De Bodem Doorgrond (PDF) - Spade

Voorwoord
2 Inhoudsopgave
Wat je ook teelt, onder de grond gebeurt het. Daar ligt
de basis voor de gewasopbrengst. De bodem is daarmee
één van de meest cruciale factoren om een agrarisch
bedrijf tot een succes te maken. Of je nu melkveehouder,
akkerbouwer, groenteteler, fruitteler of bollenteler bent.
Bodemvruchtbaarheid is dus een belangrijk fundament
onder de toekomst van ieder grondgebonden bedrijf.
Het op peil houden en verder verbeteren van de
bodemvruchtbaarheid kan alleen als je de interacties in de
bodem en tussen het gewas en de bodem goed begrijpt.
Dat is de basis voor goed bodembeheer.
“De bodem doorgrond” daagt je met veelzijdige informatie
over bodemvruchtbaarheid, bodembeheer en bodems in
Nederland uit om iets moois van de grond te krijgen. Nu
en in de toekomst.
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 De basis voor opbrengst en rendement 4-15
Hoofdstuk 2 Overal anders 16-33
Hoofdstuk 3 Thuis in de bodemstructuur 34-49
Hoofdstuk 4 Supermarkt met voedingsstoffen 50-75
Hoofdstuk 5 Ondergronds vee 76-93
Bronnen, verantwoording beeldmateriaal en colofon 94-95
2-3
Inhoudsopgave 3

fysisch
chemisch
biologisch
De basis voor opbrengst en rendement
De bodem is de basis voor gewasopbrengst en bedrijfsrendement. Dat was vroeger al
zo toen paarden nog het land bewerkten en veel werk in de landbouw met de hand
werd gedaan. Ook toen bepaalden de bemestingstoestand, de bodemstructuur en het
bodemleven wat er van het land kwam. En of daarmee een boterham te verdienen
viel.
Nu is het niet anders. Het op peil houden en verder verbeteren van de
bodemvruchtbaarheid is nog steeds een belangrijk fundament onder de toekomst
van ieder grondgebonden agrarisch bedrijf. Door beter te begrijpen welke factoren
de bodemvruchtbaarheid beïnvloeden, kun je meer geld uit je grond halen. Betere
onderzoekstechnieken en nieuwe inzichten over bodemvruchtbaarheid helpen
daarbij.
In dit hoofdstuk lees je meer over bodemvruchtbaarheid, beter bodembeheer en de
geschiedenis van bodemverbetering in Nederland.
Hoofdstuk 1
4 Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement
fysisch
chemisch
?
Bodem en grond
De woorden bodem en grond worden
vaak door elkaar gebruikt. Toch is er
een belangrijk verschil: bodem heeft
een gelaagde opbouw die in de loop
van de jaren is ontstaan, terwijl grond
geen plaatsgebonden geschiedenis
hoeft te hebben. Simpel gezegd:
een zak grond kun je in de winkel
kopen en een zak bodem niet. De
overeenkomst tussen grond en bodem
is dat ze allebei bestaan uit een mengsel
van bodemdeeltjes, organische stof,
vloeistoffen en gassen.
biologisch
Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement 5

fysisch
Bodemvruchtbaarheid
Een complexe balans tussen chemie, biologie en structuur
Bodemvruchtbaarheid is het vermogen van de bodem om planten van voedingsstoffen te voorzien. De chemische, fysische en biologische eigenschappen van de bodem bepalen de bodemvruchtbaarheid.
Denk daarbij aan respectievelijk de bemestingstoestand, de bodemstructuur en het bodemleven. Weet dat deze drie factoren elkaar onderling beïnvloeden en grote effecten hebben op de groei van
gewassen. Omgekeerd beïnvloeden gewassen zelf ook de bodemchemie, -structuur en het bodemleven.
Enkele voorbeelden van interacties:
• gewassen (met de daarbij benodigde grondbewerkingen) beïnvloeden de bodemstructuur;
• andersom heeft de bodemstructuur effect op de doorwortelbaarheid van de bodem;
• bodemleven zorgt voor mineralisatie en heeft zo invloed op de aanwezige voedingsstoffen;
• chemische elementen hebben effect op het bodemleven;
• het bodemleven beïnvloedt de bodemstructuur en de bodemstructuur het bodemleven;
• de bodemstructuur heeft effect op de mate van uitspoeling van voedingsstoffen;
• sommige planten werken samen met bacteriën en kunnen zo stikstof aan zich binden;
• het gewas en de organische stof dragen sterk bij aan de samenstelling van het bodemleven;
• het bodemleven bepaalt de mate waarin ziekteverwekkers de kans krijgen.
Er zijn dus interacties in alle richtingen. En om goed bodembeheer en de te nemen keuzes nog ingewikkelder te maken: de ideale groeiomstandigheden zijn voor ieder gewas verschillend.
Het blijft dus zoeken naar de juiste balans voor een optimale bodemvruchtbaarheid.
chemisch
biologisch
6 Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement
Bodemvruchtbaarheid: chemie, structuur en biologie
Interacties in de bodem
en tussen de plant en de
bodem hebben invloed op
de bodemvruchtbaarheid.
Cu 2+
bacteriën
grondsoort
aaltjes
beluchting
Mg 2+
Mn 2+
regenwormen
Ca 2+ K +
organische stof
kleihumuscomplex
Na +
watervasthoudend vermogen
Plant-bodem relatie
+ NH4 - NO3
schimmels
H +
Een complexe balans
tussen chemie, structuur
en biologie
Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement 7

Beter doorgronden
Door de bodem beter te doorgronden,
kun je meer geld uit de grond
halen. De zwakste schakels in het
bodembeheer bepalen de opbrengst
van gewassen. Als je die zwakste
schakels weet te vinden, kun je de
kwaliteit en kilo-opbrengst van teelten
verbeteren daar waar de meeste winst
te halen valt. Beter doorgronden voor
een hoger bedrijfsrendement dus.
Dat is mogelijk door gerichte aanpak
en beter meten.
8 Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement
Checklist voor een vruchtbare bodem
• Er is voldoende stikstof, fosfor, kalium, zwavel, calcium,
magnesium en natrium beschikbaar voor het gewas op de
momenten dat het gewas deze voedingsstoffen nodig heeft.
• Er zijn voldoende sporenelementen beschikbaar voor het gewas
op de momenten dat het nodig is.
• De bodemstructuur is goed. Let op verdichte (onder)grond, het
organische stofgehalte, de bewerkbaarheid van de grond en het
watervasthoudend vermogen.
1
Gerichte aanpak
Als één koe kreupel loopt, hoef je niet
de hele veestapel te bekappen. Zo is het
ook met de teelt van gewassen. Als het
gewas op één plaats in een perceel een
stikstoftekort heeft, hoef je niet het hele perceel
te bemesten. Door probleemplekken in percelen
gericht aan te pakken, verbeter je de opbrengst
daar waar de meeste winst te halen valt. Je krijgt
niet alleen een homogenere oogst, maar bespaart
ook tijd en middelen. Een handig hulpmiddel
voor het goed lokaliseren van probleemplekken
is het gebruik van infrarood satellietbeelden.
Een infrarood satellietbeeld van een perceel.
Hoe groener de kleur, hoe meer gewas. Ideaal
voor het lokaliseren van probleemplekken.
2
Beter meten is beter weten
Bodemvruchtbaarheid is veel meer
dan stikstof-, fosfaat- en kaliumbemesting.
Ook de beschikbaarheid van
deze en andere (sporen)elementen,
de structuur van de bodem en
de aanwezigheid van bodemleven spelen
een belangrijke rol. Als je daar bij het
bodembeheer naar handelt, heb je meer
grip op de gewasgroei én opbrengsten.
Beter bodembeheer is mogelijk door rekening te
houden met:
1 De beschikbaarheid van voedingsstoffen voor
gewassen. Een grote bodemvoorraad van een
voedingsstof wil niet zeggen dat het gewas ook
in staat is om die voedingsstof op te nemen.
2 De wisselwerking tussen voedingsstoffen.
Voedingsstoffen kunnen elkaar beconcurreren of
juist versterken bij de opname door planten.
3 Het type organische stof. De afbraaksnelheid
van organische stof varieert van 2 tot 7,5%.
Dat maakt nogal wat uit voor de nalevering van
stikstof door de bodem.
4 De behoefte van gewassen en vee aan
sporenelementen. Net als N, P en K zijn
sporenelementen belangrijk voor de groei van
gewassen en de gezondheid van vee.
5 De samenstelling van het bodemleven. Dit is
een indicator voor de gezondheid van de bodem,
de bodemstructuur en het vermogen van de
bodem om stikstof te leveren.
6 De aanwezigheid van ziekteverwekkers.
Met behulp van DNA-technieken kunnen deze
van onschuldige bodembewoners worden
onderscheiden.
Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement 9

Toen en nu
‘Vort!’ Het was vroeger een veelgehoorde kreet op akkers en in weilanden. Bijna elk
agrarisch bedrijf was aan het begin van de vorige eeuw in het bezit van werkpaarden. In
1910 waren er 327.000 werkpaarden op 140.000 bedrijven in Nederland. De paarden
bewerkten het land en trokken de kar. Tot tractoren vanaf het begin van de vorige eeuw
het werk langzaam overnamen. Niet alleen het hele aanzien van de agrarische sector
veranderde, ook de arbeidsproductiviteit maakte opeens reusachtige sprongen. Het werk
werd een stuk minder zwaar, kon met minder mensen en veel sneller worden gedaan.
10 Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement
Zo had een paard vroeger een dag nodig om een hectare land te ploegen, terwijl een tractor
daar nu een uurtje over doet.
En toch… een tractor mag dan over 100 paardenkrachten (pk’s) of meer beschikken,
ploegen blijft ploegen. Net zoals het zaad nog steeds gezaaid moet worden en gewassen
geoogst. In essentie is daar niets aan veranderd. De agrarische sector is nog steeds even
afhankelijk van wat de bodem, de gewassen en het weer brengen. De boer en de grond, ze
hebben een eeuwig verbond.
Neerlands specialiteit
Polders komen in veel landen voor, maar nergens zoveel als
bij ons. De kunst van het inpolderen hadden de Nederlanders
al vroeg onder de knie. Dat is te zien op bijgaande kaart met
landaanwinningen vanaf het jaar 1100. Opvallend is dat de
Zuid-West polder, ofwel het Markermeer, nog staat ingetekend
als te winnen land.
De belangrijkste drijfveer achter bijna alle droogleggingen
was de behoefte aan extra landbouwgrond voor de groeiende
bevolking en de stijgende vraag naar voedsel. Die ingepolderde
grond was en is erg vruchtbaar. Het heeft de economie en de
welvaart in Nederland een belangrijke impuls gegeven.
Het inpolderen was hard werken. Tot en met de drooglegging
van de Wieringermeer werd nog veel werk met de hand gedaan.
Duizenden arbeiders groeven maar liefst 14.000 km greppels
in de Wieringermeer. Ook diepspitten van de grond (circa 1 m
diep) gebeurde mannetje aan mannetje met als enig gereedschap
schoppen en kruiwagens.
In de 20 e eeuw is in Nederland in totaal 156.000 ha
ingepolderd. Internationaal was en is er veel bewondering
voor de inpolderingen en voor de opbrengsten die de polders
voortbrengen.
Het nieuwe land is
geheel naar menselijk
inzicht ingericht. Dat
maakt polders de ultieme
cultuurlandschappen.
Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement 11

Het ontginnen van een
heideveld. Honderdduizenden
hectares woeste grond zijn
begin vorige eeuw in cultuur
gebracht. Veel werk werd met
de hand gedaan.
Ontginningen
Vruchtbare landbouwgronden lijken vanzelfsprekend bij het Nederlandse
landschap te horen. Maar niets is minder waar. Nederland kent een lange
geschiedenis van bodemverbetering. Grote delen van ons land waren voor 1800
nog een woestenij. Uitgestrekte moerassen, hoogveengebieden en heidevelden
boden weinig mogelijkheden voor landbouw. In het begin van de 19e eeuw
begonnen grootschalige ontginningen. Honderdduizenden hectares hoogveen
en heide gingen letterlijk op de schop.
Het beschikbaar komen van betaalbare kunstmest bracht de ontginningen in
een stroomversnelling. Voor die tijd was het vruchtbaar maken en houden van
landbouwgronden moeilijk. Bemesting - voor zover beschikbaar - vond plaats
met dierlijke mest, straatvuil, menselijke uitwerpselen, as en plaggen.
Kunstmest, een revolutie in de landbouw. Een
bemestingsproef in Deurne uit 1910 laat grote
verschillen zien. Bemesting met kali leidt tot een
vrolijk stemmende opbrengst. De oogst zonder kali
(midden) en zonder enige vorm van bemesting
(rechts) steken er minnetjes bij af.
12 Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement 13

“Niet ploegen ter preventie van erosie”
“Vanwege de heuvels hanteer ik twee bouwplannen.
Ik verbouw op de hellingen met steenachtige grond 1 op
3 suikerbieten en op de overige grond 1 op 4 aardappelen
en bieten.” Jo Vanhommerig heeft samen met zijn broer
en zoon in het Zuid-Limburgse Simpelveld een gemengd
bedrijf. De maatschap melkt 95 koeien en ze telen 27 ha
suikerbieten, 22 ha consumptieaardappelen, 47 ha granen
en 4 tot 5 ha maïs.
Vanhommerig wil in de toekomst graag naar een ruimer
bouwplan van 1 op 5. “Ik denk dat het uiteindelijk nodig
is voor een goede bodemgezondheid en de kwaliteit en
opbrengst van de gewassen. Op dit moment is het financieel
nog niet realistisch, maar misschien in de toekomst wel als
de bietenprijzen dalen.”
14 Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement
Onderwatergewicht verhogen
Op de percelen waar aardappelen staan, laat Vanhommerig
ieder voorjaar stikstofmonsters van de bodem nemen.
“Daar ben ik vier jaar geleden mee begonnen. Ik wilde
het onderwatergewicht van de frietaardappelen verhogen.”
Een te hoge beschikbaarheid van stikstof later in het
seizoen verlaagt het onderwatergewicht en daarmee de
uitbetalingsprijs van de aardappelen. Hij is tevreden over
de resultaten. “Met de uitkomsten van de bodemmonsters
kan ik de nabemesting nauwkeuriger bepalen.”
Vanhommerig vindt löss goede landbouwgrond. “Het
vochtvasthoudend vermogen en de bodemvruchtbaarheid
zijn uitstekend. Löss is eigenlijk de Latijnse naam voor
Europese klei. Daarom vind ik het ook jammer dat löss
bij zand is ingedeeld in de mineralenwetgeving. Dat doet
Naam: Jo Vanhommerig
Plaats: Simpelveld
Beroep: Akkerbouwer
Grondsoort: Löss
eigenlijk tekort aan de eigenschappen van de grondsoort.”
Goed bodembeheer vindt Vanhommerig heel belangrijk.
“Het financiële rendement in de akkerbouw is er volledig
van afhankelijk.” Speerpunten in goed bodembeheer zijn
voor hem de preventie van erosie, het op peil houden
van het organische stofgehalte en het vermijden van
structuurbederf door zo min mogelijk onder natte
omstandigheden het land op te gaan.
Hij denkt dat met satellietbeelden van percelen het
bodembeheer in de toekomst verder kan worden verbeterd.
“Het is natuurlijk nog afwachten of het allemaal betaalbaar
wordt, maar ik volg de ontwikkelingen met interesse.”
Erosie beperken
Vanhommerig zaait ieder najaar op de tarwestoppels gele
mosterd. “De kosten die je daarvoor maakt, betalen zich
terug in hogere opbrengsten van volggewassen en het
tegengaan van erosie.” Dat zijn precies de redenen dat de
maatschap de meeste snijmaïs voor de melkkoeien niet zelf
verbouwt, maar aankoopt. “Maïs komt laat van het land en
het lukt dan niet meer om gele mosterd te zaaien.” Hij past
ook andere maatregelen toe ter preventie van erosie. “De
groenbemester wordt niet groen onder gewerkt, maar blijft
de hele winter op het land staan. Ook ploegen we al jaren
niet meer om erosie te voorkomen.” Erosieproblemen zijn
er volgens Vanhommerig tegenwoordig nauwelijks meer in
Zuid-Limburg. “Sinds de jaren ’80 is er veel verbeterd. Het
bodembeheer van agrarische grondgebruikers is hier nu
helemaal toegesneden op het heuvelland, waardoor erosie
effectief wordt bestreden.”
“Het financiële
rendement in de
akkerbouw is volledig
afhankelijk van goed
bodembeheer.”
Hoofdstuk 1 /De basis voor opbrengst en rendement 15

