E-katern tesselschade - Muiderslot

Tessel Schade
Een ramp met een Gouden randje
Muiderslot katern 1

Tessel Schade
Een ramp met een Gouden randje
30 maart t/m 12 mei 2013 – Rijksmuseum Muiderslot, Muiden
7 juni t/m 1 september 2013 – Kaap Skil, Texel
© 2013 Stichting Rijksmuseum Muiderslot

Personalia auteurs
Arent Vos (1959) studeerde geschiedenis en archeologie in Leiden en Amsterdam, gericht op vaderlandse
maritieme historie, historische scheepsbouw en (scheeps-)archeologie onderwater. Hij heeft meegewerkt
aan scheepsopgravingen in de drooggelegde IJsselmeerpolders en heeft mede aan de wieg gestaan van de
professionele onderwaterarcheologie in Nederland (vanaf 1985). Hij heeft onder andere het eerste ‘Professioneel
Archeologisch Duikteam’ van Nederland opgebouwd, dat hij leidde tot en met 2006. Zijn meest recente
publicatie over het onderwerp is getiteld Onderwaterarcheologie op de Rede van Texel (Lelystad 2012).
Dr. Mieke B. Smits-Veldt (1936) was tot haar pensionering hoofddocent Historische Nederlandse Letterkunde
aan de Universiteit van Amsterdam. Zij publiceerde op het gebied van de Nederlandse literatuur en toneel
van de Renaissance. Hieronder zijn te noemen: een biografie van Maria Tesselschade, Leven met talent en
vriendschap (1994) en, samen met prof. K. Porteman, een geschiedenis van de zeventiende-eeuwse literatuur,
Een nieuw vaderland voor de muzen (2008).
Wil Derkse (1952) studeerde scheikunde en wijsbegeerte. Na hoogleraarschappen wijsbegeerte in Eindhoven
en Nijmegen is hij momenteel hoogleraar bij de Open Universiteit en directeur van Gastenhuis Kasteel
Slangenburg nabij Doetinchem. Zijn recente publicaties betreffen de benedictijnse spiritualiteit, onderwijs
en vorming, de vriendschap, en Thomas More.
Maarten Roeper (1970) studeerde sociaal-economische geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam.
Tijdens en na zijn studietijd was hij werkzaam als decorbouwer bij het bouw- en decoratelier Fiction Factory
in Amsterdam. In 2002 verkoos hij de andere kant van het tentoonstellen en is sindsdien weer woonachtig
op Texel en werkzaam bij Kaap Skil - museum van jutters en zeelui in Oudeschild, als conservator en educator.
In die hoedanigheid was hij medeverantwoordelijk voor de recente nieuwbouw en herinrichting van
Kaap Skil, waarvoor het museum meerdere nominaties ontving en in 2012 als winnaar van de prestigieuze
Daylight Award voor de dag kwam.
Yvonne Molenaar is hoofd collectie, presentatie & educatie van het Rijksmuseum Muiderslot. Dankzij de publicatie
Bloemen, Constig geschikt (1996) trad zij in het voetspoor van Maria Tesselschade met het vervaardigen
van 17e-eeuwse composities met bloemen in de zalen van het Muiderslot. Geïnspireerd door Hoofts’ Muze
geeft zij sinds 1997 leiding aan een actieve groep bloemenvrijwilligers, de Muzen van het Muiderslot, die gedurende
het seizoen ‘Thessalische’ bloemstukken vervaardigen met materialen uit de tuinen van het kasteel.

Inhoud
0 Inleiding: 2013 – Jaar van vrouwen en de Gouden Eeuw 5
1 Hoe Maria Tesselschade aan haar opmerkelijke naam kwam 6
2 Vaders en dochters 18
3 Tesselschade, een mythische muze uit de negentiende eeuw 26
Objectcatalogus - Tessel Schade 38
‘Een ongehoorde schaede’ 40
Veilige handel 42
Op Hollandse leest geschoeid 44
‘ Tesselschae’ 46
Maria Tesselschade Roemersdr. Visscher (1594-1649) 48
Taalverhaal 50
’t saligh Roemers huys 52
Vaders en dochters 54
Veelzijdig talent 57
Meesterlijke handen 60
Mytische muze 63
‘Elck syn waerom’ 65
Verantwoording 68

0
0 InleIdIng: 2013 – jaar van vrOuwen en de gOuden eeuw
Yvonne Molenaar
Precies honderd jaar geleden vond de eerste grote tentoonstelling plaats in het toen net gerestaureerde Rijksmuseum
Muiderslot. Meer dan 40.000 belangstellenden bezochten het volledig ingerichte kasteel, waaronder de
tekenaar J. H. Isings. De schetsen die hij daar maakte, vormden de basis voor zijn immens populaire schoolplaat
Een zomermiddag met de Muiderkring, een inspirerend gezelschap vrienden bijeen bij P. C. Hooft op het Muiderslot.
Het is echter niet gastheer Hooft, maar een vrouw die
het stralende middelpunt vormt: Maria Tesselschade
Roemersdr. Visscher (1594-1649). Tesselschade was
Hoofts zielsverwant en beste vriendin en een graag
gezien gaste op het Hoge Huys van Muiden.
Generaties lang groeiden kinderen op met Isings’ blik
op ons rijke vaderlandse verleden. De Gouden Eeuw
werd verankerd in beelden van de bouw van het
stadhuis op de Dam en in het bijzonder van de rijke
culturele schat van onze burgerelite, gesymboliseerd
door de Muiderkring.
Het is om die reden dat Maria Tesselschade het onderwerp
is van de eerste van een reeks schatkamertentoonstellingen
op het Muiderslot, over actuele onderwerpen
met een directe relatie tot het museum en
de eigen collectie.
Ook onze ambitie om hierbij samen te werken met
collega-instellingen en toonaangevende experts uit
het veld, is met deze eerste tentoonstelling meer dan
gehaald. Tessel Schade – Een ramp met een Gouden
randje is het resultaat van een nauwe samenwerking
met Kaap Skil, museum voor jutters & zeelui op Texel
en vele bruikleengevers.
De inbreng van Mieke Smits-Veldt, Arent Vos en Wil
Derkse plaatsen Tesselschade in een verrassend perspectief.
Zij hebben elk vanuit hun eigen expertise een
waardevolle bijdrage geleverd aan de totstandkoming
van de tentoonstelling en dit eerste katern, de tentoonstellingscatalogus.
In ‘Tessel Schade’ wordt de nadruk gelegd op de
bijzondere naamgeving van de beroemdste dochter
van Roemer Visscher. Verder wordt uitvoerige
aandacht besteed aan het welvarende burgermilieu en
de veelzijdige, culturele opvoeding van Tesselschade
in de lijn van het ‘nieuwe leren’ volgens geleerde
humanisten als Erasmus en Thomas More. Het leren en
werken vanuit eenzelfde houding van verstandigheid
en betrokken toewijding lijkt in onze tijd een passend
antwoord op het falende credo van de huidige
kenniseconomie. Dit en meer maakt Tesselschade tot
een voorbeeldvrouw van alle tijden.
Het jaar 2013 gaat de geschiedenis in als het Jaar van
de Vrouwen en de Gouden Eeuw. Amsterdam viert
het 400-jarige bestaan van de grachtengordel, welke
door Unesco is verkozen tot werelderfgoed. De recent
verschenen lexicon en gelijknamige tentoonstelling
1001 Vrouwen biedt een blauwdruk van de meest
invloedrijke, beruchte, geliefde en spraakmakende
vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis.
‘Tessel Schade’ is een tentoonstelling over zo’n
bijzondere vrouw van betekenis in de Gouden
Eeuw, die tot aan vandaag haar sporen nalaat voor
generaties die nog komen gaan: ‘elk zijn waarom’.
J.A. Kruseman, Neêrlands dicht’rei vereenigd bij den ridder Hooft op het slot te Muiden (uitsnede), 1852, Collectie Rijksmuseum Muiderslot
5

