Copyright<br />

Alle rechten voorbehouden. (c) 2012 Techwatch bv.<br />

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd<br />

gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij<br />

elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder<br />

voorafgaande toestemming van de uitgever.<br />

Disclaimer<br />

Uitgever en redactie betrachten uiterste zorgvuldigheid bij het maken, samenstellen<br />

en verspreiden van de informatie in Bits&Chips, maar kunnen op geen enkele<br />

wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en redactie<br />

aanvaarden geen aansprakelijkheid voor schade die zou kunnen ontstaan<br />

als gevolg van de publicatie van informatie in Bits&Chips. Columnisten en externe<br />

medewerkers schrijven op persoonlijke titel. Reacties van lezers vallen buiten de<br />

verantwoordelijkheid van uitgever en redactie. Uitgever en redactie aanvaarden geen<br />

aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud en ondertekening van reacties van<br />

lezers. De redactie behoudt zich het recht voor reacties niet of gedeeltelijk te plaatsen<br />

of te bewerken.<br />

Fotografie<br />

Productfoto’s zijn van fabrikanten, overige foto’s zijn van Techwatch bv (c), tenzij<br />

anders vermeld.<br />

Volgende keer<br />

Nummer 9 | 9 november 2012 | Medisch<br />

In deze uitgave aandacht voor de laatste ontwikkelingen op het gebied van<br />

systeemontwikkeling voor de gezondheidszorg. Bijdragen uit de praktijk<br />

beschrijven de totstandkoming van medische apparaten, de uitdagingen die<br />

daarbij zijn komen kijken en de oplossingen die zijn gekozen.<br />

Nummer 10 | 14 december 2012 | Defensie, lucht- en ruimtevaart<br />

Centraal in deze uitgave staan de defensiesector en de lucht- en<br />

ruimtevaartindustrie. Verschillende verhalen illustreren de rol die de Lage Landen<br />

spelen bij de ontwikkeling van systemen voor deze veeleisende markten.<br />

Een interessante bijdrage? nieke@techwatch.nl<br />

Adverteren in deze nummers? sales@techwatch.nl<br />

8 | 75

BANKGARANTIE?<br />

BAANGARANTIE!<br />

Welke crisis?<br />

FEEL THE LOL!<br />

Crisis of geen crisis, werk moet volgens Nspyre altijd leuk en uitdagend zijn. Intens<br />

in je nopjes zijn met wat je doet kun je niet uitleggen, dat moet je voelen. Daarom:<br />

FEEL THE LOL. Nspyre heeft op dit moment zoveel te doen, dat we een baangarantie<br />

geven. Altijd voldoende opdrachten en projecten om aan je carrière te werken. En het gevoel<br />

te hebben dat je LOL in je werk hebt.<br />

We zoeken nieuwe collega’s op het gebied van technische automatisering. Die een goed<br />

gevoel willen ervaren door bezig te zijn met uitdagende opdrachten en het toepassen van<br />

moderne technologie. Kijk eens op onze carrièrepagina naar de specifi eke vacatures of stuur<br />

je CV voor een open sollicitatie. LET’S FEEL THE LOL TOGETHER!<br />

KIJK OP WWW.NSPYRE.NL/CARRIERE/FEEL-THE-LOL

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!