Hoofdstuk 2
16 Hoofdstuk 2 /Overal anders
Overal anders
Nederland heeft prachtige landschappen met een enorme variatie. Dat is iets om
trots op te zijn en van te genieten. Boeren en tuinders leveren een belangrijke
bijdrage aan die landschappen. Meer dan 50% van het oppervlak van Nederland is
agrarisch in gebruik. Daarmee is de agrarische sector de belangrijkste blikvanger
van Nederland.
Aan de basis van de landschappen liggen de verschillende grondsoorten. Wie de
eigenschappen van die grondsoorten kent, snapt dat bodembeheer overal anders
is. Het ene bodemtype is van nature bijvoorbeeld heel kalkrijk terwijl op andere
plaatsen alle kalk in de bodem in de loop der duizenden jaren is verdwenen. Dat
heeft grote invloed op de manier van bodembewerking en -verbetering.
Bekijk en vergelijk in dit hoofdstuk de mooie agrarische landschappen van
Nederland.
Landschappen van Nederland
Löss
Duinzand
Zand
Zeeklei
Rivierklei
Veen
Dalgrond
Hoofdstuk 2 /Overal anders 17

Karakteristiek zandlandschap in de Achterhoek Zandlandschap
18 Hoofdstuk 2 /Overal anders
Zandlandschappen vind je in grote delen van Oost-, Noord- en Zuid-Nederland. In de meeste zandgebieden
wisselen landbouw en natuur elkaar af, maar je kunt er ook uitgestrekte natuurterreinen vinden met bossen,
heidevelden en stuifzanden.
Zandgronden hebben baat bij zorgvuldig bodembeheer. Met hun vaak lage organische stofgehalte zijn ze
gevoelig voor uitspoeling van voedingsstoffen en uitdroging. Ook heeft het zand in de onderlaag de neiging
zich te verdichten en is het oppassen geblazen dat de grond niet te zuur wordt. Toch zijn er genoeg goede
landbouwgronden te vinden op zand.
De enkeerdgronden, die veel in Noord-Brabant voorkomen, zijn daar een voorbeeld van. De mens heeft
dit type zandgrond gemaakt. Boeren hielden hun vee in potstallen waarbij de dieren droog werden
gehouden met heideplaggen en bosstrooisel. De inhoud van de potstal bracht men op de akkers om de
bodemvruchtbaarheid te verhogen. Daarmee werd de arme zandgrond door de eeuwen heen opgehoogd
met een dikke laag vruchtbare aarde. Globaal bedroeg de ophoging circa 1 mm per jaar. Enkeerdgronden met
een donkere bovenlaag van 80 cm zijn niet ongewoon. Maar liefst 800 jaar bodemverbetering dus!
Hoofdstuk 2 /Overal anders 19

20 Hoofdstuk 2 /Overal anders
Duinzandlandschap
Bloembollenvelden zijn de blikvangers
van het agrarisch duinzandlandschap.
Het duinzandlandschap is veel jonger
dan het zandlandschap. Het is ongeveer
6.000 jaar geleden ontstaan als een
strandwal voor de kust van Nederland.
De zandlandschappen zijn maar liefst
10.000-70.000 jaar oud en liggen
meer landinwaarts.
Op kalkrijke duingronden schommelt
het gewichtspercentage kalk in de
grond tussen de 3 en 10%. De kalk
stimuleert het bodemleven. Organisch
materiaal wordt snel afgebroken en
kalkrijke duingronden hebben dan
ook een laag organische stofgehalte.
Dit maakt ze gevoelig voor uitspoeling
van voedingsstoffen en uitdroging. De
doorwortelbaarheid van de bodem is
over het algemeen wel goed door de
kalk. Ten noorden van Bergen (Noord-
Holland) zijn ook heel kalkarme
duingronden te vinden. In deze zure
gronden wordt organische stof minder
goed afgebroken door het bodemleven
en ligt het percentage organisch
materiaal in de bodem hoger.
Kleurrijke bollenvelden bij Egmond (Noord-Holland)
Hoofdstuk 2 /Overal anders 21

Lintbebouwing in Kiel-Windeweer (Groningen)
22 Hoofdstuk 2 /Overal anders
Dalgrondlandschap
Dalgrondlandschappen zijn uitgestrekt
met grote rechte percelen. Het zijn
rasechte landbouwgebieden. Op de
dalgronden bevindt zich het hart
van de teelt van zetmeelaardappelen
in Nederland. Je ziet er, net als in de
laagveenlandschappen, veel dorpen
met lintbebouwing. De dalgronden
liggen vooral in Noord-Nederland.
Ze zijn ontstaan door het afgraven van
hoogveen voor turfwinning. Eerst werd
het hoogveen ontwaterd met vaarten
en kanalen, daarna begon het steken en
drogen van de turf. Na de turfwinning
werd de zandige ondergrond geschikt
gemaakt voor landbouw door de
bovenste laag veen die minder geschikt
was voor turfwinning (bonkaarde) te
mengen met het zand. Daarmee waren
de dalgronden geboren. In de Peel is
ook hoogveen afgegraven, maar daar
werd de bonkaarde niet gemengd met
het onderliggende zand. Daarom zijn
er weinig dalgronden te vinden in
Zuid-Nederland.
Dalgronden hebben qua eigenschappen
veel overeenkomsten met zandgronden.
Een verschil is dat dalgronden
meestal meer organische stof bevatten.
De organische stof in dalgrond is
opgebouwd uit relatief voedselarme
veenresten en er komen niet veel
voedingsstoffen voor gewassen uit vrij.
Wel verbetert de organische stof de
bewerkbaarheid en het watervasthoudend
vermogen van de grond.
Hoofdstuk 2 /Overal anders 23

24 Hoofdstuk 2 /Overal anders
Zeekleilandschap
Zeekleilandschappen zijn meestal uitgestrekt, omdijkt en je ziet er veel akkerbouw. Bijna alle zeekleigebieden
danken hun bestaan aan het inpolderen van zee. In Groningen, Friesland, Noord-Holland en Zeeland vind
je oude zeekleigebieden en in de Flevopolders jonge zeekleigebieden. De bodem van Zuid-Flevoland is
piepjong; pas in 1968 is het gebied ingepolderd. Oost-Flevoland werd in 1957 op het IJsselmeer gewonnen
en de Noordoostpolder in 1942.
Zeekleibodems zijn vruchtbaar en meestal kalkrijk. De grond is doorspekt met schelpen die wit afsteken tegen
de grijze grond. Het is niet ongewoon dat meer dan 10% van het gewicht van de bodem uit kalk bestaat.
De kalk zorgt voor een hoge pH. Dit stimuleert de afbraak van organisch materiaal door het bodemleven.
Het organische stofgehalte is daarom vaak laag. In heel zware grond met een hoog kleigehalte ligt het
organische stofgehalte wat hoger doordat de beluchting slecht is en het bodemleven de organische stof
daarom moeizaam afbreekt. De onverteerde organische stof geeft blauwgrijze verkleuringen in de grond die
bij grondbewerking zichtbaar worden.
Flevopolders met uitzicht op het IJsselmeer
Hoofdstuk 2 /Overal anders 25

26 Hoofdstuk 2 /Overal anders
Rivierkleilandschap
‘Denkend aan Holland, zie ik breede rivieren
traag door oneindig laagland gaan’ schreef
Hendrik Marsman in 1936. Met deze dichtregels
is het rivierenlandschap stevig verankerd in
de Nederlandse cultuur. Van oudsher is veel
fruitteelt, boomteelt en grasland te vinden
in rivierkleilandschappen. De variatie in
bodemopbouw is groot. Rivierklei kan licht zijn
(zavel) maar ook heel zwaar (komkleigrond). Dat
komt door grillige rivierafzettingen van zand en
klei. Net naast de bedding zetten rivieren grove
sedimenten (grind en zand) af en verderop, waar
het water bij overstromingen langzamer stroomt,
slaan de veel kleinere kleideeltjes neer. Daarnaast
veranderden rivieren vroeger regelmatig
van bedding. Ook dit zorgde voor variatie in
bodemopbouw.
Rivierklei is bruin van kleur en zeeklei grijs. Dit
komt doordat bodemdeeltjes onder invloed van
de tijd langzaam worden afgebroken. Daarbij
komt ijzer vrij, dat een bruine kleur geeft aan
de bodem. Aangezien rivierklei langer geleden
is afgezet, is het bruiner van kleur dan zeeklei.
Rivierkleigronden zijn minder kalkrijk dan
zeekleigronden. In de loop der eeuwen is de
hoeveelheid kalk langzaam afgenomen door
aanvoer en afbraak van organisch materiaal.
Uitzicht op de Maas bij Appeltern (Gelderland)
Hoofdstuk 2 /Overal anders 27

“Behandel je grond als je vrouw”
“Behandel je grond als je vrouw”, zegt Mari van den Heuvel
met een brede grijns op zijn gezicht. “Het is belangrijk om de
bodem door en door te kennen”, voegt hij eraan toe. Van den
Heuvel is een teler van formaat: hij verbouwt 36 ha aardbeien
en 40 ha prei in het Brabantse Nuenen. De aardbeien worden
afgezet via Bakker, de inkooporganisatie van Albert Heijn.
Van den Heuvel teelt op lichte zandgrond met een organisch
stofgehalte van 2,5%.
Kaligetal te hoog
Van den Heuvel steekt veel energie in de juiste bemesting
van zijn aardbeien. Na vorig jaar heeft hij daar ook alle reden
toe. “De planten horen een soort fabrieken te zijn.” Hij maakt
een royaal gebaar. “Maar vorig jaar bleef een deel van de
planten veel te klein, net als de aardbeien zelf. De opbrengst
in kilo’s aardbeien lag 40 tot 50% lager dan normaal.”
28 Hoofdstuk 2 /Overal anders
Het was in eerste instantie een raadsel wat er aan de hand
was. “Ik kon zien dat de planten niet ziek waren, wel hadden
ze heel donker blad. Om de oorzaak van de problemen te
achterhalen, hebben we grondmonsters laten nemen. Daaruit
bleek dat het kaligetal veel te hoog lag, wat problemen geeft
met de opname van magnesium.” Hij geeft nu geen drijfmest
meer om de hoeveelheid kali in de bodem te verlagen. Van den
Heuvel verschuift op zijn stoel: “In de tijd dat ik hier teel, heb
ik altijd drijfmest uitgereden in het voorjaar en het is behoorlijk
wennen om dat nu opeens niet meer te doen.”
In de twaalf weken dat de aardbeienplanten groeien en vruchten
leveren, laat Van den Heuvel drie stikstofanalyses van de bodem
nemen en vier bladanalyses. Met behulp van de uitkomsten
bepaalt hij de precieze hoeveelheid en samenstelling van de
kunstmest en de bladmeststoffen die hij gaat gebruiken.
Naam: Mari van den Heuvel
Plaats: Nuenen
Beroep: Vollegrondsteler
Grondsoort: Zand
Spitten is funest
Van den Heuvel ploegt de grond ieder jaar. “Spitten is funest.
De grond is hier licht leemhoudend en wordt een soort spons
als je spit. Het draagvermogen is dan helemaal verdwenen.”
Verder maakt hij zijn percelen om de drie jaar wat dieper
los omdat de ondergrond zich langzaam verdicht. Dat doet
hij met een woelpoot tot een diepte van 65 tot 70 cm. “De
drainage ligt op 80 cm dus dieper kan ik niet gaan.”
Tot slot een tip voor goed bodembeheer: “Loop regelmatig
door de percelen en zoek uit waarom het gewas op sommige
plekken achterblijft. Heeft het te maken met structuurbederf,
bemesting of aaltjes? Ik ga nog wel eens met een prikstok
door het land om te kijken of verdichte lagen de oorzaak zijn
van problemen. De bodem is je belangrijkste productiefactor
en verdient je aandacht.”
“De bodem is je
belangrijkste
productiefactor.Die moet je
door en door kennen.”
Hoofdstuk 2 /Overal anders 29

30 Hoofdstuk 2 /Overal anders
Veenlandschap
Bijna alle veengrond die in gebruik
is door de landbouw is laagveen.
Weidelandschap en veel sloten met
een hoog waterpeil kenmerken
agrarische laagveenlandschappen.
Laagveen is, zoals het woord al zegt,
laaggelegen en staat in direct contact
met het grondwater. Hoogveen is
hooggelegen, volledig afhankelijk
van regenwater en erg voedselarm.
Bijna alle hoogveengebieden in de
Peel en Noord-Nederland zijn vanaf
de middeleeuwen afgegraven voor
de winning van turf. Oorspronkelijk
hoogveen vind je nog in natuurgebieden
bij Emmen, Vriezenveen en
op de grens van Noord-Brabant en
Limburg in het gebied de Groote Peel.
Laagveengebieden strekken zich uit
in Friesland, Noord-Holland en Zuid-
Holland. Het zijn cultuurlandschappen
die door ontginning van moerassen
zijn ontstaan. Bewoners groeven
sloten om het veen te ontwateren en
geschikt te maken voor landbouw.
Ook in laagveengebieden is turf
gewonnen. Hierdoor zijn in West-
Nederland en Noord-West Overijssel
uitgestrekte plassen ontstaan. Het
grootste deel hiervan is vanaf
de zestiende eeuw ingepolderd.
Laagveengronden zijn heel vruchtbaar,
maar hebben weinig draagkracht.
Vandaar dat je er teelten vindt die
geen zware landbouwmachines nodig
hebben, zoals grasland, boomteelt en
vollegrondsgroenteteelt.
Veenweide rondom Berkenwoude (Zuid-Holland)
Hoofdstuk 2 /Overal anders 31