1
1 HOe MarIa TeSSelScHade aan Haar OPMerkelIjke naaM kwaM
Arent Vos
Wanneer men er even over nadenkt is ‘Tesselschade’ een beetje een vreemde voornaam. Want dat is het: de
tweede vóórnaam van Maria Tesselschade Roemersdochter Visscher (1594-1649). Wie heeft er ooit iemand ontmoet
die ook zo heette?
Hoe is Maria eigenlijk aan haar tweede naam gekomen?
Het antwoord op deze vraag brengt ons bij een
dramatische gebeurtenis op Kerstavond van het jaar
1593 en langs die weg bij de onderwaterarcheologie.
Het is het verhaal van een grote scheepsramp, waarbij
in één enkele storm in één enkele nacht maar
liefst 44 schepen verloren zijn gegaan met alle bijbehorende
uitrusting en lading. Helaas heeft deze ramp
ook vele zeelieden het leven gekost.
Pieter Casteleyn, Storm rond Texel, gravure, 1661, Collectie Kaap Skil
De scheepsramp speelde zich af op de Rede van Texel,
die zich uitstrekte langs de oostkust van het eiland.
Volgens Van Dale’s woordenboek is een ‘rede’ “een
door de natuurlijke gesteldheid min of meer beschutte
ankerplaats voor schepen vóór of op korte af-
6
stand van een kust”. Helemaal beschut en veilig bleek
het op deze Rede van Texel echter lang niet altijd. Het
verhaal van de scheepsramp van Kerstavond 1593
kennen we onder andere uit een beroemde passage
in een vroeg 17de-eeuwse publicatie: Beschryvinghe
van alle de Nederlanden, […] door M. Lowijs Guicciardyn,
edelman van Florencen, uitgegeven te Amsterdam
door Willem Janszn (1612). Daar lezen we dat
er op dat moment ongeveer 150 schepen op de Rede
voor anker lagen. Maar toen ging het mis …
“… soo is op den 24 decembris savonts by
doncker ten neghen uren eenen gheweldighen
storm opgheresen, […] door den
welcken hier twee schepen los van den
ancker gheraeckten, tot bederf van de
heele vlote [doordat zij] malkanderen niet
en konden myden. Waerdoor vierenveertich
groote coopvaerdersschepen versoncken,
ende ontrent 1050 schippers ende bootsghesellen
verdroncken; voorts weynighe
[schepen] daer schadeloos af komende.” 1
Johannes Hendrikus Egenberger, Gezelschap om een voordragende
Vondel (uitsnede), 1882, Collectie Rijksmuseum Muiderslot

Pseudo-portret van koopman en dichter Roemer Visscher op 71-jarige leeftijd, zittend bij een tafel, Stippelets
door Pieter van der Meulen, naar een tekening van Jan Stolker, naar een schilderij van Frans Hals (17e eeuw),
ca. 1790-1858, Collectie Rijksmuseum Amsterdam
8

Ook de vader van Maria Tesselschade, Roemer
Visscher, die behalve als dichter ook actief was
als handelaar in graan en als reder, werd door
deze ramp getroffen, al was dat in zijn geval
gelukkig alleen zakelijk en financieel. De details
zijn niet bekend, maar wellicht moeten
we zijn zakelijke schade ook niet overschatten.
In die tijd was het immers heel gewoon
z’n risico te spreiden door slechts voor één of
enkele ‘parten’ deel te nemen in het eigendom
van een schip of een handelsonderneming, de
zogenaamde partenrederij. Hoe het ook zij,
toen Maria op 25 maart 1594 geboren werd –
slechts enkele maanden na de ramp dus – gaf
vader Roemer haar, indachtig de ongelukkige
gebeurtenis bij Texel, als tweede naam Tesselschade.
Behalve uit historische bronnen weten we
ook via de onderwaterarcheologie dat het op
de Rede van Texel lang niet altijd veilig was.
In dit gebied werden namelijk sinds de jaren
1970 en 1980, toen in Nederland de sportduikerei
krachtig begon op te komen, enkele tientallen
scheepswrakken aangetroffen. In het
boek Onderwaterarcheologie op de Rede van
Texel presenteerde ondergetekende eerder de
‘beredeneerde schatting’ dat er in de periode
van de 16de tot en met de 18de eeuw tussen
de 500 en 1000 schepen in dit gebied moeten
zijn vergaan, de meeste als gevolg van een
hevige storm. 2 Het toeval wil dat één van de
meer complete scheepswrakken, die daadwerkelijk
zijn teruggevonden, mogelijk is vergaan
tijdens de storm die ook de vader van Maria
Tesselschade zo’n schade had berokkend.
Beschryvinghe van alle de Nederlanden, […] door M. Lowijs
Guicciardyn, edelman van Florencen, uitgegeven te Amsterdam
door Willem Janszn (1612)
9

Bedoeld scheepswrak is in 1984 ontdekt door
Texelse sportduikers. Het lag in een stroomgeul
genaamd ‘Scheurrak’, vlakbij één van de boeien,
die daar liggen ter markering van het vaarwater.
Naar de naam van het water en de code van de
boei heeft dit wrak de werknaam ‘Scheurrak SO 1’
gekregen (2). De vindplaats is compleet opgegraven
door het Professioneel Archeologisch Duikteam
van het Nederlands Instituut voor Scheeps-
en onderwaterarcheologie (thans Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed, afdeling scheepsarcheologie)
in de periode van 1987 tot 1997 (alleen
met uitzondering van 1992 en 1995). 3
korte beschrijving van de vindplaats
De vindplaats is noord-zuid georiënteerd (voorschip-achterschip),
strekt zich uit over een oppervlak
van circa 35 x 25 m en ligt op een diepte van
zes tot elf meter. Centraal ligt een compleet vlak
(=bodem van een schip) van voorsteven tot achtersteven
en van kim tot kim (=overgang van vlak
naar zijden). Ten oosten daarvan ligt een nagenoeg
compleet stuurboord, dat is afgebroken in
de kim en plat naast het vlak is komen te liggen.
Het schip had twee doorlopende dekken waarvan
de resten nu recht omhoog de bodem uitsteken.
De beide dekken zijn goed te herkennen
aan de reeksen dekknieën en de lijfhouten (=de
extra zwaar uitgevoerde dekplanken tegen de
zijden aan). Het schip heeft bovendien voor een
bakdek en achter een halfdek gehad, al zijn die
nu nog maar deels te herkennen. Het bakboord is
lang niet zo compleet en intact bewaard gebleven.
Hiervan zijn verspreid slechts enkele losse
delen teruggevonden. Bij het voorschip zien we
losgebroken de complete voorsteven onder het
stuurboord uitsteken met daarbij een grote balk
en knie die de basis vormden voor de constructie
van het galjoen. Bij het achterschip zien we een
circa 8 m hoog roer met vijf roerhaken en een res-
Archeologische tekening van het wrak Scheurrak SO 1, Collectie Rijksdienst
voor Cultureel Erfgoed, Afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
10

tant van de helmstok. Via dendrochronologie (=studie
en datering van hout aan de hand van jaarringpatronen)
is de bouwdatum van het schip vastgesteld op
omstreeks 1580-1585.
korte beschrijving van het vondstmateriaal
Bij elkaar zijn circa vijfduizend objecten geborgen. Die
voorwerpen kunnen ons van alles vertellen over het
schip zelf, bijvoorbeeld de constructie ervan 4 , en over
het wonen, leven en werken aan boord. Naar de aard of
het doel ervan kunnen we de objecten indelen in een
aantal functionele categorieën. Enkele voorbeelden:
Een vondstcategorie die direct te maken heeft met het
schip is de scheepsuitrusting. Dat zijn al die zaken die
te maken hebben met de bediening van het schip. Men
moet daarbij vooral denken aan dingen als zeilen, blokken
en touwen. Hiervan zijn grote hoeveelheden aangetroffen
op het eerste dek in het voorschip en men
kan deze grotendeels betitelen als voorraden en reserveonderdelen.
Bijzonder was de aanwezigheid van een
reserve kolderstok. Dat was een onderdeel van de stuur-
inrichting van uit de tijd dat het stuurwiel nog niet was
uitgevonden.
Nog zo’n categorie die direct te maken heeft met het
functioneren van het schip is de bewapening. Ook
daarvan zijn diverse onderdelen aangetroffen, zoals
enkele gietijzeren kanonnen van een klein kaliber
met de bij behorende rolpaarden (=houten karretjes,
die dienden als affuit) en diverse soorten munitie.
Daarnaast zijn diverse gereedschappen gevonden die
waren bedoeld om het geschut mee te bedienen, zoals
kruitscheppen, kardoesprikkers en een lontstok.
Heel bijzonder was dat één van de rolpaarden driewielig
was, terwijl dergelijke affuiten normaliter vier
wielen hadden. 5 Ook werden handwapens gevonden
zoals bijvoorbeeld haakbussen met de bijbehorende
loden kogels.
Aan boord moest ook worden gegeten en gekookt.
Mee waren daarom ook verschillende voorraden
voedsel, die op het eerste dek in midden- en achterschip
werden vervoerd in kleine houten tonnen. Uit
de talloze bot- en visresten in de tonnen (of beter:
tonresten) is af te leiden dat men in ieder geval ook
vis en rundvlees at. 6 Boven het tweede dek, in de
kuil (=de open ruimte tussen bakdek voor en halfdek
achter) is het restant aangetroffen van een gemetselde
oven. Open vuur was op de houten schepen
altijd een groot risico, dus daarom werd meestal van
bakstenen een stookplaats gemetseld of op grotere
schepen met veel bemanning een kombuis. In relatie
tot het koken en eten is ook allerlei eetgerei aangetroffen
zoals aardewerken, ijzeren en koperen potten
en ketels om in te koken en gedraaide houten kommen
en teljoren (=platte borden), om van te eten met
tinnen lepels als bestek. Een mes hadden de zeelieden
altijd zelf bij zich en vorken werden in die tijd nog niet
gebruikt (10). De scheepsofficieren hadden overigens
tinnen borden in plaats van de houten teljoren.
Rolpaard, Scheurrakwrak SO 1, ca. 1593, Collectie Rijksdienst voor Cultureel
Erfgoed, Afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
11