32 Hoofdstuk 2 /Overal anders
De Zuidlimburgse heuvels bij Gulpen-Wijlre
Lösslandschap
Het heuvelachtige lösslandschap van Zuid-Limburg, waar landbouw en natuur elkaar
afwisselen, spreekt velen tot de verbeelding. In het lösslandschap zijn de oudste sporen
van Nederlandse landbouw gevonden. Langs het dal van de Keutelbeek, ten zuiden van
Geleen, liggen de restanten van zeven boerderijen uit de bandkeramische cultuur van
5.500 tot 4.400 voor Christus.
Oorspronkelijk is löss kalkrijk afgezet, maar door de eeuwen heen is de kalk uit de
bovenste bodemlaag verdwenen door aanvoer en afbraak van organisch materiaal. Door
die langzame verzuring is de samenhang tussen de kleideeltjes verminderd en zijn ze
uitgespoeld naar diepere bodemlagen. De bovenste bodemlaag is daardoor zandiger
geworden en gevoelig voor erosie, terwijl de bodem onder de bouwvoor zich heeft
verdicht door de ingespoelde kleideeltjes. Deze gronden heten brikgronden en komen
in heel Europa voor. De verdichte onderlaag kan worden losgewoeld om de bodem te
verjongen. Ook regenwormen leveren een belangrijke bijdrage aan menging van de
bodemlagen.
Hoofdstuk 2 /Overal anders 33

fysisch
chemisch
biologisch
Als je de bodem met een huis vergelijkt, is de grondsoort het bouwmateriaal en de bodemstructuur
de constructie van het huis. De bodemstructuur moet je zien als de onderlinge binding en
rangschikking van de bodemdeeltjes. Tussen de bodemdeeltjes kunnen veel poriën (kleine
holtes) aanwezig zijn of juist heel weinig.
De grootte van de poriën en de verdeling ervan hebben veel invloed op de lucht- en
waterhuishouding van de grond. Daardoor beïnvloedt de bodemstructuur de productiecapaciteit
van gewassen. Als je weer de vergelijking maakt met het huis: een goede constructie van je huis
verschaft je woonplezier en een slechte constructie is een bron van ergernis en ellende.
Factoren die de bodemstructuur beïnvloeden, zijn de grondsoort, het organische stofgehalte
van de bodem, de grondwaterstand, het bodemleven, de calciumtoestand van de bodem, de
gewaskeuze en grondbewerkingen.
Hoofdstuk 3
34 Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur
Thuis in de
bodemstructuur
een goede constructie
verschaft woonplezier en
een slechte constructie
is een bron van ergernis
en ellende
De bodemstructuur is als de
constructie van een huis:
Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur 35

De minerale
bodemdeeltjes
stellen zich voor…
Zand
Zand is één van de meest voorkomende natuurlijke stoffen op aarde.
Het grootste deel van het Nederlandse zand bestaat chemisch gezien uit
kwartszand (SiO 2 ). Zanddeeltjes zijn met hun afmetingen tussen de 0,05 en
2 millimeter met het blote oog zichtbaar. Door de relatief grote korrels is de
water- en luchtdoorlatendheid van zandgrond goed en houdt zand weinig vocht
vast. In zandgrond met kleine korrels heeft de bodem van nature de neiging
zich te verdichten. Zand heeft weinig betekenis voor de bodemvruchtbaarheid
maar geeft wel stevigheid en draagkracht.
36 Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur
Leem
Leem is een mengsel van klei- en siltdeeltjes. Silt bestaat net als zand meestal uit
kwarts (SiO 2 ) en klei voor het grootste gedeelte uit kleimineralen. Siltdeeltjes
zijn een maatje kleiner dan zanddeeltjes met afmetingen tussen de 2 en 50
micrometer.
De poriën tussen leemdeeltjes zijn kleiner dan tussen zanddeeltjes. Hierdoor is
leem beter in staat om water vast te houden en heeft een leembodem een sterke
capillaire werking. Dat wil zeggen dat vocht uit diepere grondlagen omhoog
trekt bij droogte. Leemgrond laat water en zuurstof beter door dan kleigrond,
maar slechter dan zandgrond.
En veen?
Zuiver veen bestaat niet uit minerale deeltjes maar
voor 100% uit de restanten van planten, ofwel
organische stof. In veengronden kun je soms hele
boomstammen aantreffen. Veen hoort dus niet thuis
in het rijtje van minerale bodemdeeltjes. Wel zijn er in
Nederland veel veengronden die in meer of mindere
mate klei bevatten: venige klei en kleiig veen.
Klei of lutum
Klei- of lutumdeeltjes zijn minuscuul in vergelijking met zanddeeltjes. Ze zijn kleiner
dan 2 micrometer (0,002 millimeter) en bestaan chemisch gezien grotendeels uit
kleimineralen. Zavel is een mengsel van zand- en kleideeltjes en heeft een lutumgehalte
tussen de 8 en 25%. Bij meer dan 35% lutumdeeltjes heb je te maken met zware klei.
Kleideeltjes spelen een belangrijke rol bij de bodemvruchtbaarheid. Ze hebben een
negatieve lading en zijn in staat om positief geladen voedingsstoffen zoals kalium, calcium,
magnesium, natrium, mangaan, ammonium aan zich te binden. De voedingsstoffen
spoelen daardoor niet uit en kunnen later worden opgenomen door gewassen.
Met een hoog kleigehalte in de bodem is voldoende organische stof nodig om de grond
luchtig en bewerkbaar te houden. Zware kleigrond laat water en zuurstof niet goed door.
Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur 37

38 Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur
Grootte van minerale bodemdeeltjes
mm
lutum
slib
leem
silt
zand
sloef löss fijn grof
grind stenen
63
Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur 39

Checklist bodemstructuur
Hoe goed is de bodemstructuur van je percelen? Door onderstaande checklist na te lopen, krijg je daar
snel inzicht in. Als de meeste van onderstaande stellingen van toepassing zijn op je percelen, dan is de
bodemstructuur dik in orde. Zo niet, lees dan zeker de volgende bladzijden door.
Op mijn percelen ...
…wordt water in natte periodes snel afgevoerd
en blijven geen plassen staan.
…houdt de bodem voldoende water vast.
Beregenen is daardoor niet, minder snel of
minder vaak nodig.
…is de draagkracht van de grond bij
normale weersomstandigheden goed. Met
landbouwmachines kunnen de gewenste grond-
of gewasbewerkingen worden uitgevoerd.
…laat de grond zich goed bewerken. Er zijn
geen problemen met plakkerige grond of harde
kluiten die zich moeilijk laten verkruimelen.
40 Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur
…is de grond luchtig waardoor planten een
groot wortelstelsel ontwikkelen dat diep in de
grond kan doordringen. Dit stimuleert de
opname van water en voedingsstoffen en
daarmee de gewasgroei.
…is er voldoende organische stof in de bodem
aanwezig. Dit zorgt voor goede bewerkbaarheid
en watervasthoudend vermogen van de
bodem.
…is er voldoende bodemleven aanwezig.
Vooral regenwormen zorgen voor vermenging
en beluchting van de bodem.
...is de grond luchtig waardoor
planten een groot wortelstelsel
ontwikkelen dat diep in de grond
kan doordringen. Dit stimuleert de
opname van water en voedingsstoffen
en daarmee de gewasgroei. Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur 41

Structuurverbetering
Laat de bodemstructuur van je percelen te wensen over? Dan betaalt structuurverbetering zich uit
in klinkende munt. Gewassen groeien beter en opbrengsten nemen toe. Structuurverbetering is
te realiseren via bekalking, organische stofvoorziening en grondbewerking.
Bodemstructuur bepaalt suikeropbrengst
De waterdoorlatendheid van de bodem is één van de belangrijkste succesfactoren
voor een hoge suikeropbrengst. Op bietenpercelen met een goede
doorlaatbaarheid van de bodem is de suikeropbrengst tot 2 ton per ha hoger
dan op percelen met een mindere bodemstructuur. Dat is gebleken uit de
bedrijfsvergelijkingsstudie Susy (Speeding Up Sugar Yield) van het bieteninstituut
IRS en Cosun. In de studie zijn 26 paren van telers gevormd, waarbij de ene teler
structureel hogere suikeropbrengsten haalt dan de andere. Om de verschillen in
temperatuur, neerslag en grondsoort te minimaliseren, liggen de bedrijven van
de telersparen dicht bij elkaar. Met een goede bodemstructuur kan de teler
sneller het land op om te zaaien en is het gewas eerder in het seizoen gesloten.
Verder hebben de bieten minder last van droogte doordat ze dieper en intensiever
wortelen, terwijl het water bij nattigheid sneller wegzakt.
42 Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur
!
Bekalken op lichte klei
Gebruik voor het verbeteren van
de structuur van lichte klei en
zavel altijd calciumhoudende kalk.
Magnesiumhoudende kalk werkt
verslemping juist in de hand.
?
Bekalking
Bekalking kan de structuur van löss en klei verbeteren.
Löss en zavel (lichte klei) zijn bij een laag
calciumgehalte en een laag organische stofgehalte
gevoelig voor verslemping of dichtslaan van de grond.
Bodemdeeltjes binden zich dan onvoldoende aan elkaar.
Bekalking verbetert de onderlinge binding en daarmee
de bodemstructuur.
Op zware kleigronden is de binding tussen de
bodemdeeltjes juist heel sterk. Bij een laag calciumgehalte
en een laag organische stofgehalte veroorzaakt
dit smerende grond die lastig te bewerken is. De grond
droogt hard en bonkig op. Bekalking zorgt ervoor dat
de lutumdeeltjes netjes in het gelid komen waardoor
de grond kruimeliger wordt.
Een andere belangrijke reden voor bekalking van grond
is het verhogen van de zuurgraad van de bodem.
?
Bekalken bij hoge pH?
Als de pH van de bodem al te hoog
is, wil je deze niet verder verhogen.
Met bekalking zal dit wel het geval
zijn. Het strooien van gips (CaSO4) is dan een optie. Gips is namelijk een
structuurverbeteraar die de pH van de
bodem niet beïnvloedt.
Organische stof
Organische stof is één van de belangrijkste bestanddelen van de bodem.
Grond met voldoende organische stof heeft minder last van droogte en kan
voedingsstoffen beter aan zich binden, zodat minder uitspoeling plaatsvindt.
Ook verbetert organische stof de bewerkbaarheid van zware kleigronden.
Organische stof bestaat voor het grootste deel uit humus. Dit is organisch
materiaal dat door het bodemleven niet verder kan worden verteerd. Niet al
het verse organisch materiaal draagt bij aan de humusopbouw: een gedeelte
mineraliseert en komt vrij in de vorm van voedingsstoffen voor planten en
het bodemleven. Het organische materiaal dat na één jaar nog niet verteerd
is, telt mee voor de humusopbouw. Dit heet de effectieve organische stof.
Organische-stofbalans
Een organische-stofbalans laat zien of de jaarlijkse aanvoer van organische stof
de afname compenseert. Je kunt zelf een organische-stofbalans opstellen of
het laten doen door een voorlichter. De snelheid van afname van organische
stof is afhankelijk van de grondsoort, de gewassen die geteeld worden,
de bodemtemperatuur en de grondbewerkingen. Op akkerbouwgronden
mineraliseert jaarlijks 1.000-2.500 kg organische stof. Deze hoeveelheid
moet dus minimaal worden aangevuld om het organische stofgehalte op
hetzelfde niveau te houden.
Op peil houden
Je kunt het organische stofgehalte van de bodem op peil houden door de
aanvoer van dierlijke mest en compost, de teelt van groenbemesters en de
teelt van gewassen die veel gewasresten achterlaten. Verder is het beperken
van het aantal grondbewerkingen een manier om het verlies van organische
stof te verminderen. Grondbewerkingen versnellen namelijk de afbraak van
organische stof door blootstelling van de grond aan zuurstof. Houd er wel
rekening mee dat organische stofgehaltes van de bodem traag veranderen en
verwacht geen snelle resultaten.
!
Stikstof uit organische stof
Organische stof kan forse hoeveelheden
stikstof leveren aan gewassen. De
(snelheid van) afbraak van organische
stof is dus iets om goed rekening mee
te houden bij het opstellen van een
bemestingsplan.
Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur 43

44 Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur
“Regenwormen verwennen met ureum”
Arnold Bosgoed woont vlakbij de IJssel in het Overijsselse
Welsum. Hij verbouwt 9 ha fruit, waarvan 8 ha appels en 1 ha
peren. Verder teelt hij voor derden in het nabijgelegen Veessen
1 ha peren en dit najaar wordt nog 4 ha appelbomen aangeplant.
Bosgoed: “De nieuwe aanplant komt op oud bouwland.
We hebben een paar jaar geleden een grondmonster laten
onderzoeken en de bodem bleek biologisch dood te zijn. Dat
kon je ook goed zien. Als je met een schop in de grond stak,
kwam je geen beestje tegen. Om de bodem te verbeteren, heeft
er twee jaar gras gestaan en is er champost opgebracht. Je kunt
zien dat er nu meer leven in de grond zit.”
Wortelsnoeien
Net als veel andere fruittelers teelt Bosgoed op rivierklei. “Ruim 8
ha is 20 tot 25% afslibbaar. De rest is 30% afslibbaar”, vertelt hij.
Naam: Arnold Bosgoed
Plaats: Welsum
Beroep: Fruitteler
Grondsoort: Rivierklei
De overgang tussen de zavel en de klei is scherp. “Ik kan de
scheiding door de boomgaard zien lopen. Op de zwaardere
grond moet ik de bomen veel sterker afremmen in de groei.”
Groeiremming vindt plaats door de wortels van de bomen te
snoeien. Daarbij trekt Bosgoed een mes 35 cm diep door de
grond op een afstand van 30 tot 50 cm van de bomen. “Op de
zwaardere grond gaat het mes wat dichter bij de bomen langs
en dieper door de grond.”
De pH van de bodem ligt op zijn bedrijf op 7,2 en het
organische stofgehalte op 2%. De zuurgraad is aan de hoge kant
voor de teelt van fruit. Om de pH niet verder op te laten lopen,
bemest Bosgoed met zwavelzure ammoniak. Toch heeft hij niet
de illusie dat hij de zuurgraad van de bodem daar echt mee
verlaagt. “De pH is hier altijd al hoog geweest.” Problemen met
aaltjes heeft Bosgoed niet. Sterker nog, hij vindt het niet erg dat
er wat zitten, als het er maar niet te veel zijn. “Ze kunnen de groei
van de bomen remmen en dat vind ik alleen maar plezierig.”
Wormenboer
Bosgoed besteedt veel aandacht aan het bodemleven in zijn
boomgaard. Daardoor is hij ook een beetje veeboer, van wormen
welteverstaan. “Regenwormen trekken afgevallen blad de grond
in en verteren het. Hoe sneller dat gebeurt, hoe beter het is.
Schurft overwintert namelijk op het oude blad.” Daarom ‘poetst’
hij de boomgaard ieder jaar. Hij brengt het afgevallen blad op
de grasstrook en versnippert het waardoor de wormen het blad
sneller kunnen verteren. “Om de wormen extra te verwennen,
kun je nog wat ureum over het blad spuiten. Daar zijn ze
helemaal gek op.”
“Ik vind het niet erg dat er
aaltjes in de grond zitten.
Ze kunnen de groei van de
bomen remmen en dat vind
ik alleen maar plezierig.”
Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur 45

Grondbewerking
Met het bewerken van de bouwvoor, diepe
grondbewerking en ontwatering kun je de
bodemstructuur verbeteren.
Bewerken van de bouwvoor
Ploegen, spitten, woelen en eggen verbeteren
de water- en luchthuishouding van de
bouwvoor. De bouwvoor is de normale
ploeg- of bewerkingsdiepte van de grond.
Wees ervan bewust dat de bewerkingen een
tijdelijke verbetering van de bodemstructuur
geven. Door regenval en belasting van de
grond door machines of vee keert de bodem
weer terug in z’n oude staat. Sterker nog,
het bewerken van de grond onder natte
omstandigheden of met te hoge bandendruk
46 Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur
leidt juist tot een verslechtering van de
bodemstructuur en verdichting van diepere
grondlagen. Goede timing is dus belangrijk.
Diepe grondbewerking
Bij diepe grondbewerking worden de
bodemlagen onder de bouwvoor gekeerd
(geploegd) of gemengd (gewoeld of
gespit). Diepe grondbewerking doe je
alleen om problemen in het bodemprofiel
aan te pakken. Het is iets om zorgvuldig
mee om te gaan en zo min mogelijk te
doen. Je kunt diepe grondbewerking
toepassen om de draagkracht van venige
gronden te verbeteren, lichtere grond
aan de oppervlakte te brengen, verdichte
ondergrond los te maken en storende lagen
in de bodem te doorbreken waardoor de
ontwatering verbetert. Tegen de bedoeling
in kan diepe grondbewerking leiden tot
structuurbederf. De grond kan dichtzakken
waardoor zuurstofgebrek ontstaat en de
grond slecht ontwatert. Een risico van
diepploegen is dat de vruchtbare bovenlaag
te diep wordt weggestopt, wat verschraling
van de bouwvoor met zich meebrengt. Het
voordeel van diepploegen ten opzichte van
diepspitten of diepwoelen is dat schone
grond naar boven komt, waardoor de
ziektedruk in de bodem vermindert.
Ontwatering
Je kunt percelen ontwateren door de aanleg
en het onderhoud van sloten, sleuven en
drainagebuizen. Verder bevorderen egalisatie
en vlak ploegen gelijkmatige afwatering.
Het vervelende aan natte plekken is dat
ze zichzelf versterken. Waar water blijft
staan, verdwijnt alle zuurstof uit de grond.
Planten sterven af en de structuur van de
grond bederft. Doordat er geen planten
hergroeien, herstelt de bodemstructuur zich
niet en verzakt en verslempt de grond steeds
meer. Ook raakt natte grond voedingsstoffen
sneller kwijt.
!
Drainagecheck
Verstopte en afgebroken drainagebuizen
veroorzaken onnodige wateroverlast.
Controleer de uiteinden van drainagebuizen
daarom regelmatig.
Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur 47

Alles
komt uit de
grond
1 Rubber
2 IJzer
3 Diesel
4 Plastic
5 Glas
48 Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur
1
3
1
5
4
1 2
3 4
Rubber
IJzer
Diesel
De grondstof voor
synthetische rubber
is aardolie. In 2005 werd
wereldwijd 21 miljoen ton
rubber geproduceerd, waarvan
58% synthetisch. Natuurlijke
rubber wordt in de meeste
gevallen geproduceerd
uit latex, gewonnen uit
de rubberboom (Hevea
brasiliensis). Indonesië,
Maleisië en Thailand zijn de
belangrijkste producenten
van natuurrubber.
De aardkorst
bestaat voor
ongeveer 5% uit ijzer,
meestal in de vorm van
hematiet. In vrijwel alle
delen van de wereld zijn
ijzermijnen te vinden.
De grootste wingebieden
liggen in China, Brazilië,
Australië, Rusland en India.
Deze landen zijn samen goed
voor ongeveer 70% van de
wereldproductie.
2
5 Glas
De belangrijkste
grondstof
voor glas is
kwartszand (SiO2). Bij de
productie van glas worden
stoffen aan het zand
toegevoegd om het smeltpunt
(1.700 ˚C) en daarmee
de verwerkingskosten
te verlagen. Voor het
maken van gekleurd glas
worden metaalverbindingen
toegevoegd.
IJzerverbindingen geven
groen getint glas,
kobaltverbindingen blauw
glas en nikkelverbindingen
maken glas bronskleurig.
Diesel wordt
gewonnen uit
ruwe olie. In de bodems
van het Midden-Oosten
bevinden zich meer dan
60% van de wereldwijde
aardolievoorraden. Bij
raffinage wordt de ruwe olie
door een destillatietoren
geleid waarbij verschillende
producten vrijkomen, zoals
LPG, kerosine, diesel,
stookolie, bestanddelen voor
smeerolie en paraffine en
asfalt.
Plastic
De grondstof
voor plastics
is in de meeste gevallen
ruwe olie, gewonnen uit
ondergrondse oliebronnen.
Veel gebruikte plastics
zijn polyethyleen (PE)
voor onder andere plastic
tassen, polypropyleen
(PP) voor autobumpers,
polystyreen (PS) voor
verpakkingsmaterialen,
polyester (PES) voor
textiel, polyvinylchloride
(PVC) voor buizen.
Hoofdstuk 3 /Thuis in de bodemstructuur 49

fysisch
chemisch
biologisch
Hoofdstuk 4
50 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
Supermarkt met
voedingsstoffen
De meeste planten ontkiemen, groeien en leven op één plaats: daar waar
ze geworteld zijn in de bodem. Die ene plek is tegelijk de supermarkt waar
ze inkopen doen en de keukentafel waaraan ze eten. Als er voedingsstoffen
ontbreken, kunnen ze niet in de auto stappen naar een supermarkt in een dorp
verderop. Dat maakt gewassen afhankelijk van een goede bemestingstoestand
van de bodem op de plaats waar ze wortelen.
De beschikbaarheid van voedingsstoffen heeft een direct effect op het
rendement van teelten. Neem bijvoorbeeld de teelt van aardappelen. De
financiële opbrengst wordt bepaald door het aantal kilogrammen en
de kwaliteit van de aardappelen. De kwaliteit wordt gemeten door het
onderwatergewicht van de knollen te meten.
Het verdelen van de stikstofgift over meerdere kleine giften is een hulpmiddel
om de groei te sturen en het onderwatergewicht te beïnvloeden. Als de
aardappelen te veel stikstof tot hun beschikking hebben, wordt de extra
stikstof als een luxeproduct worden geïnvesteerd in het blad. Dit verbetert
het onderwatergewicht van de aardappelen niet.
Ook voor andere gewassen geldt dat bemesting grote effecten heeft op het
rendement van de teelt en de gezondheid van vee. In dit hoofdstuk vind je
informatie over belangrijke voedingsstoffen in de bodem.
• zijn de
schappen gevuld met
voedingsstoffen die het gewas
nodig heeft;
In een goede bodemsupermarkt...
• zijn voedingsstoffen in de juiste
verhouding aanwezig;
• kunnen gewassen er prettig winkelen,
onder andere door een goede zuurgraad
van de bodem;
• is de bevoorrading van
voedingsstoffen naar de
supermarkt in orde.
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 51

Beter doorgronden
Bezittingen en liquiditeit
Als je bezittingen hebt ter waarde van 10 miljoen
euro, ben je dan rijk? Wel als je een gedeelte van
het geld liquide kunt maken wanneer je het nodig
hebt. Als dat niet lukt, kun je ondanks je rijkdom
toch (tijdelijk) armoede lijden. In de bodem is
het niet anders. De bodemvoorraad stikstof kan
10.000 kg per ha zijn, maar als het gewas geen
kilo van deze stikstof kan opnemen terwijl de
behoefte er wel is, ontstaan gewasgebreken.
Voor goed bodembeheer geldt dat je de liquiditeit
ofwel de direct beschikbare hoeveelheid van alle
relevante (sporen)elementen in het groeiseizoen
wilt weten.
Grondsoort
CEC tussen en binnen grondsoorten
Bindingscapaciteit kleihumuscomplex (mmol+/kg)
52 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
In de toekomst kijken
Voor de belangrijke voedingsstoffen stikstof, fosfaat, kalium, zwavel,
calcium, magnesium en natrium is het meestal nuttig om te weten wat de
bodemvoorraad is en hoeveel de bodem in het groeiseizoen kan naleveren aan
het gewas. De directe beschikbaarheid van voedingsstoffen is namelijk maar een
momentopname. Als de directe beschikbaarheid hoog is, terwijl de voorraad
of nalevercapaciteit laag is, weet je dat het gewas in de toekomst minder
voedingsstoffen zal kunnen opnemen. Met de informatie over de voorraad
en de nalevercapaciteit kijk je dus naar de toekomst, terwijl je met de direct
beschikbare hoeveelheid kijkt naar het heden. Het kleihumuscomplex speelt
een belangrijke rol bij de nalevering van voedingsstoffen aan gewassen.
Veen heeft in vergelijking
met andere grondsoorten
een hoge CEC. Dat wil
zeggen dat veen veel
voedingsstoffen kan
binden en weer kan afstaan
aan gewassen.
Het kleihumuscomplex
Klei en humus vormen samen het
kleihumuscomplex. Dit complex is een
bron van voedingsstoffen voor planten.
Het is in staat om voedingsstoffen vast te
houden en weer af te geven als gewassen
ze nodig hebben.
Voor goed mineralenmanagement
is het belangrijk te weten wat de
capaciteit en de bezettingsgraad van
het kleihumuscomplex is. De capaciteit
van het complex geeft aan hoeveel
voedingsstoffen en andere elementen
de bodem maximaal kan vasthouden.
Als de capaciteit groot is, kan de grond
veel voedingsstoffen naleveren. De CECwaarde
is dan hoog. CEC staat voor Cation
Exchange Capacity.
De bezettingsgraad laat zien hoeveel procent
van de beschikbare ruimte op het
kleihumuscomplex wordt ingenomen
door voedingsstoffen. Wanneer de bezetting
van het kleihumuscomplex lager is
dan 80%, wordt de grond landbouwkundig
niet optimaal benut. Dit geeft aan dat
er ruimte is voor (voorraad)bemesting.
Collega’s en concurrenten
Aanwezigheid van de ene voedingsstof kan de opname van de andere
voedingsstof stimuleren of juist afremmen. Als een voedingsstof
voldoende in de bodem aanwezig is, wil dat dus niet per defi nitie
zeggen dat die voedingsstof ook voldoende kan worden opgenomen
door gewassen. Er moeten niet teveel concurrenten aanwezig zijn.
Hoofdstuk 5
De wisselwerking tussen voedingsstoffen
Voedingsstof Slechtere opname Betere opname
door aanwezigheid van … door aanwezigheid van …
mangaan magnesium, koper, ijzer kalium
zink calcium, koper, fosfor, ijzer
borium zink, calcium, koper, kalium
fosfor ijzer, zink, calcium, koper, kalium magnesium
kalium fosfor, borium, calcium,
magnesium, ammonium ijzer, mangaan
koper mangaan
magnesium kalium, mangaan, calcium nitraat, fosfor
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 53

Stikstof (N)
54 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
In de bovenste 10 cm van de grond zit soms wel 15.000
kg stikstof (N) per ha. Deze stikstof is grotendeels
vastgelegd in organische stof en aan bodemdeeltjes en
daardoor niet beschikbaar voor gewassen. Bacteriën
en schimmels verteren organische stof waarbij
voedingsstoffen, waaronder stikstof, vrijkomen. Dit
heet mineralisatie. Mineralisatie is sterk afhankelijk
van de temperatuur en de vochtigheid van de bodem.
Het bodemleven is het meest actief bij zomerse
temperaturen en een goede bodemvochtigheid; de
mineralisatie is dan het hoogst.
Minerale stikstof beweegt zich gemakkelijk door de
bodem. Dat bevordert de opname door gewassen
maar heeft als nadeel dat stikstof, in de vorm van
nitraat, snel uitspoelt.
Stikstofleverend vermogen
Het stikstofleverend vermogen (NLV) geeft een inschatting van de
hoeveelheid stikstof die tijdens het groeiseizoen vrijkomt door afbraak van
organische stof. Deze stikstof wordt zonder bemesting geleverd vanuit de
bodemvoorraad.
Binnen een bedrijf kan het stikstofleverend vermogen van percelen sterk
verschillen. Houd daar bij de bemesting rekening mee: wat een perceel
zelf aan stikstof levert, hoeft niet via dierlijke mest of kunstmest te worden
gegeven.
Het NLV is niet alleen afhankelijk van de totale bodemvoorraad stikstof,
maar ook van de verhouding tussen koolstof en stikstof (C/N-ratio) in de
organische stof. Een lage C/N-ratio verhoogt het stikstofleverend vermogen
van de bodem. Dierlijke mest heeft een lagere C/N-ratio dan compost. Dat
betekent dat dierlijke mest meer stikstof levert dan compost.
Oud en jong
Ook is het NLV sterk afhankelijk van de activiteit van het bodemleven.Vroeg
in het voorjaar is die activiteit gering en levert de bodem weinig stikstof.
Gewassen zijn dan afhankelijker van kunstmest voor hun groei. Als het
warmer wordt, neemt de activiteit van het bodemleven en daarmee het
stikstofleverend vermogen van de bodem toe.
Daarnaast speelt ook de grondsoort een belangrijke rol bij het vrijkomen van
stikstof (zie figuur). De verschillen hebben deels te maken met de ouderdom
van de organische stof. Oude, stabiele organische stof levert minder stikstof
dan jonge organische stof. Op dalgronden ligt het organische stofgehalte
gemiddeld 4 keer zo hoog als op duingronden, terwijl dalgronden maar
2,5 keer zoveel stikstof per ha leveren. Dat komt doordat dalgronden relatief
oude organische stof bevatten.
Gemiddeld stikstofleverend vermogen
per grondsoort
63
228
kg N/ha/jaar
kg N/ha/jaar
96
kg N/ha/jaar
86
149
112
kg N/ha/jaar
kg N/ha/jaar
kg N/ha/jaar
155
kg N/ha/jaar
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 55