(7) Bronzen kaartpasser met wapen van Amsterdam, Scheurrakwrak
SO 1, ca. 1593, Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Afdeling
Scheepsarcheologie, Lelystad
Op een schip moest ook worden genavigeerd. Daartoe
kende men allerlei instrumenten en ook daarvan zijn
voorbeelden gevonden. Men gebruikte zeekaarten,
maar papier gaat onder water zeer snel verloren dus
daarvan zijn geen resten aangetroffen, maar wel een
houten koker die zeer waarschijnlijk heeft gediend
als kaartkoker. Op de kaarten werden afstanden en
richtingen uitgezet met navigatiepassers. Daarvan
is een viertal exemplaren gevonden. Ze zijn van
messing en twee ervan hebben inscripties met het
stadswapen van Amsterdam (7). Dit kan duiden op
een Amsterdamse uitreding van het schip en daarmee
komen we weer heel dichtbij de wereld van Roemer
Visscher als (parten)reder en handelaar. Het is niet
ondenkbaar dat Visscher ook in dit schip een belang had.
Voor veilige navigatie is voldoende waterdiepte
nodig en die werd gepeild met peilloden. Vanwege
de duurzaamheid van dit materiaal worden peilloden
bij veel scheepsopgravingen teruggevonden, meestal
in verschillende maten en gewichten en zo ook in dit
geval. Daarnaast zijn ook resten gevonden van een
kompas, een zandloper en een zogenaamde Jacobsstaf.
Dat laatste was een instrument waarmee men in de
16e en 17e eeuw al vrij nauwkeurig de geografische
breedte van zijn plaats op aarde kon vaststellen.
12
Er zijn ook allerlei zaken gevonden die men in een
categorie ‘persoonlijke bezittingen’ kan indelen. Het
betreft dan bijvoorbeeld kledingresten of schoeisel
(13). Zeelieden hadden vaak een persoonlijke kist
waarin men zijn bezittingen kon opbergen. In het
Scheurrakwrak zijn twee voorbeelden daarvan
aangetroffen waarop vermoedelijk de eigenaar zelf
ook prachtig houtsnijwerk had aangebracht – of
nog bezig was dit aan te brengen (12). Dit kunnen we
beschouwen als een vorm van vrijetijdsbesteding van
de opvarenden, die periodiek nogal wat tijd over konden
hebben, bijvoorbeeld wanneer ze langdurig op een rede
lagen te wachten op een goede wind om uit te zeilen.
In dergelijke kistjes vinden we zaken die dienden voor
de persoonlijke hygiëne, zoals luizenkammen, of die
nodig waren voor het onderhoud van de eigen kleding,
zoals messing vingerhoedjes, duimringen en ander
naaigerei. Sommige zaken hadden te maken met de
eigen beroepsuitoefening, zoals schrijfgerei met tinnen
inktpot en ganzenveren, een doosje met muntgewichten
of een staaf zegellak om aktes te kunnen bezegelen
(12) Licht beukenhouten bergkistje, Scheurrakwrak SO 1, ca. 1593, Collectie
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Afdeling Scheepsarcheologie,
Lelystad

of brieven te kunnen sluiten. Dit zijn zaken die doen
denken aan een koopman aan boord, die waarschijnlijk
in rechtstreeks contact stond met mensen als Roemer
Visscher. Ook resten van een strooien matras kunnen
we beschouwen als persoonlijke bezitting. Bij analyse
zijn in deze matras resten aangetroffen van dezelfde
soorten zeer klein ongedierte als we vandaag de dag
ook nog in onze matrassen kunnen terugvinden, zoals
mijten en mensenvlooien. Zo weten we zeker dat zo’n
‘zak met stro’ heeft gediend als matras om op te slapen.
Aan boord vinden we ook resten die te
maken hadden met de uitoefening van
bepaalde ambachten. Zo is onder het
bakdek een grote kist aangetroffen met
allerlei timmermansgereedschappen
en ook elders op het eerste dek zijn
losliggend verschillende timmermansgereedschappen
gevonden. En mogelijk was ook
een schoenmaker aan boord. In ieder geval zijn heel
wat resten van leren schoeisel gevonden, maar ook
twee houten schoenmakersleesten. Sommige van de
schoenen waren ongebruikt en fraai versierd en konden
op basis van de stijlkenmerken door leerspecialisten
worden geïdentificeerd als modeschoeisel uit de
jaren 1580 en 1590. 7 Wellicht heeft Roemer Visscher op
vergelijkbare schoenen rondgelopen?
Koperen vingerhoedje,
Scheurrakwrak SO 1, ca. 1593,
Collectie Rijksdienst voor
Cultureel Erfgoed, Afdeling
Scheepsarcheologie, Lelystad
Twee bijzondere voorwerpen waren zeer behulpzaam
voor de datering van het vondstcomplex en daarmee
van de ondergang van het schip. Een messing
signaaltrompet had op de beker (=voorkant van het
instrument) een gegraveerde tekst staan: lissandro
milanese fecit genua 1589. 8 Een ander object met jaartal
was een met snijwerk versierde houten lontstok.
Dat is een stukje gereedschap dat een kanonnier
gebruikte om bij het afvuren van zijn geschut iets
afstand te kunnen houden.
Op dit detail van de lontstok, gedateerd anno 1590, zijn zes van zestien
versregels te zien. Rechts lezen we “by my cornelis / claesoon van / block
dick ffff”. Keren we de afbeelding om, dan zien we (rechts) de regels
“niet even goet den / moerghen moet / sorghen dat den”. Als geheel
staat er “die avent en / die muierghen sijn / niet even goet den / moerghen
moet / sorghen dat den / avent niet en doet / soude den avent /
sorghen als den / morghen doet / daer souer menich / ryen die nu /
gaen tefoet / by my cornelis / claesoon van / block dick ffff / anno 1590”.
Heel bijzonder is dat op een in wezen eenvoudig
objectje als een dergelijke lontstok enkele ingekerfde
versregels worden aangetroffen, die waren
ondertekend en gedateerd “by my cornelis clasoon
van block dick anno 1590”, ofwel Cornelis Claaszoon
uit Blokdijk (een plaatsje bij Hoorn in West-Friesland).
Cornelis was kennelijk kanonnier aan boord. 9 Het
belang van dergelijke gedateerde objecten is dat we
daarmee een datum post quem voor de ondergang van
het schip hebben; het schip kan niet zijn gezonken vóór
1590 en het is dit soort gegevens dat ons in de buurt
brengt van de storm op Kerstavond 1593.
13

Maar had het schip ook lading aan
boord? En kunnen we aan de hand
van het gehele vondstcomplex iets
zeggen over de functie van het schip?
Ofschoon het opengebroken ruim
van het schip grotendeels was leeg
gespoeld werden op allerlei plaatsen
tussen de scheepsconstructie of
tegen de onderkant van (vooral) het
eerste dek graanresten aangetroffen.
Deze resten zijn op meerdere plekken
bemonsterd en deze ‘zadenmonsters’
zijn onderzocht door specialisten. Het
blijkt dat het schip geladen is geweest
met graan, voornamelijk broodtarwe.
Van dit soort graan wordt gezegd dat
het werd gebruikt voor het maken
van wit brood dat voornamelijk werd
geconsumeerd door de rijkeren in de
steden. Om het graan zoveel mogelijk
droog te houden was op het vlak een
verhoogd laadvloertje aangebracht,
opgebouwd van naaldhouten stammetjes
en planken, afgedekt met stro.
Daarbovenop moet het graan hebben
gelegen. Tussen de concentraties
graanresten werden ook van gras
gevlochten matten aangetroffen. Het
idee is dat het graan los in het ruim was
gestort en dat de verschillende partijen
graan van elkaar waren gescheiden
door dergelijke matten. Het begrip
‘afmatten’ zou hiervandaan komen.
Door goed te kijken naar het toenmalige
verspreidingsgebied van allerlei soorten
(on)kruiden en gewassen waarvan in
de graanmonsters óók resten werden
aangetroffen kon het herkomstgebied
van de lading worden bepaald. Dat
blijkt afkomstig uit het noorden van het
Op basis van de gevonden scheepsresten denken we dat het Scheurrakwrak een rompvorm
had als op deze gravure van Frans Huys uit 1565 (naar Pieter Breugel). Het is een
voorloper van het beroemde 17e-eeuwse scheepstype “fluit”.
14