De meeste planten nemen stikstof op in de
vorm van nitraat. Sommige gewassen zoals
granen, grassen en aardappelen kunnen ook
ammonium goed opnemen.
56 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
Totale stikstof (N-totaal)
Het stikstoftotaal (N-totaal) geeft informatie over de totale hoeveelheid stikstof
die in de bovenste 10 cm van de bodem aanwezig is. De voorraad kan flink
variëren en is onder andere afhankelijk van het organische stofgehalte en de
grondsoort. Het grootste gedeelte van de bodemvoorraad stikstof is niet direct
beschikbaar voor gewassen. De stikstofvoorraad bestaat uit gemiddeld 5.000 kg
per ha en kan oplopen tot wel 15.000 kg per ha.
!
Timing van de stikstofgift
De mineralenwetgeving legt beperkingen op aan de stikstofgift. Het is
daarom steeds belangrijker om op het juiste moment de juiste hoeveelheid
minerale stikstof bij gewassen te krijgen. Dat kun je preciezer doen door
de stikstofgift te verdelen over meerdere kleine giften. Daarmee heb je de
mogelijkheid om beter in te spelen op de seizoensgebonden beschikbaarheid
van stikstof uit de bodem.
Van jaar tot jaar kan de voor de plant beschikbare hoeveelheid stikstof
namelijk flink verschillen. Deze hoeveelheid is afhankelijk van de temperatuur
(mineralisatie) en de hoeveelheid neerslag (uitspoeling van stikstof). Om
er zeker van te zijn dat het gewas voldoende stikstof kan opnemen tijdens
de verschillende groeistadia, is controle van de aanwezige minerale stikstof
voor en tijdens de teelt nodig.
Minerale stikstof
(N-mineraal)
Minerale stikstof (N-mineraal) is stikstof
die direct opneembaar is voor gewassen. De
hoeveelheid N-mineraal varieert van 0 tot
meer dan 200 kg stikstof per ha. Het is maar
een klein gedeelte van de totale hoeveelheid
stikstof die in de bodem aanwezig is.
- N-mineraal bestaat uit nitraat (NO ) en 3
+ ammonium (NH ). De meeste planten
4
nemen stikstof op in de vorm van nitraat.
Sommige gewassen zoals granen, grassen
en aardappelen kunnen ook ammonium
goed opnemen. Ammonium is minder
uitspoelingsgevoelig dan nitraat omdat het
zich kan binden aan het kleihumuscomplex.
Organische stikstof
(N-organisch)
In het bodemvocht opgeloste organische
stikstof (N-organisch) geeft een indicatie van
de hoeveelheid stikstof die het bodemleven de
komende weken beschikbaar kan maken voor
gewassen. N-organisch is een voorspeller van de
beschikbaarheid van stikstof, terwijl N-mineraal
een momentopname is.
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 57

Voor een rijpe oogst
Fosfaat en stikstof moeten in de juiste verhouding
aanwezig zijn in de bodem. Een belangrijke reden is
dat fosfor de afrijping van gewassen bevordert, terwijl
stikstof de blad- en stengelgroei juist stimuleert.
Kaliumliefhebber
Consumptieaardappelen zijn grootgebruikers van
kalium. Ze nemen zelfs meer kalium dan stikstof op.
Fosfor(P)
Fosfor beweegt niet gemakkelijk door de bodem.
Dat heeft als voordeel dat deze voedingsstof niet snel
uitspoelt. Het nadeel is dat gewassen naar fosfor toe
moeten groeien om het te kunnen opnemen. Zeker
in het voorjaar, als de wortels nog klein zijn, kan de
opname daarom in de knel komen. Dat is de reden dat
vaak een startbemesting met fosfor wordt geadviseerd,
zelfs bij een goede fosfaattoestand van de bodem.
De pH van de bodem speelt een belangrijke rol bij de
opname van fosfor door gewassen. Bij een hoge pH
bindt calcium zich aan fosfaat, wat de fosforopname
bemoeilijkt en bij een lage pH remmen aluminium en
ijzer de opname.
!
?
!
Dierlijke mest
Met dierlijke mest breng je veel kalium op je percelen.
Het kan zoveel zijn dat de opname van magnesium
en calcium in de knel komt. Kalium beconcurreert
namelijk de opname van magnesium en calcium door
gewassen.
58 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
Kalium(K)
De totale hoeveelheid kalium bedraagt gemiddeld maar
liefst 20.000 kg per ha in de bovenste 10 cm van de
bodem. Een groot deel daarvan is gebonden aan het
kleihumuscomplex. Er is gemiddeld maar 70 kg kalium
per ha direct beschikbaar voor gewassen. Kalium is, net
als stikstof en zwavel, uitspoelingsgevoelig, vooral op
lichtere gronden. Voor goede bemesting van gewassen
is het van belang om te weten hoeveel kalium vrijkomt
door nalevering uit het kleihumuscomplex. Als je de
direct beschikbare hoeveelheid kalium meet, weet je
alleen hoeveel het gewas nu kan opnemen. Het is een
momentopname. De nalevercapaciteit laat zien wat er
nog beschikbaar komt, zonder extra bemesting. Als er
veel direct beschikbare kalium wordt gevonden en je
weet dat de bodem een hoge nalevercapaciteit heeft, dan
kan met een geringere kaliumgift worden volstaan.
Zwavel(S)
Zwavel is onderdeel van de meeste eiwitten
en onmisbaar voor goede groei. Granen,
aardappelen en koolsoorten hebben veel
zwavel nodig. Zwavel komt beschikbaar
voor gewassen door depositie uit de lucht,
de aanvoer van (kunst)mest en nalevering
uit de bodemvoorraad. Door de afname van
luchtvervuiling is de depositie van zwavel
uit de lucht tussen 1981 en 2005 gemiddeld
met meer dan 300% teruggelopen. Ook zijn
minerale meststoffen tegenwoordig niet meer
vervuild met zwavel. Deze twee factoren zorgen
ervoor dat zwaveltekorten tegenwoordig
sneller voorkomen. Als gewassen vroeg in
het voorjaar al beginnen te groeien, kan
zwavelgebrek optreden. De nalevering uit de
bodem moet nog op gang komen.
!
Goede bodemstructuur
Fosfaat komt lastig van z’n plaats in de bodem.
Als de structuur van de bodem goed is, kunnen
gewassen beter wortelen. Dat verbetert de opname
van fosfaat.
Zwaveldepositie per provincie in 1981 en in 2005 (kg zwavel/ha/jaar)
Door afname van de luchtvervuiling is de zwavellevering uit de lucht fors afgenomen.
kg zwavel/ha/jaar
60
55
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Groningen
Friesland
Drenthe
Overijssel
Gelderland
Noord-Holland
Zuid-Holland
Utrecht
Zeeland
Noord-Brabant
Limburg
1981
2005
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 59

“Veen herstelt snel”
“Iets anders dan gras moet je eigenlijk niet eens willen
verbouwen op zuivere veengrond”, vindt Karel van
Houwelingen. “Met klei op veen is het telen van maïs nog
wel te doen, maar hier is het zonde van de grond.” Van
Houwelingen is bedrijfsleider van Praktijkcentrum Zegveld
van Wageningen UR.
Midden in het Groene Hart houdt het Praktijkcentrum
op zuivere veengrond 100 melkkoeien, bijbehorend
jongvee en circa 40 Swifter-schapen. Het is een typisch
veenweidebedrijf: op de 72 ha die in gebruik is, wordt
alleen gras geteeld.
Van Houwelingen heeft plezier in het werken op veen.
“Veen heeft een enorme groeikracht. De grond levert 200
60 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
tot 300 kg stikstof per ha per jaar, helemaal uit zichzelf.”
Ook prijst hij het herstellingsvermogen van de grond. “Als
je vertrapping door het vee niet te gek laat worden en de
sporen op het juiste moment rolt, sta je ervan te kijken
hoe snel het veen weer in goede conditie is.” Wel heeft
hij moeite met de zwakke draagkracht van veen. “In natte
periodes loop je daar keihard tegenaan.”
Bodemdaling
Zijn tips voor andere veehouders die een veenweidebedrijf
runnen: zorg voor goede ontwatering en voorkom
vertrapping en verstoring van de grond. Wat hij met dat
laatste bedoelt, is in een perceel aan de rand van het erf
goed te zien. Op de plek waar onlangs een sleuf is gegraven
voor de aanleg van een elektriciteitskabel is de grond lelijk
Naam: Karel van Houwelingen
Plaats: Zegveld
Beroep: Veehouder
Grondsoort: Veen
kapot gereden, terwijl het gras elders probleemloos van het
land is gehaald.
Voldoende ontwaterde veengrond heeft in zijn ogen
een slootwaterpeil van circa 60 cm onder het maaiveld.
Op het bedrijf wordt de helft van de percelen bemalen
tot het waterschapsniveau van 30 cm onder het maaiveld.
De andere helft wordt door het Praktijkcentrum zelf
onderbemalen tot 60 cm onder het maaiveld. Het veen dat
tot 60 cm wordt bemalen, daalt 8 millimeter per jaar en
de nattere grond 4-5 millimeter per jaar. Ook op het erf
is de inklinking van het veen goed te zien. De gebouwen,
die allemaal geheid zijn, blijven rotsvast staan en het erf
zakt langzaam weg. De fundering van de stal is goed
zichtbaar. Van Houwelingen: “Om de zes tot acht jaar hogen
we het erf op.”
Bemesten
Van Houwelingen heeft een overzichtelijk bemestingsplan.
De standaard drijfmestgift is 20 tot 25 kuub per ha in het
voorjaar. Daarnaast strooit hij zo’n 450 kilo KAS per ha per
jaar verdeeld over een voorjaarsgift en twee tot drie kleinere
giften. Na de eerste snede bemest hij met 100 kg KAS of
12 kuub drijfmest per ha. “Tussen twee beweidingen bemest
ik soms helemaal niet. Daardoor kan ik het ureumgehalte in
de melk wat drukken.”
“Veen heeft een enorme
groeikracht. De grond
levert 200 tot 300 kg stikstof
per ha per jaar, helemaal
uit zichzelf.”
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 61

Calcium (Ca)
Calcium is niet alleen een belangrijke voedingsstof voor gewassen, maar ook een
structuurverbeteraar op kleigronden. Met een goede calciumvoorziening voorkom je
slemp op lichte klei en smerende grond op zware klei.
De calciumconcentratie in de bodem is vaak 10 keer zo hoog als de kaliumconcentratie,
terwijl de opnamesnelheid veel lager ligt. Dat komt doordat calcium alleen door jonge
plantenwortels kan worden opgenomen. Alle factoren die de aanmaak van nieuwe
wortels beïnvloeden, zijn dus van belang voor goede calciumopname.
Verder beconcurreren de aanwezigheid van kalium en ammonium de opname van
calcium door gewassen.
62 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
?
Fruit zonder stip
Een goede calciumvoorziening van fruitbomen in het
voorjaar verkleint de kans op stip (zwarte puntjes op het
fruit).
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 63

Magnesium (Mg)
Magnesium speelt een belangrijke
rol bij de vorming van bladgroen in
planten. Het is net als stikstof, fosfor,
kalium, calcium en natrium een
hoofdelement: gewassen hebben er
relatief veel van nodig. Magnesium
is minder uitspoelingsgevoelig dan
stikstof en zwavel, maar bij een lage
pH neemt de uitspoelingsgevoeligheid
toe. Ook vindt in grond met een
lage pH concurrentie plaats met de
opname van mangaan, calcium en
kalium. De opname van deze drie
voedingsstoffen wordt dan moeilijker.
64 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
Tekort door kalium
Gewassen kunnen last krijgen van
magnesiumtekort terwijl er wel voldoende
magnesium in de bodem aanwezig is. Een hoog
kaliumgehalte in de bodem of het gebruik
van dierlijke mest, waarin relatief veel kalium
zit, kunnen de boosdoeners zijn. Kalium en
magnesium beconcurreren elkaar namelijk bij
opname door plantenwortels. Als er relatief veel
kalium aanwezig is, wordt magnesium slecht
opgenomen.
!
Natrium en suikerbieten
Een tekort aan natriumbemesting leidt op
lichte zandgrond en veengrond tot lichtere
bieten en een lagere suikeropbrengst.
Natrium (Na)
Koeien smullen van gras dat voldoende natriumzout bevat. Dat bevordert
de grasopname en dus ook de melkproductie. Een laag natriumgehalte
is alleen zichtbaar te maken door chemische analyses; er zijn geen
afwijkingen in grasgroei te zien.
Natrium is vooral op zand- en dalgronden gevoelig voor uitspoeling.
Overvloedige aanwezigheid van kalium en magnesium bemoeilijkt de
opname van natrium door planten.
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 65

De pH:
directeur van het
bodembedrijf
66 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
De pH of zuurgraad van de bodem speelt een centrale rol in de
bodemvruchtbaarheid. Je kunt de pH daarom zien als een directeur
van het bodembedrijf: de pH heeft invloed op het hele reilen en zeilen
in de bodem. De beschikbaarheid van voedingsstoffen (chemische
eigenschappen), de bodemstructuur (fysische eigenschappen) en het
bodemleven (biologische eigenschappen) zijn alledrie afhankelijk van
de pH.
Veel wensen, één pH
De optimale pH van de bodem is altijd een afweging tussen allerlei wensen, die soms tegenstrijdig zijn. Alle
voedingsstoffen hebben namelijk een eigen optimale pH voor opname door planten. Een zuurgraad die goed is
voor de opname van de ene voedingsstof, hoeft dus niet goed te zijn voor de opname van de andere voedingsstof.
En om het nog ingewikkelder te maken: voor elk gewas is de optimale pH per voedingsstof weer verschillend en
ook het bodemleven heeft eigen pH-wensen.
pH
Beschikbaarheid
voedingsstoffen voor
gewassen en pH
4,0 4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5 9,0 9,5 10
stikstof
fosfor
kalium
zwavel
calcium
magnesium
ijzer
mangaan
borium
koper en zink
molybdeen
Hoe breder de band, hoe beter de opname door gewassen.
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 67

Het gebruik van kunstmest en drijfmest en de vorming van humuszuren uit plantenresten verlagen de pH van de bodem. In zure grond hebben planten moeite een
goed wortelstelsel te ontwikkelen en worden voedingsstoffen minder goed opgenomen. Een te lage pH leidt tot fosforgebrek bij planten, wat de jeugdgroei remt.
Tegelijkertijd kan vergiftiging door overmatige opname van mangaan, aluminium en ijzer optreden. En ook belangrijk om te weten: een zure bodem is gevoelig voor
uitspoeling van voedingsstoffen en remt de activiteit van het bodemleven. Al deze factoren leiden tot onnodige opbrengstverliezen boven en onder de grond. Met
kalkmeststoffen kun je de pH van de bodem op peil brengen.
68 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
VERSUS
!
Bekalken
Je kunt de pH van de bodem verhogen door te
bekalken. Kalk heeft enkele maanden nodig om op
de bodem in te werken en de pH naar het gewenste
niveau te tillen. Een goed moment om de zuurgraad
te controleren en percelen zonodig te bekalken,
is na de oogst. Bij een grote kalkgift van meer dan
2.000 kg neutraliserende waarde (nw) per ha is het
aan te bevelen deze te verdelen over een najaarsen
een voorjaarsgift. Bekalk niet vlak voor of vlak
na een drijfmestgift. Dit werkt stikstofverlies door
ammoniakvervluchtiging in de hand.
Een te lage pH van de bodem is niet goed maar een te hoge pH ook niet. Het veroorzaakt gebrek aan (sporen)elementen bij gewassen. De elementen zitten dan nog
wel in de grond, maar zijn niet meer beschikbaar voor opname door plantenwortels. Tekorten aan fosfor (P), mangaan (Mn), borium (B), koper (Cu) en zink (Zn)
kunnen zichtbaar worden. Daarnaast neemt de afbraak van organische stof sterk toe. Op gronden met een toch al laag organische stofgehalte is dit nadelig voor de
structuur en het vochtvasthoudend vermogen van de bodem. Uit onderzoek is gebleken dat maar liefst 30% van de graslandpercelen een te hoge pH heeft. Dat kan
productieverliezen van 10% veroorzaken.
De hoogte van de kalkgift
Kalkgift is niet alleen afhankelijk van de pH, ook
organische stof en lutum zijn bepalend. De verschillen in
bekalkingsadviezen zijn groot.
effect organische stof op bekalkingsadvies
(voorbeeld aardappelen op zandgrond)
4,9
4,9
2,7
4,9
%
1.805
2.675
kg/ha
effect lutum
(voorbeeld aardappelen op rivierklei)
5,6
5,6
5,6
% % kg/ha
4,7
4,7
4,7
16
26
35
2.195
3.000
3.720
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 69

70 Hoofdstuk 5 /Supermarkt met voedingsstoffen
“Compost geeft controle”
Jan Meijer is akkerbouwer in het Groningse Lauwerzijl.
Zijn bedrijf ligt vlakbij de rivier het Reitdiep, die uitmondt
in het Lauwersmeer. Hij teelt op 13 tot 28% afslibbare
jonge zeeklei. De grond is kalkrijk en heeft een pH tussen
de 7,2 en 7,6. De ondergrond op het bedrijf van Meijer
is wisselend. “Op de helft van het oppervlak heb ik een
redelijke teeltlaag van 80 tot 90 cm. Op de andere helft is
de teeltlaag ongeveer 25 cm dik. Daaronder zit heel fijn
zand zonder voedingsstoffen. De ondergrond is gevoelig
voor verdichting en de drains slaan snel dicht in het zand.”
Zijn bouwplan bestaat uit 30 ha granen, 17 ha consumptieaardappelen
met een gedeelte pootgoed voor eigen
vermeerdering, 8 ha suikerbieten en 3 ha braak. Verder heeft
hij 4 ha grasland op dijkhellingen en circa 60 schapen.
Naam: Jan Meijer
Plaats: Lauwerzijl
Beroep: Akkerbouwer
Grondsoort: Zeeklei
Percelen op afloop
Meijer heeft een paar percelen op afloop laten leggen om
de afwatering te verbeteren. De afloop is 30 cm op 200 m.
Hij is erg tevreden over het resultaat en wil op andere
percelen hetzelfde laten doen. “Helaas is dat op mijn
bedrijf niet overal mogelijk door de dunne teeltlaag. Ook
is het belangrijk om de werkzaamheden rondom de aanleg
van de afloop goed te plannen. De grond moet niet te
nat of te droog zijn om structuurbederf te voorkomen.
Als de zandige ondergrond te droog is, verpoedert deze
bij het kilveren en het egaliseren met zware machines.”
Hij denkt dat in de toekomst steeds meer akkerbouwers
zullen kiezen voor percelen op afloop omdat de zomers
natter worden en er steeds vaker veel water in korte
tijd moet worden afgevoerd om gewassen niet te laten
verdrinken.
Organische stof omhoog
Een punt van aandacht is de aanvoer van organische
stof. “Het organische stofgehalte van de grond is laag
met waardes tussen de 1,5 en 2%.” Om de structuur
van de grond te verbeteren en verslemping tegen
te gaan, wil hij eigenlijk ieder jaar organische stof
aanvoeren. Dat gebeurt nu al een aantal jaren niet meer.
“Ik had in het verleden compost van de afvalverwerking
in Wijster. De prijzen zijn echter fors omhoog gegaan
en daarom ben ik ermee gestopt. Daarna heb ik een
paar jaar varkensmest op het land gebracht. Dat beviel
minder goed. Mijn indruk is dat de geïnjecteerde
mest de grond verstikt. Je krijgt een soort paplaag.”
Zijn voorkeur gaat ook uit naar compost in plaats van
organische mest omdat mest minder controle geeft.
“De stikstofgift is minder goed te regelen met mest.
Stikstof uit drijfmest komt te laat in het seizoen vrij. Dan
krijg je te maken met luxeconsumptie van de gewassen.
Graan gaat legeren en het suikergehalte in de bieten blijft
achter.”
“Ik denk dat in de
toekomst steeds meer
akkerbouwers zullen
kiezen voor percelen
op afloop.”
Hoofdstuk 5 /Supermarkt met voedingsstoffen 71

Sporenelementen
72 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
Handige kennis over
sporenelementen
• Organische mest is een bron van sporenelementen. Als je
alleen kunstmest gebruikt, moet je goed in de gaten houden
of er geen tekorten aan sporenelementen ontstaan.
• Op zandgronden komt gebrek aan sporenelementen
vaker voor dan op kleigronden omdat zandgronden
sporenelementen slechter kunnen vasthouden.
• Gebrek aan sporenelementen is vaak lastig te herkennen
aan gewassen. Een (extra) bodem-, kuil- of bladanalyse
helpt bij het stellen van de juiste diagnose.
• De zuurgraad van de bodem speelt een belangrijke rol bij
de beschikbaarheid en opname van (sporen)elementen.
Calcium, magnesium en molybdeen worden het beste door
gewassen opgenomen bij een hoge pH. IJzer, mangaan,
borium, koper en juist bij een lage pH.
• Hoge fosfaatgehalten in de bodem zorgen voor slechte
opname van koper en zink.
Sporenelementen
Sporenelementen zijn in
zeer kleine hoeveelheden
(microgrammen tot
milligrammen) in de
voeding van gewassen en
dieren nodig voor een
goede groei en productie. Sporenelementen zijn vaak terug
te vinden in enzymen, vitaminen en
hormonen in planten en dieren. Een
tekort kan grote gevolgen hebben
voor de kwaliteit en de opbrengst
van gewassen en de gezondheid van
het vee.
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 73

Sporenelementen
Mangaan (Mn)
Mangaangebrek is zichtbaar als
vaaggele plekken tussen de nerven
van bladeren en kwade harten in
zaden. De gebrekverschijnselen zijn
het eerst zichtbaar aan jonge bladeren.
Een belangrijk aandachtspunt is
dat mangaangebrek en –overmaat
ongeveer dezelfde afwijkingen geven
aan gewassen. Stel dus de juiste
diagnose.
Sinds enkele jaren komt mangaangebrek
in gewassen vaker voor. Een
reden is dat sommige mangaanhoudende
bestrijdingsmiddelen niet
meer mogen worden gebruikt. De
beschikbaarheid van mangaan uit de
bodem is afhankelijk van de pH. Bij
een hoge pH is mangaan erg slecht
opneembaar voor gewassen. Op kleien
zavelgronden kan mangaantekort
optreden als de grond langere tijd
droog is. Gebrek is pas in een laat
stadium zichtbaar en kan leiden tot
aanzienlijke opbrengstverliezen.
74 Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen
Silicium (Si)
Silicium is een waardevol sporenelement
voor graan. Het geeft weerstand tegen
ziekteverwekkers, vermindert de gevolgen
van droogte en beschermt
tegen aluminiumovermaat. Granen zijn
grootgebruikers van silicium, terwijl
aardappelen en groenten veel minder
opnemen. Zowel zandgrond als veen
zijn slechte leveranciers van silicium.
Voor zandgrond is dat opvallend omdat
deze grondsoort zelf grotendeels uit
silicium bestaat. Deze silicium is echter
niet voor planten opneembaar. Er is op
zandgronden dus een groot verschil tussen
de bodemvoorraad en de direct beschikbare
hoeveelheid silicium.
Borium (B)
Borium is onder andere belangrijk voor een goede korrelzetting in maïs en voorkomt
breukstelen, ruwpoten en scheurbloemen in tulpen. Suikerbieten zijn gevoelig voor
boriumgebrek. Ongeveer 70% van de bietenpercelen op zandgrond en 30% van de
bietenpercelen op dalgrond heeft een te lage boriumvoorraad. Zwarte hartbladeren (hartrot)
en overdwarse, zwarte streepjes op de stengels van de buitenste bladeren wijzen op gebrek.
Het opbrengstverlies door boriumgebrek in suikerbieten kan oplopen tot een paar 100 euro
per ha. Uitgedroogde grond en een hoge pH (>6,0) verhogen de kans op gebrek.
Zink (Zn)
In de fruitteelt komen zinktekorten regelmatig
voor op gronden met een hoog fosfaatgehalte. De
gewassen maïs, tuinbonen en andijvie zijn gevoelig
voor zinkgebrek. Bij het gebruik van dierlijke mest
is de beschikbaarheid van zink voor gewassen bijna
nooit een probleem.
De opname van zink wordt beïnvloed door de
hoogte van de pH, het percentage organische stof en
het mangaangehalte. Zink wordt goed opgenomen
bij een lage pH en slecht bij een hoge pH. Als de
grond een hoog percentage organische stof bevat,
is er minder zink beschikbaar voor planten. Zink
en mangaan zijn concurrenten van elkaar: een hoog
mangaangehalte maakt opname van zink moeilijk.
Jodium (I)
Zowel een tekort als een overmaat aan jodium is slecht voor de gezondheid van rundvee. Tijdelijke
tekorten zijn geen probleem maar bij langdurige tekorten en overmaat zijn dezelfde symptomen
zichtbaar: verminderde groei, lagere melkproductie en verwerpen. Bij jodiumovermaat kunnen
daarnaast ook huidontstekingen optreden. Het is dus van belang om te weten hoeveel jodium
rundvee binnenkrijgt. Door kuilanalyses te laten doen, krijg je daar inzicht in. Andere bronnen van
jodium waar je rekening mee moet houden, zijn krachtvoer, likstenen, sporenelementenmengsels en
het gebruik van jodiumhoudende tepelontsmettingsmiddelen.
Molybdeen (Mo)
Molybdeen is van belang voor de
gezondheid van vee. Het is een
onmisbaar element in verschillende
enzymen. Koeien scheiden molybdeen
uit via de melk. Tijdige bekalking
van grasland is de beste methode
om gebrek te vermijden, omdat een
lage pH van de bodem het optreden
van molybdeengebrek in de hand
werkt. Acute tekorten kunnen worden
opgelost door een molybdeenhoudende
meststof te strooien of
te spuiten. Voor molybdeen geldt
net als voor selenium dat er nog
weinig bekend is over de rol van dit
sporenelement bij de teelt van akker-
en tuinbouwgewassen.
Koper (Cu)
Granen zijn het meest gevoelig voor
kopergebrek. De jonge planten krijgen dode,
slappe punten aan het blad en de korrelzetting
blijft achter. Aardappelen, bieten en maïs zijn
veel minder gevoelig voor kopergebrek. Tekort
aan koper kan optreden omdat een aantal
koperhoudende gewasbeschermingsmiddelen
niet meer mag worden gebruikt. Daardoor is
de koperbemesting afgenomen. Kopertekorten
komen vooral op zandgronden voor. Niet
alleen te weinig maar ook teveel koper kan
problemen veroorzaken: meer dan 20 mg
koper per kg grond is giftig voor schapen.
Vergiftigingsverschijnselen komen gelukkig
niet vaak meer voor.
Selenium (Se)
Selenium is een belangrijk
sporenelement voor de gezondheid
van rundvee. Bij gebrek aan
selenium hebben melkkoeien
sneller last van uierinfecties en
aan de nageboorte blijven staan.
De seleniumgehaltes in graskuilen
variëren, maar zijn over het
algemeen vrij laag. De gehaltes in
snijmaïs zijn meestal de helft van
die van gras. Als streefwaarde kan
in het rantsoen 0,15 mg Se per
kg worden aangehouden. Deze
streefwaarde wordt in kuilgras
bij lange na niet gehaald. Naar
de behoefte en beschikbaarheid
van selenium voor gewassen in
de akker- en tuinbouw wordt nog
veel onderzoek gedaan.
IJzer (Fe)
IJzer in het voer heeft een directe
relatie met het ijzergehalte in het
bloed van vee. Een ijzertekort resulteert
in bloedarmoede terwijl een hoog
ijzergehalte de opname van koper en
kobalt belemmert. Dit kan onder andere
bij lammeren voor problemen zorgen.
Het ijzergehalte in kuilgras is sterk
afhankelijk van de grondsoort. Verder
verhoogt beregening met ijzerhoudend
grondwater het ijzergehalte van
gewassen. IJzer is ook voor planten
een belangrijk sporenelement. Tekorten
komen bij gewassen eigenlijk nooit
voor: er is voldoende ijzer beschikbaar
vanuit de bodem.
Kobalt (Co)
Kobalt is vooral belangrijk voor de gezondheid
van vee. Het zorgt voor een goede penswerking en
is een onmisbaar bestanddeel van vitamine B12.
Melkkoeien met een tekort aan kobalt zijn lusteloos
en hebben een lagere melkproductie. Kalveren
blijven achter in de ontwikkeling. De beschikbaarheid
van kobalt neemt af bij een hoge pH en
bij droge grond. Bekalking heeft een negatief effect
op de beschikbaarheid van kobalt. Kobalttekorten
komen vooral voor op zandgronden.
Hoofdstuk 4 /Supermarkt met voedingsstoffen 75

fysisch
Het krioelt van het leven in de bodem. Bij elkaar zit in
de bovenste 10 cm van de grond het gewicht van bijna
58 schapen aan bodemleven, van ééncelligen tot regenwormen.
De bacteriën leggen veruit het meeste gewicht in
de schaal. Ze nemen 70% van de kilo’s voor hun rekening.
Net als schapen bemesten de bodembewoners de grond.
Dat doen ze door organische stof van afgestorven
wortels, gewasresten, mest en compost om te zetten in
voedingsstoffen die planten kunnen opnemen. Ook heeft
het bodemleven een positief effect op de structuur van
de bodem. Vooral wormen zorgen met hun gegraaf voor
luchtige grond waardoor gewassen beter groeien en
de grond beter afwatert. Kortom, het bodemleven is
onmisbaar voor een goede bodemvruchtbaarheid.
Rendement van bodemleven
• Het bodemleven maakt voedingsstoffen voor
planten vrij uit organische stof in de bodem,
waaronder stikstof en sporenelementen.
• Aanwezigheid van bodemleven verbetert de
bewerkbaarheid en structuur van de grond.
chemisch
biologisch
76 Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee
?
Ondergronds vee
Bodemleven,
hoeveel leven
is dat?
Bodemleven gewicht
Bacteriën 3.000 kg/ha
Regenwormen 700 kg/ha
Schimmels 300 kg/ha
Protozoën 100 kg/ha
Potwormen 200 kg/ha
Springstaarten en mijten 20 kg/ha
Nematoden 10 kg/ha
totaal 4.330 kg/ha
in bovenste 10 cm van de bodem.
= 58 schapen
Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee 77