huidige Duitsland en Polen, uit het Oostzeegebied dus. 10
Behalve graan lijken ook nog andere, kleine partijtjes
lading aan boord te zijn geweest. Zo zijn op het eerste
dek vaten met heidebezempjes aangetroffen naast heel
veel losliggende exemplaren. Was dit bedoeld als lading
of behoorde het tot de scheepsvoorraden? Ook zijn
zoveel (resten van) modieuze schoenen aangetroffen
dat ook hier wordt gedacht aan een partij lading. Hoe
die verpakt waren geweest is echter niet duidelijk, want
ze lagen allemaal los over de dekken. Moeten we ook
hier denken aan transport in houten tonnen?
Tot zover deze kleine bloemlezing van de verschillende
vondstcategorieën en enkele van de aardigste objecten
aan boord. Vatten we het geheel aan inzichten samen
dan hebben we hier te maken met een voor die tijd
middelgroot zeegaand schip, een tweedekker met
ongetwijfeld drie masten. De aanwezige lengte van het
vlak was 25,6 m, maar beide stevens waren op geringe
hoogte afgebroken. Oorspronkelijk zal het schip tegen
de 30 m lang zijn geweest (lengte over de stevens). Ter
referentie: in de 17e eeuw waren de allergrootste schepen
zoals VOC-retourschepen of Admiraliteitsschepen 40
tot 45 m lang. Het Scheurrakschip had een zeer ‘vol’
onderwaterschip (in tegenstelling tot ‘scherp gesneden’)
bedoeld om veel lading te kunnen innemen en doet
daarin denken aan de latere fluitschepen, het scheepstype
waarmee in de 17e eeuw zulke grote successen zouden
worden geboekt. Een prent van Frans Huys uit 1565 naar
een afbeelding van Pieter Breugel uit 1562 geeft goed
een idee hoe het schip eruit kan hebben gezien. Het
Scheurrakschip speelde een rol in de graanhandel op
de Oostzee. Dat is best spectaculair te noemen, want
dit was in die tijd zo’n belangrijke tak van handel, waar
zoveel schepen en zoveel mensen bij betrokken waren
dat dit door tijdgenoten – bijvoorbeeld Johan de Witt
in het midden van de 17e eeuw – al als ‘moedernegotie’
werd aangeduid. In de handel op de Oostzee en zeker
ook in de graanhandel werd in de 15e en 16e eeuw de
basis gelegd voor de Nederlandse welvaart en werd het
kapitaal vergaard waarmee eind 16e en begin 17e eeuw
de Nederlandse expansie zo snel kon uitgroeien. Zonder
de moedernegotie had de VOC wellicht nooit bestaan en
qua aantallen scheepvaartbewegingen heeft de VOChandel
nooit kunnen tippen aan de Oostzeehandel.
Ook de familie Visscher lijkt een deel van zijn welvaart
aan deze handel te danken te hebben gehad. Zelfs
een scheepsramp zoals op Kerstavond 1593 heeft dat
blijkbaar niet teniet kunnen doen. Het lijkt er bepaald
niet op dat Maria Tesselschade in armoede is opgegroeid
noch haar leven heeft geleid. Was dit Scheurrakschip
inderdaad één van de schepen die in die bepaalde
storm is vergaan en waarmee mogelijk ook vader
Roemer ernstige schade heeft geleden? Zeker weten
we het niet. Volgens de archeologische data zou het
zeker kunnen, maar het is (nog) niet te bewijzen. Er
zijn betrekkelijk weinig relevante archieven bewaard
gebleven en wat wel bewaard is, is verspreid over
verschillende bewaarplaatsen, is dikwijls onvoldoende
geïnventariseerd en is door dit alles als geheel maar
moeilijk toegankelijk. Er zijn zeker serieuze pogingen
gedaan het wrak terug te vinden in de archieven en het
een naam te geven, maar dit is vooralsnog niet gelukt.
Maar de geschiedenis van schip en wrak en de materiële
cultuur aan boord bieden wel een goede illustratie van
de wereld van de familie Visscher en Maria Tesselschade.
1 M. Lowijs Guicciardijn, Beschryvinghe van alle de Nederlanden &c.
Herdruk in facsimile van de uitgave door Willem Jansz. (Blaeu)
uit 1612 (Amsterdam/Nieuwkoop 1968), p. 245. Omwille van een
betere leesbaarheid is het citaat qua leestekens en hoofdlettergebruik
aangepast aan de hedendaagse spelling. De betreffende
passage is beroemd en wordt veelvuldig aangehaald: zie bijvoorbeeld
Van der Vlis 1977, p.119, 221 en 223.
2 Vos 2012, 47-55.
3 Meer over de geschiedenis van de professionele onderwaterarcheologie
in Nederland in: Vos 2009. De auteur is zelf van begin af
aan bij de opgraving van het Scheurrakwrak betrokken geweest als
duiker, wetenschappelijk medewerker en later als hoofd van het
15

Professioneel Archeologisch Duikteam. Daarnaast leunt dit verhaal
op allerlei deelonderzoeken van andere onderzoekers en studenten.
De belangrijkste gepubliceerde artikelen met een scala aan
extra informatie staan in de bijgevoegde literatuurlijst.
4 Op de scheepsconstructie wordt hier niet verder ingegaan. Zie
daarvoor bijvoorbeeld Vos 1991 en Maarleveld 1994.
5 Meer over dit driewielig rolpaard in: Puype 2000.
6 Meer over de vis en het vlees respectievelijk in: Brinkhuizen 1994
en Zeiler 1993.
7 Meer over de leren schoenen in: Goubitz 1985.
8 Meer over de trompet in: Van der Heide 1994.
9 Meer over het gedicht op de lontstok en over Cornelis Claaszoon in:
Manders 1998.
10 Meer over het graan en de herkomst ervan in: Manders 1993.
Beknopte literatuurlijst
Brinkhuizen, D.C., “Some notes on fish remains from the late
16th century merchant vessel Scheurrak SO1” in: W. van Neer
(ed.), Fish exploitation in the past. Proceedings of the seventh
meeting of the ICAZ Fish Remains Working Group, Annales du
Musée Royal de l’Afrique Centrale, Sciences Zoölogiques no 274
(Tervuren 1994), 197-205.
Goubitz, O., “Modeschoenen uit een Waddenwrak” in: Westerheem
34 (1985), 223-228.
Guicciardijn, M. Lowijs, Beschryvinghe van alle de Nederlanden
&c. Herdruk in facsimile van de uitgave door Willem Jansz.
(Blaeu) uit 1612 (Amsterdam/Nieuwkoop 1968).
Heide, G.J. van der, “Reconstructie van een bijzondere Italiaanse
trompet van de vindplaats Scheurrak SO1” in: R.Reinders en
M. Bierma (eds.), Vis en visvangst. Inleidingen gehouden tijdens
het zevende Glavimans symposion Vlaardingen, 23 april 1993
(Groningen 1994), 107-114.
Maarleveld, Th.J., “Het schip Scheurrak SO1. Een scheepsopgraving
in de Waddenzee” in: Spiegel Historiael. Maandblad voor
geschiedenis en archeologie jaargang 25 nummer 12 (december
1990), 573-577.
16
Maarleveld, Th.J., “Double Dutch Solutions in Flush-Planked
Shipbuilding: Continuity and Adaptations at the Start of Modern
History” in: Ch.Westerdahl (ed.), Crossroads in Ancient
Shipbuilding. Proceedings of the Sixth International Symposium
on Boat and Ship Archaeology Roskilde 1991 (Oxford
1994), 153-163.
Manders, M.R., “Twee graanschepen. Een botanische studie
van de lading” in: R. Reinders en A.van Holk (eds.), Scheepslading.
Inleidingen gehouden tijdens het zesde Glavimans symposion
Rotterdam, april 1992 (Groningen 1993), 19-31.
Manders, M.R., “Raadsels rond een gezonken oostzeevaarder”
in: R. Daalder, E. van Eyck van Heslinga, J.Th. Lindblad, P. Rogaar
en P. Schonewille (eds.) Goud uit graan. Nederland en het
Oostzeegebied 1600-1850 (Zwolle 1998), 70-81.
Nederlands Instituut voor Scheeps- en onderwaterArcheologie/ROB
(NISA), “Project Scheurrak SO1” in: NISA Jaarboek 1.
Jaarverslag 1994, Flevobericht 395 (Lelystad 1996), 11-16.
Puype, J.P., “Three-wheeled gun carriages from the late 16thcentury
shipwreck Scheurrak SO 1 near the Texel” in: Royal Armouries
Yearbook Vol.5 (Leeds 2000), 106-116.
Vlis, J.A. van der, tLant van Texsel. Een geschiedschrijving (Den
Burg, tweede gewijzigde druk 1977).
Vos, A.D., “De replica van een VOC-retourschip te Lelystad: de
Batavia?” in: R.Reinders (ed.), Bouwtraditie en scheepstype. Inleidingen
gehouden tijdens het vierde Glavimans symposion
(Groningen 1991), 48-55.
Vos, A.D., “Duikteam NISA/ROB. Tien jaar professioneel archeologisch
duiken in Nederland” in: Tijdschrift voor Zeegeschiedenis
2009-2, 24-35.
Vos, A.D., Onderwaterarcheologie op de Rede van Texel. Waardestellende
onderzoeken in de westelijke Waddenzee (Burgzand),
Nederlandse Archeologische Rapporten 041 (Lelystad 2012).
J.T. Zeiler, Zes vaten rundvlees uit het scheepswrak Scheurrak
SO1, Tussentijdse Rapportage 10 (Alphen aan den Rijn 1993)