Bodemleven is onmisbaar voor teelten in de vollegrond. Zonder bodemleven
zou er geen mest en andere organische stof worden omgezet in
nuttige voedingsstoffen voor planten. De belangrijkste voedingsstoffen die
het bodemleven beschikbaar maakt voor planten zijn nitraat en ammonium.
Verder houden schimmeldraden een goede structuur van de bodem
in stand en zorgen slijmerige bacterielagen ervoor dat de bodem niet te
snel uitdroogt. Allerlei kleine beestjes, zoals regenwormen, potwormen,
springstaarten en mijten verkleinen organisch materiaal en maken het
beschikbaar voor afbraak door bacteriën en schimmels.
Ook is het bodemleven onmisbaar voor de onderdrukking van aaltjes en
schimmels die plantenziekten veroorzaken. Een heel arsenaal aan bacteriën,
schimmels, mijten en springstaarten belagen ziekteverwekkers met
groot succes. Een voorbeeld is de bacterie Pseudomonas fluorescens, die
het antibioticum floroglucinol produceert. Deze bacterie is een natuurlijke
vijand van de tarwehalmdoder, een schadelijke schimmel.
78 Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee
Bodemleven,
onmisbaar in de
vollegrond
Teelt zonder
bodemleven
Voor teelt in de vollegrond is bodemleven
onmisbaar. Toch kunnen planten
ook groeien zonder de aanwezigheid
van bodemleven. De substraatteelt in
de glastuinbouw is daar hét voorbeeld
van. Substraatplanten krijgen alleen
minerale meststoffen toegediend.
Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee 79

Bodemvoedselweb
aaltjes
levende planten
bacteriën schimmels
mijten protozoën
potwormen regenwormen aaltjes mijten springstaarten
bacterie-eters
80 Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee
aaltjes
springstaarten mijten
carnivoren
plantenresten
schimmel-eters
1
2
3
4
Eten en gegeten
worden
Eten en gegeten worden, daar draait
het om in het voedselweb. Aan het
begin van het voedselweb staan de
planten, korstmossen en mossen. Ze
zitten het eerste trofische niveau en
zetten kooldioxide (CO 2 ) met zonneenergie
om in suikers.
Het trofische niveau geeft de positie van
een levend wezen in de voedselketen
weer. Hier volgt een voorbeeld van
een voedselketen: planten(resten) zijn
voedsel voor schimmels, schimmels
zijn voedsel voor aaltjes en aaltjes zijn
voedsel voor roofaaltjes. Als meerdere
voedselketens met elkaar verweven zijn,
spreek je van een voedselweb. Dat is vaak
het geval omdat veel bodembewoners
een gevarieerd dieet hebben met
meerdere voedselbronnen.
In het tweede trofische niveau
van het bodemvoedselweb vind je
bacteriën, schimmels en aaltjes die
plantaardig materiaal eten. Ze spelen
een belangrijke rol bij de afbraak van
plantenresten zodat voedingsstoffen
beschikbaar komen voor planten. De
roofdieren (carnivoren) zitten in de
hoogste trofische niveaus. Zij eten geen
plantaardig materiaal.
Plantenwortels
als
restaurant
Levende plantenwortels zijn een
restaurant voor het bodemleven.
Maar liefst 10 tot 20% van de suikers
die planten produceren, scheiden
ze weer uit via de wortels. Het
bodemleven is dol op die suikers
en plantenwortels hebben dan ook
een magnetische aantrekkingskracht.
Het aantal bacteriën rondom
plantenwortels kan oplopen tot zo’n
miljard per gram grond! Het zijn
vooral bacteriën en schimmels die
er de dienst uitmaken. Op hun beurt
worden bacteriën en schimmels weer
opgegeten door protozoën en aaltjes.
Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee 81

Bacteriën
Naam: Bacteriën
Superrijk: Prokaryota
Rijk: Bacteria
Bacteriën
In één gram grond zitten gemiddeld één tot tien miljoen
bacteriën. Hun variatie is enorm. Voor de land- en
tuinbouw zijn bacteriën het meest interessant vanwege
hun capaciteit om organische stof, inclusief dierlijke
mest, om te zetten in de voedingsstoffen ammonium
en nitraat. Van alle bodembewoners leveren bacteriën
hieraan de belangrijkste bijdrage. Ook onderdrukken
bacteriën voor planten ziekteverwekkende schimmels.
Dit gebeurt onder andere door concurrentie om
voedingsstoffen en de productie van antibiotica.
Er valt nog veel te ontdekken aan bodembacteriën:
circa 95% is nog niet in kaart gebracht omdat ze niet
gekweekt kunnen worden. Met DNA-technieken komt
er langzaam meer zicht op deze grote onbekende
groep bodembewoners.
82 Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee
Wortelknolletjes
Wortelknolletjes
Wortelknolletjes zijn een geslaagd
huwelijk tussen rhizobium-bacteriën en
de wortels van vooral vlinderbloemigen.
De familie van de vlinderbloemigen
bestaat onder andere uit bonen, erwten,
klaver en pinda’s. Wortelknolletjes zijn met
het blote oog zichtbaar als verdikkingen
aan de wortels.
De knolletjes komen planten goed van pas,
zeker op arme gronden. Ze binden stikstof
(N ) uit de lucht en geven ammonium
2
(NH 4
+ ) af aan planten. Ammonium is een
essentiële bouwstof voor eiwitten en dus
een belangrijke voedingsstof voor planten.
De andere huwelijkspartners, de bacteriën,
profiteren op hun beurt van de door de
plant geproduceerde suikers. Bijzonder is
dat de bacteriën in de plantencellen leven.
Het is voor de wetenschap nog een raadsel
hoe het de bacteriën lukt de plantencellen
binnen te dringen. Daarnaast is ook niet
bekend waarom maar zo weinig planten
wortelknolletjes vormen. Toch kunnen ook
planten zonder wortelknolletjes indirect
profiteren van planten die ze wel hebben:
na een gewas met vlinderbloemigen is het
stikstofleverend vermogen van de bodem
een stuk hoger dan na een gewas zonder
wortelknolletjes.
Naam: Protozoën
Superrijk: Eukaryota
Rijk: Protista
Protozoën
Protozoën bestaan uit
één cel en voeden zich
vooral met bacteriën.
Experimenten met
deze bodembewoners
hebben tot opvallende
resultaten geleid. Als ze afwezig zijn
in het bodemleven, komt er ongeveer
20% minder stikstof door afbraak van
organische stof beschikbaar voor planten.
Wetenschappers verklaren dit doordat
protozoën minder behoefte hebben aan
stikstof dan bacteriën. Als protozoën
bacteriën eten, blijft er stikstof over
die ten goede komt aan de rest van het
bodemleven en ook aan plantenwortels.
Aangezien protozoën heel lastig te
determineren en te kwantificeren zijn,
is er verder relatief weinig bekend over
deze groep ééncelligen.
Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee 83

Bodem
en
grond
preekwoorden
In goede aarde vallen
Een verhaal met een dubbele bodem
Hij stond aan de grond genageld
De grond brandt hem onder de voeten
Met beide voeten op de grond staan
Niet alle grond is ankergrond
Iets tot op de bodem uitzoeken
in Stille
Laag bij de grond blijven
Iets van de grond krijgen
Uit een andere grondtoon spelen
Als paddestoelen uit de grond schieten
waters hebben diepe gronden
Uit de grond van mijn hart
84 Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee 85

Schimmels
Naam: Schimmels
Superrijk: Eukaryota
Rijk: Fungi
Schimmels
Schimmels zijn een stuk groter dan bacteriën en
hebben de bijzondere eigenschap dat ze draden
vormen. In vruchtbare bodems vind je 1 à 2
kilometer schimmeldraad in een gram grond!
Veruit de meeste schimmels breken net als
bacteriën organische stof af. Hierbij zijn schimmels
de specialisten in de afbraak van ingewikkelde
plantaardige moleculen die bacteriën niet
aankunnen.
Allerlei ‘goede’ bodemschimmels parasiteren op
schimmels die ziekteverwekkend zijn voor planten.
Dat wil zeggen dat ze in staat zijn om ziekmakers
te infecteren en te doden. Zo zijn er diverse
schimmels die Rhizoctonia solani, de veroorzaker
van lakschurft in aardappel en wortelrot bij tal
van planten, kunnen aanpakken. De schimmels
Trichoderma en Verticillium biguttatum zijn hier
voorbeelden van.
86 Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee
Schimmels
Paddestoelen zijn de vruchtlichamen van
schimmels. Lang niet alle bodemschimmels
vormen paddestoelen.
Schimmel wurgt aaltje
Aaltjesetende schimmels komen volop voor in de grond. Zodra er een aaltje in de buurt van
een schimmeldraad komt, maakt de schimmel binnen een paar minuten een lasso. Als het
aaltje wil ontsnappen, blazen de schimmelcellen zich in een paar seconden op. Daardoor
wordt het aaltje gewurgd.
Schimmels die leven in plantenwortels
Aaltje, gevangen door
een schimmel.
Mycorrhiza (letterlijk ‘schimmelwortels’) zitten in de grond in de vorm van een groot
netwerk van schimmeldraden en kunnen plantenwortels binnendringen. Dit laatste is
aantrekkelijk voor de schimmel én de plant. De schimmel profiteert van de koolstof die de
plant produceert, en de plant profiteert van de schimmel doordat deze voedingsstoffen en
water beter helpt opnemen.
De landbouwkundige betekenis van mycorrhiza is beperkt. Een standaard fosfaat- en
stikstofbemesting leidt tot tamelijk lage mycorrhizainfecties. Mycorrhiza lijkt in veel gevallen
enige bescherming te bieden tegen plantenpathogenen. Dit effect is alleen duidelijk bij
hoge infecties door de mycorrhiza, die vanwege de mestgift gewoonlijk juist aan de lage
kant zijn. In perioden van droogte zou het belang van mycorrhiza snel toe kunnen nemen.
Door hun grote netwerk in de grond kunnen ze de kleinste poriën bereiken en daar water
opnemen. Tegelijk daalt in langdurig droge grond het voor de plant beschikbare fosfaat. Als
dit afneemt, neemt de infectie door de mycorrhiza toe.
Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee 87

Aaltjes, Springstaarten en mijten
Naam: Aaltjes
Superrijk: Eukaryota
Rijk: Animalia
Fylum: Nematoda
Aaltjes
Het zal je misschien verbazen:
veruit de meeste aaltjes in
de bodem zijn onschuldig.
Van de circa 1.200 soorten
die in Nederland leven,
zijn er maar 25 schadelijk
voor landbouwgewassen.
Aaltjes zijn nuttig omdat
ze ziekteverwekkers eten,
voedingsstoffen voor planten
vrijmaken uit organische
stof en als voedsel dienen
voor bodembewoners die de
bodemstructuur verbeteren.
Op zandgronden komen de meeste soorten aaltjes
en ook de grootste aantallen voor. Een andere naam
voor aaltjes is nematoden.
Natuurlijke vijanden
Onderzoekers zijn op zoek naar nieuwe biologische
bestrijders van schadelijke aaltjes. Bijvoorbeeld
de schimmel Paecilomyces lilacinus, die cysten
parasiteert van onder andere aardappelcysteaaltjes
(Globodera) en bietencysteaaltjes (Heterodera). Er
is ook een bacterie, Pasteuria penetrans, waar veel
onderzoek naar wordt gedaan in de toepassing tegen
wortelknobbelaaltjes (Meloidogyne). Helaas blijkt
het moeilijk om deze natuurlijke vijanden onder
veldomstandigheden goed aan de gang te krijgen.
De wisselende effectiviteit staat praktische toepassing
nog in de weg. Een andere optie is het gebruiken van
de in de grond aanwezige organismen die aaltjes aan
kunnen pakken. Hier is nog niet veel onderzoek naar
gedaan, maar stimulering van deze organismen lijkt
lastig te zijn.
88 Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee
springstaart
Naam: Springstaarten
Superrijk: Eukaryota
Rijk: Animalia
Fylum: Arthropoda
Klasse: Collembola
Naam: Mijten
Superrijk: Eukaryota
rijk: Animalia
Fylum: Arthropoda
Klasse: Arachnida
Orde: Acari
Springstaarten en mijten
Mijten en springstaarten zijn kleine dieren die net met het blote oog zichtbaar zijn. Mijten zijn
spinachtigen (achtpotigen) en springstaarten zijn primitieve, vleugelloze insecten (zespotigen).
Ze leveren net als regenwormen een belangrijke bijdrage aan de afbraak van organisch materiaal.
Daarmee zorgen ze er dus voor dat voedingsstoffen beschikbaar komen voor planten. Een aantal
mijten en springstaarten is heel kieskeurig in de voedselkeuze. Sommigen eten bijvoorbeeld alleen
schimmels, waardoor ze bepaalde ziekteverwekkers voor planten kunnen onderdrukken.
Aaltjesbeheersing
Schadelijke aaltjes ben je liever kwijt dan
rijk. Hierbij de ingrediënten voor succesvolle
aaltjesbeheersing.
Preventie
- Plantmateriaal
Wees kritisch bij de aankoop van plantmateriaal;
het kan een bron van aaltjes zijn.
- Bedrijfshygiëne
Hoe schoon zijn machines? Bedenk dat
aanhangende grond miljoenen aaltjes bevat.
Breng sorteergrond terug naar het perceel waar het
vandaan komt.
Begin met oogsten in de percelen waarvan je weet
dat ze nog ‘schoon’ zijn.
- Onkruidbeheersing
Aaltjes kunnen zich vermeerderen in onkruiden.
Houd percelen daarom zoveel mogelijk onkruidvrij.
Inventarisatie
- Grondsoort
Welke grondsoorten komen voor op je bedrijf
in welke percelen? Kleigronden zijn over het
algemeen minder gevoelig voor aaltjes dan
zandgronden.
- Historie
Houd per perceel bij welke gewassen er geteeld
zijn, of er ontsmet is en waar granulaten zijn
gebruikt.
- Bemonstering
Laat monsters nemen om de aard en omvang van
besmetting in beeld te brengen.
Noteer wat de voorvrucht van de bemonsterde
percelen is.
Noteer wanneer monsters zijn genomen:
direct na de oogst of pas in het voorjaar?
Vruchtwisseling
- Gewasvolgorde en rassenkeuze
Kijk welke voorvruchten voor de minste
problemen zorgen bij het volggewas en
kies geschikte rassen.
- Teeltfrequentie
Sommige aaltjes hebben meerdere waardplanten,
zoals het bietencysteaaltje. Houd daar bij het
opstellen van het teeltplan rekening mee.
- Groenbemesters
Maak afhankelijk van de aaltjes die aanwezig zijn,
per perceel een keuze voor de meest geschikte
groenbemester.
Houd de teelt van de groenbemester zo kort
mogelijk.
Aanvullende maatregelen
- Grondontsmetting
Realiseer je dat bij grondontsmetting al het
bodemleven wordt gedood. Het is de vraag wie als
eerste terugkomen: je vrienden of je vijanden.
- Granulaten
Granulaten doden aaltjes niet maar verlammen
ze, zodat gewassen in het voorjaar een goede
groeistart kunnen maken. Je voorkomt
vermeerdering van aaltjes er dus niet mee.
- Organische stof
Hoe minder organische stof, hoe meer schade
aaltjes in het algemeen veroorzaken.
- Biologische bestrijding
Teelt van gewassen die aaltjes bestrijden of lokken.
Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee 89

90 Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee
“Prachtig mooi plekje achter de duinen”
“Iedere grondsoort heeft z’n voor- en nadelen. Bloembollen
geteeld op zand zijn meestal schoner en zitten mooier in de
huid, terwijl klei vaak wat sterker en zwaarder plantgoed
oplevert.” Aan het woord is Thomas Pepping. Hij teelt samen
met zijn broer op kalkrijk duinzand 28 ha bollen. Ze wonen in
Egmond aan den Hoef in Noord-Holland. “We zitten hier op
een prachtig mooi plekje achter de duinen. Als in het voorjaar
bussen vol toeristen langs onze bollenvelden rijden, maken
we reclame voor heel Nederland.” De VOF verbouwt tulpen,
narcissen, krokussen en muscari (blauwe druifjes). Daarnaast
broeien de heren 1,8 miljoen tulpenbollen per jaar.
Compost vervangt stalmest
De pH van de bodem ligt rond de 7 en het percentage organische
stof tussen de 1,4 en 1,7%. Organische stofvoorziening van
Naam: Thomas Pepping
de bodem vindt Pepping van groot belang. “Het is de enige
manier om nutriënten, sporenelementen en water beter vast te
kunnen houden.” De laatste jaren brengt de VOF een mengsel
van compost en stalmest op het land. “Eigenlijk heb ik het
liefst alleen goede oude stalmest, maar de kwaliteit ervan is
de afgelopen jaren helaas afgenomen. Het is nu vaak meer een
mengsel van gier en stro en dat draagt te weinig bij aan de
opbouw van organische stof. We zijn daarom gestart met het
bijmengen van compost.” Ook de teelt van de groenbemester
bladrammenas voorziet de bodem van organische stof
en verbetert de bodemvruchtbaarheid van het duinzand.
Pepping merkt dat het organische stofgehalte op zijn
percelen de afgelopen jaren is verbeterd. “Er is nu meer
bodemleven. Vanaf de randen van de percelen zie je
de wormengaatjes steeds verder de percelen in gaan.”
Plaats: Egmond aan den Hoef
Beroep: Bollenteler
Grondsoort: Duinzand
Achterschaar noodzakelijk
In de periode van begin oktober tot en met begin
december wordt de bladrammenas ondergeploegd met
een ploeg met achterschaar. “Zonder achterschaar krijgen
we problemen, vooral in droge zomers. De grond gaat dan
op sommige plekken schuiven bij het ploegen en wordt
daardoor minder goed gekeerd. In het nieuwe teeltseizoen
heb je dan meer last van schimmels in de gewassen.”
Het bemestingsplan is ieder jaar in grote lijnen hetzelfde.
“Met de stikstofbemesting willen we nog wel eens wat
stoeien. Daarbij zijn we continu op zoek naar de juiste balans:
te veel stikstof verhoogt de schimmeldruk en te weinig
stikstof verlaagt de opbrengst. Ook is een goede timing van de
stikstofbemesting heel belangrijk.” In het voorjaar voert de
VOF bladbemesting met mangaan en magnesium uit. “Onze
kalkrijke grond bindt mangaan en magnesium waardoor er
minder beschikbaar is voor de bollen. Je kunt de tekorten
herkennen aan gele verkleuringen van de gewassen. In een
koud voorjaar heb je er meer last van en voeren we extra
bladbemestingen uit.”
“Als in het voorjaar bussen vol
toeristen langs onze
bollenvelden rijden,
maken we reclame voor
heel Nederland.”
Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee 91

Regenwormen
Potworm
Naam: Regenwormen
Superrijk: Eukaryota
Rijk: Animalia
Fylum: Annelida
Klasse:Clitellata
Orde: Oligochaeta
Familie: Lumbricidae
Regenwormen en potwormen
Wormen zijn nuttige bodembewoners. Ze graven
gangen die de beluchting van de bodem verbeteren,
mengen organische stof door de grond en verteren
organisch materiaal, zodat voedingsstoffen
beschikbaar komen voor planten. Wormen komen
over de hele wereld voor in bijna alle grondsoorten.
De lengte van regenwormen verschilt per soort van
3 tot 30 cm.
Potwormen zijn met een lengte tussen de 1 en 40
mm een stuk kleiner dan regenwormen. Ze zijn wit
van kleur. De grootste aantallen potwormen vind
je in zure gronden, waar het aantal regenwormen
laag is. Omdat potwormen zo klein zijn, heeft
grondbewerking nauwelijks effect op de aantallen.
Naam: Potwormen
Superrijk: Eukaryota
Rijk: Animalia
Fylum: Annelida
Klasse:Clitellata
Orde: Oligochaeta
Familie: Enchytraeidae
92 Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee
Regenwormen en potwormen
Iedere regenworm z’n vak
Er zijn drie typen regenwormen:
strooiselbewoners, grondbewoners en
pendelaars. Strooiselbewoners zijn rood
en zeer beweeglijk. Ze eten voornamelijk
plantenresten, compost en mest. Deze
wormen zorgen ervoor dat plantenresten
verteren en in de bodem komen.
Grondbewoners zijn grijs of grauw
van kleur en veel minder beweeglijk.
Ze eten vooral organische stof die al in
de bodem aanwezig is. Deze wormen
zijn zeer belangrijk voor het maken
van gangen in de bodem. De gangen
zorgen voor een betere beluchting van
de bodem en een betere wortelgroei.
Pendelaars zijn meestal grote wormen
(tot dertig centimeter lang) met een
rode kop en een lichtroze achterkant.
Deze wormen graven verticale gangen
die ze bekleden met organische stof die
vanaf het grondoppervlak de grond in
wordt getrokken. De gangen kunnen tot
drie meter diep zijn en zijn belangrijk
voor de beluchting van de bodem en
het snel afvoeren van water bij hevige
regenbuien.
?
Grond = wormenpoep
Grond is eigenlijk wormenpoep.
Regenwormen eten per jaar namelijk
250 keer hun eigen gewicht aan grond.
Dit betekent dat de bovenlaag van de
bodem - als de bodem niet te zuur is
en er voldoende wormen aanwezig
zijn - in vijf tot tien jaar geheel door
regenwormen is opgegeten en weer is
uitgescheiden.
Hoe een boer regenwormen lokt
• Met organische stof. Het aantal wormen
in de bodem neemt toe als het organische
stofgehalte hoger is. Bemesting met
organische mest in plaats van kunstmest
zorgt voor meer regenwormen.
• Met het verhogen van de zuurgraad van
de bodem. Regenwormen komen niet of
nauwelijks voor in zure grond met een
pH lager dan 4. De optimale bodem-pH
ligt voor wormen tussen de 6 en 7.
• Met een vochtige bodem. Tijdens
droge periodes neemt het aantal
regenwormen in de grond sterk af. Een
groot aantal wormen sterft, een ander
deel rolt zich op en blijft inactief totdat
de grond weer vochtig wordt. Door
voortplanting via eicocons komen snel
weer grote hoeveelheden regenwormen
tevoorschijn in natte periodes.
• Met gebruik van lichte landbouwmachines
en weinig grondbewerking.
Grondbewerking leidt tot vermindering
van het aantal wormen. Dit komt, naast
directe schade aan de wormen zelf,
vooral door schade aan de gangen en
het verlies van voedsel dat als gevolg van
grondbewerking sneller verteert. Ook
verdichting van de bodem door gebruik
van zware landbouwmachines en veel
tractorverkeer hebben een nadelig effect
op wormen. Ze moeten dan veel energie
steken in het doorgraven van de grond.
Dit gaat ten koste van hun voortplanting
en vermindert de overlevingskansen.
Hoofdstuk 5 /Ondergronds vee 93

Bronnen
• Bokhorst, J., 2006.
Bodem onder het landschap
• De Bakker, H. en Locher,W.P., 1990.
Bodemkunde van Nederland.
Deel 1: algemene bodemkunde.
• De Bakker, H. en Locher,W.P., 1990.
Bodemkunde van Nederland.
Deel 2: bodemgeografie.
• De Jong, J.A. en Rinsema,W.T., 1991.
Bemesting en meststoffen
• Koeleman, E., e.a., 2003.
Boeren in balans. Praktijkgids voor
een gezonde melkveehouderij.
• Koopmans, C. e.a., 2007.
Bodemsignalen. Praktijkgids
voor een vruchtbare bodem
• Pol, H.W. van der, 1990.
Bemestingsleer in de tuinbouw
• Praktijkonderzoek
Plant en Omgeving,
Aaltjes Beheersing Strategie (ABS)
• Siemes, H., 2005.
Boeren van toen
• Wolters-Noordhof, 1988.
De Grote Bosatlas
94 Bronnen, verantwoording beeldmateriaal en colofon
Hoofdstuk 1
Pagina
5 ploegen: José Vleeming-Van de Sande, Blgg
9 infrarood satellietbeeld: Vexel/Blgg
10 historische foto ploegen:
Spaarnestad Fotoarchief
11 kaart landaanwinning:
Collectie Zuiderzeemuseum Enkhuizen
12 historische foto ontginning:
Spaarnestad Fotoarchief
13 historische foto bemestingsproef:
“Boeren van Toen”, Hans Siemes
Hoofdstuk 2
Pagina
Verantwoording beeldmateriaal
Overig beeldmateriaal:
Imagro BV / Suzie Geenen ImagroImages.nl
18 luchtfoto zand: Peter van Bolhuis / PANDION
19 koeien: Nationale Beeldbank
21 luchtfoto duinzand:
Peter van Bolhuis / PANDION
22 luchtfoto dalgrond:
Peter van Bolhuis / PANDION
23 aardappelen rooien: Marcel Bekken /
De beeldkuil
24 uien: José Vleeming - Van de Sande, Blgg
25 luchtfoto zeeklei: De Jong Luchtfotografie
27 luchtfoto rivierklei: De Jong Luchtfotografie
31 luchtfoto veen: De Jong Luchtfotografie
33 luchtfoto löss: Ran Schols
Overig beeldmateriaal:
Imagro BV / Suzie Geenen ImagroImages.nl
Hoofdstuk 3
Hoofdstuk 4
Hoofdstuk 5
Pagina
Imagro BV / Suzie Geenen ImagroImages.nl
Imagro BV / Suzie Geenen ImagroImages.nl
77 zie verantwoording pagina 80
80 schimmels, bacterie-eters, schimmeletende
aaltjes en springstaarten, carnivore
springstaarten en mijten: Blgg
80 schimmeletende mijt:
Grafisch Atelier Wageningen
80 carnivoor aaltje: Gerard Korthals,
Praktijkonderzoek Plant en Omgeving
80 bacteriën: Andrew Spiers, SIMBIOS Centre,
University of Albertay Dundee
83 protozo: Blgg
87 schimmel wurgt aaltje: George Barron,
www.uoguelph.ca/%7Egbarron/index.htm
88 aaltje: Gerard Korthals,
Praktijkonderzoek Plant en Omgeving
88 springstaart: Michel Vuijlsteke
88/89 mijt: Grafisch Atelier Wageningen
Overig beeldmateriaal:
Imagro BV / Suzie Geenen ImagroImages.nl
Colofon
Projectleiding
Inge Ketelaar (Blgg)
Mathee Kamp (Imagro)
Redactie
Anne Rottink (Imagro)
Teksten
Anne Rottink (Imagro) • Aad Termorshuizen (Blgg) • Arjan Reijneveld (Blgg)
Petra van Vliet (Blgg) • Inge Ketelaar (Blgg) • Mark Hermans (Imagro)
Fotografie, foto omslag
Suzie Geenen (Imagro) e.a.
Ontwerp, illustratie
Patricia Derks (Imagro)
Productie
Kim Meijers (Imagro)
Met dank aan
Gerard Korthals (PPO) • Peter Wilting (IRS) • Jos Pauwels (IRS) • Jo Vanhommerig
(akkerbouwer) • Arnold Bosgoed (fruitteler) • Thomas Pepping (bollenteler)
• Mari van den Heuvel (vollegrondsteler) • Jan Meijer (akkerbouwer),
Karel van Houwelingen (ASG) • Marthijn Sonneveld (WUR) • Koen Overmars (WUR)
• Jan Bieleman (WUR) • Alfred Hartemink (ISRIC) • Joris Baecke (NAJK) • Martin Vervoorn
(Blgg) • Thom van Schaik (Fruitmasters)
Druk
Mohn Media
ISBN
978-90-812265-1-6
Bronnen, verantwoording beeldmateriaal en colofon 95

96
Blgg Oosterbeek
Mariendaal 8
Postbus 115
6860 AC Oosterbeek
T 026-3346346
F 026-3346409
E info@blgg.nl
I www.blgg.nl
Imagro BV
St. Janstraat 22,
6595 AC Ottersum
Postbus 103,
6590 AC Gennep
T 0485-550410
F 0485-514552
E info@imagro.nl
I www.imagro.nl
© Blgg 2007 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij
elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Uitgever en redactie hebben de inhoud van deze uitgave met grote zorgvuldigheid
en naar beste weten samengesteld. Uitgever en redactie aanvaarden evenwel geen aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op
bedoelde informatie.