(29) Bronzen penning met de beeltenis van Thomas
More, 2000, Particuliere collectie

2
2 VadErs En dOchTErs
Wil Derkse
Thomas More en zijn dochter Margaret: voorbeelden voor roemer Visscher en Maria Tesselschade?
Er wordt wel eens van grote denkers en schrijvers in onze ideeëngeschiedenis beweerd, dat zij weliswaar de wereld
steeds anders hebben geïnterpreteerd, maar dat hun ideeën weinig concrete veranderingen en verbeteringen
hebben gebracht. Maar er zijn heel wat perioden aan te wijzen dat het juist ideeën waren, die belangrijke en soms
zeer snelle veranderingsprocessen in gang hebben gezet. De recente geschiedenis toont daarvan opvallende
voorbeelden, zoals de omwentelingen in het voormalig Oostblok, het betrekken van milieuoverwegingen
in wereldwijde beleidsontwikkelingen, de toenemende rol van het internationaal recht ook in relatie tot de
mensenrechten (Den Haag), de late maar snelle invloed van emancipatorische ideeën ten aanzien van de positie
van vrouwen, van de beleving van seksuele geaardheid, van de positie van minderheden. Aan de andere kant van
het kwaliteitsspectrum hebben ideeën over de liberale markteconomie, het individualisme, de ongebreidelde
consumptie en oppervlakkig amusement zich in een korte tijd wereldwijd in gedrag omgezet.
Opvoedingsideeën van Erasmus
Voor de vroege 16e eeuw, waarin nieuwe ideeën in
grensoverschrijdende intellectuele contacten zich
dankzij de boekdrukkunst snel konden verspreiden,
geldt deze observatie eveneens. De Reformatie kwam
in enkele jaren in heel Europa snel op gang door maar
een paar invloedrijke ideeën van Maarten Luther
(1483-1546), waarbij ook de cultuurkritische inbreng
van Erasmus van Rotterdam (1469-1536) een sleutelrol
vervulde (32). Erasmus was de eerste schrijver in
Europa die van de pen kon leven. Zijn gedrukte werken
kenden hoge oplagen en werden door de al spoedig
verschijnende vertalingen ervan zeker niet alleen
in intellectuele of gegoede kringen gelezen. Wel
hadden de humanistische ideeën in die kringen de
grootste invloed. En de gegoede burgerij, die deels ook
leidinggevende taken in het openbare leven had, werd
door anderen weer als voorbeeld gezien.
Dat Roemer Visscher een goede opleiding voor zijn
dochters belangrijk vond, sluit aan bij een humanistische
traditie die al zo’n twee generaties eerder zijn aanvang
nam. Want Erasmus bijvoorbeeld, formuleerde cultuurkritische
ideeën over onderwijsprocessen.
18
Louter strengheid, herhaling en uit het hoofd leren vond
hij uit den boze. Tekstinzicht, kritische vergelijking van
bronnen, en een goede opleiding voor eenieder vond
hij belangrijke idealen. Ook meisjes en jonge vrouwen
verdienen goed onderwijs, al wordt hun scholing in
sommige van zijn geschriften gezien als toch allereerst
dienstbaar aan het gezinsleven. Daarbij moet overigens
worden bedacht dat Erasmus als priester ongehuwd
was, en nooit eigen kinderen had opgevoed.
Opvoedingspraktijken in het gezin van Thomas More
Maar bij zijn vrienden zag hij een en ander van dichterbij
en heel concreet, met name in zijn lange vriendschap
met de Engelse jurist, diplomaat, schrijver en
staatsman Thomas More (1478-1535). Deze had kinderen
uit een eerste huwelijk, hertrouwde, nam nog enkele
kinderen aan, en vormde met zijn gezin de spil van
een uitgebreid netwerk van vrienden, leraren, kunstenaar,
en hun aanhang, die vaak geruime tijd ook in huis
woonden, net als een secretaris, huispersoneel, tuinlieden
en zelfs een ‘nar’. In de jaren in Chelsea, waarin
Thomas ook Lord Chancellor werd, telde het geheel van
de huishouding zo’n 100 leden. De sfeer in More’s huis

trok mensen aan - je zou het ook zijn mini-Utopia kunnen
noemen. Utopia is de titel van zijn bekendst geworden
geschrift, en wel over een ideale samenleving;
het boek begint met een gesprek tussen o.m. vrienden
van hem en Erasmus in een geliefde tuin in de schaduw
van de Antwerpse kathedraal. De sfeer in het huis van
More werd gekenmerkt door mildheid, gastvrijheid,
geleerdheid en geestige gezelligheid.
Erasmus en Thomas More: goede vrienden
Erasmus woonde inderdaad ook gedurende hele
(soms lange) perioden bij Thomas More in huis. Thomas
More schrijft over zijn vriendschap met Erasmus:
‘Als het nageslacht mij zal kennen, dan als vriend van
Erasmus’. In hun geschriften blijkt deze vriendschap
soms in kleine intieme bijzinnetjes: ‘mellitissime
Thoma’ – letterlijk: ‘zoetste Thomas’; en ‘Erasmus, my
darling’ – even in het Engels in een overigens Latijnse
brief over een geleerd theologisch thema. Erasmus
schreef in Thomas’ huis onder meer de Lof der Zotheid,
wachtend op zijn boeken van elders die nog
niet in Londen waren gearriveerd, zodat hij nog niet
serieus aan de studie kon, ook vanwege problemen
met zijn nieren. Vandaar een luchtig gelegenheidswerkje
tussendoor, naar eigen zeggen in een week
geschreven. Grappig dat dit gelegenheidswerkje,
naast de Samenspraken, anders dan het serieuzere
en omvangrijke werk van Erasmus, zijn enige boeken
zijn die nog steeds gewoon voor het genoegen worden
herlezen en heruitgegeven. In de Latijnse titel
Encomium Moriae id est Stultitiae Laus zijn de eerste
woorden gelatiniseerd Grieks, zodat het geheel drie
betekenissen kan hebben: Lof der zotheid, Lof door de
Zotheid (als personage), en Lof van (Thomas) More.
Het gereedgekomen boek begint met een inleidende
aanbiedingsbrief aan Thomas More, waarin Erasmus
herinnert aan een eerder aangenaam in More’s geestige
aanwezigheid. Daar zou hij nu weer geruime tijd
gaan verblijven.
19
de geleerde dochters van Thomas More
Het moet hem in huize More zijn opgevallen dat de
meisjes daar (die in de meerderheid waren) dezelfde
onderwerpen met hun huisleraren bestudeerden als
de jongens. Dus inclusief een grondige scholing in de
klassieke letteren, de wiskunde, de astronomie en de
geneeskunst – thema’s die toch aanzienlijk verder
voerden dan de toekomstige huishoudelijke taken van
de meisjes. More schreef op reis zijn brieven aan zijn
kinderen (en zijn verdere hele menagerie) veelal in het
Latijn (met soms een Engelse kop, zoals ‘Thomas More
to his whole school, greeting’), en zij antwoordden ook
in het Latijn. Thuis deed hij vertaalspelletjes met hen:
de een vertaalde een tekst uit het Grieks in het Engels,
de ander vertaalde het Engels opnieuw in het Grieks, en
samen keken ze naar de verschillen met de begintekst.
Erasmus noemde niet voor niets de huishouding van
zijn vriend Thomas: ‘Plato’s Academie op christelijke
grondslag’.
Later groeiden sommige van de meisjes op tot echte
intellectuelen, waarvan de belezenheid soms ook praktische
vruchten droeg. Bijvoorbeeld toen Thomas in
1521 ziek thuis kwam van een diplomatieke missie naar
Brugge. Zijn ziekteverschijnselen stellen de artsen voor
een raadsel. Gelukkig herinnert zich zijn aangenomen
dochter Margaret Giggs uit
haar studie van Galenius’ De
Differentiis Febrium (Over de
verschillende koortsen) dit
ziektebeeld. Dankzij haar
diagnose wordt een werkzame
remedie gevonden.
Detail van Magareth Giggs en
grootvader More, uit Hans Holbeins
Schets van Thomas More en zijn familie,
ca. 1527, Collectie Kupferstichkabinett,
Kunstmuseum Basel.
© foto: Martin P. Bühler

Margaret More: voor Erasmus een voorbeeldige geleerde
vrouw
Vooral met zijn ‘eigen’ dochter Margaret (‘my dearest
Meg’) had Thomas More een steeds inniger wordende
intellectuele band en ontwikkelde zich een relatie die
eindigde op het niveau van een diepe vriendschap, toen
hij in zijn tragische gevangenisperiode voorafgaand
aan zijn executie juist in haar zijn vertrouwenspersoon
vond. Daarvoor al roemde Erasmus Margaret More als
degene die het mooiste Latijn schreef in heel Europa. Zij
vertaalde Erasmus’ Verhandeling over het Onze Vader
van het Latijn in het Engels en wist haar vertaling ook
uit te geven. Geleerden roemden haar kennis van zaken
bij het verbeteren van een corrupte (= eerdere vertaal-
en stijlfouten bevattende) Latijnse tekst. Ook vertaalde
zij een Griekse tekst van Eusebius, en gaf ook deze uit.
Tevens schreef ze een eigen verhandeling over de ‘vier
laatste dingen’ en een toespraak daarover van Quintilianus.
Zij verdiepte zich in de filosofie, commentaren op de
Heilige Schrift, en de toenmalige medische wetenschap.
In de Tower spraken (en lachten) vader en dochter veel
20
met elkaar, ook over zichzelf. Ook durfde hij zich door
haar te laten corrigeren. Ze waren gelijken voor elkaar
geworden, zoals dat in de beste vriendschapsrelaties
voorkomt. Maar hier werd er nog de affectiviteit tussen
vader en dochter aan toegevoegd. Ze spraken heel
persoonlijk en intiem over de angsten van Thomas
More voor wat hem fysiek te wachten zou kunnen
staan. Cromwell stond haar bezoeken toe, in de hoop
dat zij haar vader kon overtuigen om zijn gewetensvolle
morele standpunt op te geven. Het tegendeel was het
geval. Ze schreven samen een verdedigende dialoog
waarin zij ‘for the sake of the argument’ haar vader
probeert te verleiden om de door Cromwell geëiste
verklaring toch maar te ondertekenen, terwijl hij
daardoor gestimuleerd zijn argumenten juist krachtiger
onderbouwt – en Margaret smokkelt de gezamenlijke
tekst de gevangenis uit en brengt die in circulatie.
Na de dood van haar vader neemt Margaret een
groot meerjarenproject op zich. Met indrukwekkende
intellectuele en professionele zorg, later gesteund,
voortgezet en voltooid door haar eigen eveneens hoog
opgeleide dochter Mary, wordt zijn omvangrijke literaire
nalatenschap voor een belangrijk deel geredigeerd en
uitgegeven. In 1577 verschijnt The Works of Sir Thomas
More, Knight, Sometime Lord Chancellor of England,
Written by him in the English Tongue, een uitgave van
1458 pagina’s. Pas in de 20e eeuw verschenen zijn (nog
omvangrijke) Latijnse geschriften compleet.
de Muiderkring: lezers van Erasmus
Terug naar Erasmus, Roemer Visscher en Maria Tesselschade.
Het is zeer aannemelijk dat voor Erasmus
Margaret More model stond voor de geleerde vrouw in
zijn ‘samenspraak tussen de abt en de geleerde vrouw’
(Colloquia - Samenspraken, 1518). Die abt houdt toch
al niet zo van geleerdheid (bijvoorbeeld bij zijn eigen
monniken) en al helemaal niet bij vrouwen. In de intel-
(30) Daniël Cornelis (Niel) Steenbergen, Achterzijde van een bronzen
jubileumpenning, 1986, Particuliere collectie

lectuele discussie met de geleerde vrouw delft de abt
het onderspit. En op het eind zegt de geleerde vrouw
voorspellend: ‘Er komt een dag, dan bezetten wij jullie
leerstoelen en dragen wij jullie mijters’. Een voorspelling
die uitgekomen is. Een voorspelling ook die toch
suggereert dat het opvoedingsideaal ten aanzien vrouwen
van Erasmus toch verder reikte dan een gepaste
voorbereiding op de gezinstaken. Een lesje van Margaret?
De familie More wordt door de geleerde vrouw in
ieder geval expliciet als voorbeeld genoemd.
Roemer Visscher en zijn vrienden lazen Erasmus. De
21
populaire en heel leesbare Samenspraken zullen in
hun lectuur niet ontbroken hebben. More’s Utopia,
waarvan vele drukken in heel Europa in omloop waren,
zullen ze hebben gekend. Het is niet vergezocht om te
stellen dat er een lijn loopt van Erasmus, Thomas More
en zijn dochters, naar de Muiderkring, Roemer Visscher,
en zijn dochters.
(28) Desiderius Erasmus, Colloquia [Samenspraken], 1644,
Particuliere collectie

Portretten: vader(s) en dochters
Van Thomas More kennen we de naar het leven
getekende portretten van Hans Holbein de Jongere
(ook geruime tijd lid van More’s huishouding). Het
bekendst is het statieportret als Lord Chancellor,
momenteel in bezit van de Frick Collection in New York.
Thomas oogt op zijn hoede en lijkt nogal gespannen.
Hij heeft een briefje in de hand dat wel eens urgent en
belangrijk zou kunnen zijn. In de getekende voorstudie
van dit bekende portret is de spanning minder te zien,
maar nog steeds is hij zichtbaar ‘in functie’. Holbein
schilderde ook een familieportret, dat we alleen in
gekopieerde en onderling ook licht verschillende
vormen kennen, en waarin we Thomas More toch
weer tamelijk streng en plechtig zien afgebeeld. Maar
Holbein maakte daar ook een voorstudie van, en daarin
oogt Thomas ontspannen, zijn muts staat wat hoger, er
is een lok haar te zien, je bent duidelijk in een huiselijke
situatie te gast. Bovendien heeft hij zich ook in details
met de compositie bemoeid, zo weten we, zoals ook
blijkt uit kleine beeldgrapjes, die de draak steken
met het zogenaamde gewicht van zijn functie. In het
verband met de familieportretten en de voorstudies
daarvan valt nog iets anders op, dat te maken heeft met
geleerde vrouwen. In een van de voorstudies, die nu in
Basel is, en die door Thomas More als vriendengeschenk
naar Erasmus (in Basel) werd gezonden is van links
naar rechts More’s Elizabeth te zien, vervolgens
zijn aangenomen dochter Margaret Giggs, die een
boekpassage aanduidt aan More’s vader, John More,
dan Thomas zelf, met nog een vriendelijke glimlach,
en zo verder, met heel prominent rechts vooraan zijn
favoriete dochter Margaret. Meerdere vrouwen hebben
een boek in de hand of op schoot. In de kopie in Nostell
Priory van het teloorgegane olieverfschilderij zien we
enkele opvallende verschillen. Er is een hondje te zien
voor Thomas, en de boeken die alleen de vrouwen in
handen of op schoot te hebben zijn groter afgebeeld.
22
Sommige zijn daarom te identificeren: Elizabeth heeft
Seneca’s Brieven onder haar arm, Margaret heeft een
pagina uit Seneca’s Oedipus opengeslagen, ook is
Boëthius’ Vertroosting van de filosofie te zien. Geen van
de mannen heeft een boek; en de vrouwen met boeken
zijn zichtbaar geleerde vrouwen.
De auteur van deze bijdrage rond een deelthema
dat met Roemer Visscher en zijn dochter Maria
Tesselschade te maken heeft, bezit ook zélf een
portret van Thomas More (27). Het is het resultaat
van diens aanstekelijkheid. Zijn eigen oudste dochter
Godelieve kreeg op een gegeven moment (ze was
toen twaalf) in de gaten dat haar vader ‘iets met
Thomas More had’, dat anders was dan zijn interesse
in andere historische figuren. Samen zagen ze in die
zomer, beiden in toenemende mate geëmotioneerd,
de terecht met zes Oscars bekroonde film A Man for
All Seasons, met Paul Scofield als een onvergetelijke
Thomas More. Kort tevoren was Godelieve begonnen
aan een schildercursus. Haar eerste olieverfschilderijtje
gaf ze haar vader die zomer bij gelegenheid van zijn
verjaardag: een portret van Thomas More. Ze had het
statieportret van Holbein als uitgangspunt gekozen,
maar ze heeft intuïtief de voorstudies gevolgd door
hem een vriendelijker en meer ontspannen gezicht
gegeven. Haar vader zou het niet willen ruilen voor
het portret in de Frick Collection in New York. Normaal
hangt het in het gebedskamertje van haar vader, waar
hij daarom dagelijks Thomas begroet. Nu is het tijdelijk
in het Muiderslot, vanwege een sympathiek doel. Maar
het wordt gemist.
(27) Godelieve van den Broek – Derkse, Portret van sir Thomas More,
naar een origineel van Hans Holbein de Jongere (16e eeuw), 1987,
Particuliere collectie

Enkele aantekeningen en een literatuuropgave
Een nog steeds lezenswaardige biografie van Erasmus is van
de hand van de vermaarde historicus Johan Huizinga uit
1924. In 2001 werd deze in een mooi geïllusteerde editie opnieuw
uitgegeven.
Een genuanceerde biografie van Thomas More is die van
Peter Ackroyd uit 1998. Een korte introductie met aandacht
voor de onderwijsopvattingen van Thomas More is Wil Derkse,
‘Thomas More groet zijn hele school’. Een schets van een
veelzijdig man, Damon, 2010.
24
De relatie tussen Thomas More en zijn dochter Margaret
is het onderwerp van de prachtige studie van John Guy, A
Daughter’s Love:Thomas & Margaret More, London 2008.
Over de portretten van Thomas More zie Louis L. Martz, Thomas
More: The Search for the Inner Man, New Haven 1990.
Hans Holbein de Jonge, Schets van Thomas More en zijn familie, ca.
1527, Collectie Kupferstichkabinett, Kunstmuseum Basel
© foto: Martin P. Bühler

Bramine Hubrecht, Portret van Anna Roemersdochter Visscher, 1884, Collectie Rijksmuseum Muiderslot. Dit portret naar Goltzius
is geschilderd en geschonken door de kunst enares ten behoeve van de eerste inwendige restauratie van het Muiderslot.

3
Tesselschade, een myThische muze uiT de negenTiende eeuW
Mieke Smits-Veldt
Een momentopname van een plezierige bijeenkomst van kunstzinnige vrienden op het Muiderslot, op een
zomerdag in 1632? De schoolplaat van Isings suggereert het (3). Dit waren nationale cultuurdragers uit de
zeventiende eeuw die in harmonische vriendschap regelmatig bij de dichter P.C.Hooft samenkwamen om zich
te vermeien in musiceren, converseren en voorlezen uit eigen werk. Generaties schoolkinderen werd zo bijgebracht
dat dit nu de befaamde Muiderkring was.
(3) J.H. Isings, 1910 – ca. 1970, Een zomermiddag met de Muiderkring [in 1632], Schoolplaat van Wolters-Noordhoff, Groningen (versie 1952),
Particuliere collectie.
26

De mensen die de onderwijzer met zijn stok aanwees
waren waarschijnlijk eerst de vier grote dichters: Hooft
zelf, Vondel, Huygens en Cats, met groot in het midden,
vol aandacht voor de voorlezende Hooft: Maria
Tesselschade. Isings had hen nauwkeurig afgebeeld
naar bekende portretten.
Het hád gekund, want in 1632 leefden al deze figuren,
maar in werkelijkheid behoorde Cats tot een heel ander
milieu dan Hooft, Vondel en Hooft waren van elkaar
vervreemd en ook Anna, Tesselschade’s zuster, kwam
waarschijnlijk alleen vóór haar huwelijk (in 1624) in
Muiden. Maar Cats moest er in elk geval bij, niet alleen
om het aanschouwelijk onderwijs te dienen, maar ook
om het idee van de vaderlandse culturele eenheid uit
het verleden te benadrukken. Hiervan had in veler ogen
Tesselschade het inspirerende middelpunt gevormd.
Tesselschade werd in haar eigen tijd niet zozeer
befaamd door haar eigen poëzie, die maar zeer
mondjesmaat bekend was, als wel door de gedichten
die Hooft, Huygens en (de Latijnstalige) Barlaeus aan
haar wijdden; ook Vondel prees haar in het voorwoord
tot zijn Elektravertaling de hemel in. Ze stond te boek
als een lieftallige, kunstzinnige en scherpzinnige,
maar ook ingetogen vrouw die met zang en
bloemenfestoenen samenkomsten op Hoofts slot
verlevendigden (36). Dit beeld werd door Geeraerdt
Brandt in zijn biografie van Hooft uit 1677 bevestigd.
Hij herinnerde speciaal aan Hoofts vriendschap met
de ‘schrandere en zedige dichteres’ de meehielp om
het Muiderslot tot ‘een zangberg van vrolijkheid’ te
maken. Tevens legde Brandt de grondslag van het
idee van de ‘Muiderkring’, dat in de negentiende
eeuw zou uitgroeien tot dat de voorstelling van een
culturele vriendenclub om Hooft, die op gezette tijden
samenkwam. In werkelijkheid was er sprake van
bezoeken van enkele, steeds wisselende personen,
van wie Tesselschade en Barlaeus de meest vaste kern
vormden.
27
In de loop van de tijd werden steeds meer brieven,
gedichten en andere documenten bekend, die ruim
voedsel gaven aan een levendige beeldvorming van
Tesselschade. Ze was niet alleen de bindende spil van
een spiritueel gezelschap, maar ook de personificatie
van een ‘Sachte sedeles’, het door Hooft gemaakte
anagram van haar naam (21). Men wist o.a. van de
tragische dood van één van haar dochtertjes en haar
echtgenoot, wiens nagedachtenis zij altijd had geëerd.
Ook wist men van haar weigering om later op de avances
van de flamboyante Barlaeus in te gaan en van
haar fiere reacties op Huygens’ pogingen om haar af te
brengen van haar bekering tot het katholicisme. Zo’n
bekoorlijke en zedige vrouw wilde men toch wel voor
zich zien. In 1770 werd een fraaie tekening van Goltzius
dan ook door een kunstverzamelaar geïdentificeerd als
een portret van de jonge Tesselschade (17). (Een pendanttekening
zou dan haar zuster Anna voorstellen).
Dit gebeurde op valse gronden, maar deze pseudoidentificatie
zou een zeer lang en taai leven leiden.
Hendrick Goltzius,
Portrettekening van
een jonge vrouw
(voorheen geïdentificeerd
als Anna Visscher),
ca. 1605-1610,
Collectie Amsterdam
Museum.

De Muiderkring en Tesselschade werden lichtende
voorbeelden voor een natie die uit een flinke impasse
moest klauteren. In het laatste kwart van de achttiende
eeuw leefde het besef dat de voortreffelijke
karaktereigenschappen die ons land in de Gouden
Eeuw hadden grootgemaakt, hevig verzwakt waren en
nodig opnieuw moesten worden gepropageerd. Door
het verlies van de politieke onafhankelijkheid, in de
Franse tijd, werd het nationaal gevoel nog versterkt,
wat zich uitte in een algemene idealisering van de
goed-vaderlandse grote mannen en vrouwen uit het
verleden, die de oude deugden van oprechtheid, verdraagzaamheid
en eensgezindheid hadden bezeten.
In het nieuwe koninkrijk onder Willem I projecteerde
men die eigenschappen graag als nationale waarden
op de ‘Muiderkring’. De zo vurig nagestreefde eenheid
van de natie (waartoe nu ook België behoorde!)
kon hoop scheppen uit de evocatie van een kring van
moreel en artistiek hoogstaande kunstbeoefenaars uit
de Gouden Eeuw, eendrachtig trots op de vaderlandse
staatkundige en zedelijke grootheid.
Tesselschade’s kunstzinnigheid werd nu ook spoedig
aangevuld met het nieuwe ideaal van vrouwelijke beschaving
en huiselijkheid. Men benadrukte graag dat
ze – anders dan haar zuster Anna -beslist geen geleerde
vrouw was, en, hoe kunstzinnig ook, toch haar
levensvervulling zag in haar taak als liefhebbende
echtgenote en moeder. Over haar scherpzinnigheid
werd niet meer gerept. In de eerste helft van de negentiende
eeuw werd de vrouw namelijk het liefst gezien
als het middelpunt van het huiselijke leven, te midden
van haar kinderen. Zacht, teder en zwak was ze, maar
het liefst ook lieflijk en mooi, geheel dienstbaar aan
de man. En áls ze zich op het terrein van de kunsten
begaf, werd ze toch geacht haar eerste zorg bij haar
gezin te leggen. Een eigen scheppend vermogen werd
haar weliswaar niet ontzegd, maar eigenlijk diende zij
slechts als inspiratiebron voor creatieve mannen.
28
Literatuur en schilderkunst werden bij uitstek geschikt
geacht om het grootse cultuurhistorische verleden
van de zeventiende eeuw aan het nageslacht voor
te houden. Het was vooral de literatuur waarin de
mythe van de lieflijke Tesselschade ontwikkeld werd,
in cultuurhistorische essays, romans, toneelstukken en
gedichten. Als eerste presenteerde Jacobus Scheltema
in 1808, in zijn boek Anna en Maria Tesselschade, de
dochters van Roemer Visscher, de twee zusters als
inspirerend voorbeeld van Hollandse kunstzin en
vrouwelijke beschaving. Hij droeg zijn werk op aan de
Nederlandse vrouwen, in de hoop dat ze zich aan de
dochters Visscher zouden spiegelen. Van Scheltema
werd gezegd dat hij zich soms, tot jaloezie van zijn
echtgenote, urenlang opsloot met een levensgroot
portret, dat hij voor de rijpere Tesselschade hield.
Elf jaar later gaf de dichter H.A. Spandau in de tweede
druk van zijn dichtstuk De vrouwen een uitvoerige
impressie van feestelijke bijeenkomsten in het
Muiderslot, ‘aller kunsten tempel’ uit de vaderlandse
Gouden Eeuw, waarin ‘gevoel en geestdrift klom’
wanneer Tesselschade, als ‘tiende zanggodin’, daar
binnentrad. Spandau roemde ook Anna, maar hij putte
zich vooral uit in lof op Tesselschade›s zangkunst en haar
vermogen om glazen te graveren en bloemfestoenen te
vervaardigen: ‘Tesselschade’s geest blinkt boven alles
uit; zij is de ziel van ’t feest’. (Ed. Y. Polak. Utrecht 2003,
vss. 1005-1085).
Het duurde toch nog even voordat de schilderkunst
volgde. Vaderlandse historieschilderkunst is in
Nederland nooit echt populair geworden, en baseerde
zich in het algemeen niet op wat dichters over haar
schreven, maar op studies van cultuurhistorici. In
het begin werd Tesselschade nog sterk geassocieerd
met haar vader, kennelijk op basis van het boek van
Scheltema. Ze staan zij aan zij op het nogal knullige
schilderij dat de Antwerpse schilder Petrus Kremer
in 1826 op de jaarlijkse tentoonstelling van ‘levende

P. Kremer, Vondel een dichtstuk voorlezende in het paviljoen op het
Slot te Muiden, voor Hooft, Reael, Roemer, en zijne dochter Maria Tesselschade,
1826, Collectie Rijksmuseum Muiderslot
meesters’ presenteerde, waarop tegen de achtergrond
van het Muiderslot Vondel voorleest uit zijn Palamedes.
De samenstelling van het kleine gezelschap is bepaald
door wat Brandt in zijn biografie van Vondel had
verteld over literaire bijeenkomsten van Hooft, Vondel
en Laurens Reael in het huis van Roemer Visscher.
Een jaar later schilderde Kremer vader Roemer Visscher
en zijn twee dochters als een symbool van harmonisch
verenigde kunstbeoefening: de schilderkunst (Anna),
muziek (Tesselschade) en de dichtkunst (Visscher zelf).
Alleen Vondel, Hooft en Roemer Visscher zijn bij Kremer
herkenbaar van bestaande afbeeldingen.
In hetzelfde jaar 1827 vestigde de boekverzamelaar
Jacobus Koning in zijn Geschiedenis van het slot te Muiden
29
en Hoofts leven op hetzelven de aandacht geheel op het
Muiderslot (40), waarvoor hij ruim gebruik maakte van
Hoofts brieven en gedichten van tijdgenoten. Bij de rij
van Hoofts gasten voegde hij nog meer nieuwe namen
en meer nog dan bij Scheltema schiep hij de illusie van
een frequent in Muiden verkerende groep mensen. Al
P. Kremer, Historiserende portretgallerie van de familie Roemer
Visscher, 1827, Collectie Rijksmuseum Muiderslot
gauw daarna zien we Tesselschade op schilderijen als
middelpunt van een groter gezelschap. Bij H.W. Cramer
(1844) is ze nog steeds niet herkenbaar geportretteerd
naar Goltzius, hoewel men de tekening wel kende, maar
- samen met Anna – zingt ze nu, terwijl Vondel, Hooft,
Huygens en Barlaeus aandachtig luisteren. In deze tijd

H.W. Cramer, P.C. Hooft en zijn vrienden op het slot te Muiden, ca. 1840, Collectie Rijksmuseum Muiderslot
30

krijgt het idee van Tesselschade als muze van dichters
zijn beslag, zoals blijkt uit een gedicht van de dichterpredikant
J.J.L. ten Kate.
Tot nog toe was er nog nauwelijks sprake van historisch
verantwoorde aankleding. Dit veranderde in de twee
schilderijen die omstreeks de eeuwwisseling werden
gemaakt. Waarschijnlijk door Koning attent gemaakt
op een bezoek van Maria van Reigersberch aan Hooft,
plaatste de vierenzeventigjarige Amsterdamse schilder
Louis Moritz (1847) de twee meest vereerde zeventiende-eeuwse
vrouwen in een levendige zeventiende-
31
eeuwse setting. Het gezelschap is losjes gegroepeerd
om een tafel waarop nu schalen met vruchten verwijzen
naar de pruimen waarmee Hooft zijn gasten naar
Muiden lokte. Iedere figuur lijkt naar een bestaande afbeelding
geschilderd, dus nu ook Tesselschade, die een
door haar gegraveerde roemer aanbiedt aan Maria van
Reigersberch. Roemer Visscher is er weer bij (maar in de
marge), en nu voor het eerst ook Cats (helemaal links).
L. Moritz, Een feestmaal op het slot te Muiden, eerste helft 19e eeuw,
Collectie Rijksmuseum Muiderslot

J.A. Kruseman, Neêrlands dicht’rei vereenigd bij den ridder Hooft op het slot te Muiden, 1852, Collectie Rijksmuseum Muiderslot
32

Het staatsieportret van ‘De Muiderkring’ is van J.A.
Kruseman (1852). Anders dan bij Moritz ging het hem
niet zozeer om de evocatie van een geïdealiseerd historisch
moment als wel om een statische uitbeelding
van belangrijke zeventiende-eeuwse dichters ten huize
van Hooft. Vondel en Tesselschade staan centraal, met
achter haar (weer) de oude Roemer Visscher, van wie
men zo langzamerhand toch wel kon weten dat hij
al in 1620 was gestorven, lang voor er sprake was van
Muidense bijeenkomsten. Mede aan tafel zitten Anna
en Cats. Voor het eerst zien we nu Tesselschade niet
zingend, maar ‘een harer geestige gedichten voordragend’,
zoals in de catalogus van de tentoonstelling van
levende meesters werd vermeld. De toen bekende gedichten
van Anna en haar waren juist uitgegeven door
M.D. de Bruyn, die trouwens niet zozeer hun literaire
als wel hun voortreffelijke vrouwelijke eigenschappen
had benadrukt. Hun vader had hen immers opgevoed
in ‘godsdienstige beschaving’ en hen gevormd
‘tot arbeidzame, nederige, dienstvaardige, gezellige
en deugdzame vrouwen’!
Bovendien voorzag Kruseman
Tesselschade nadrukkelijk
van een katholiek
accessoire, dat zij aan een
gordel draagt: een houdertje
voor een zgn. agnus Dei
(een stukje was waarop
het lam Gods is gedrukt).
Dat zij op latere leeftijd katholiek
was geworden, net
als Vondel, wist men toen
C.L. van Kesteren, De Muiderkring,
staalgravure naar een schilderij
van H.J. Scholten, laatste kwart
19e eeuw, Collectie Rijksmuseum
Muiderslot
33
al lang, maar daar hadden de (protestante) literatoren
en historici nooit veel acht op geslagen. In deze tijd
gingen de Nederlandse katholieken zich echter Vondel
en Tesselschade met graagte toe-eigenen, terwijl Cats
vooral het protestantse volksdeel aansprak. Kruseman
beeldde met opzet de eenheid van het vaderlands gezelschap
uit, ondanks hun verschil in religiositeit.
Tesselschade kreeg een vurige vereerder in de katholieke
voorman J.A.Alberdingk Thijm, die in haar de
ideale vrouw zag, waarin gratie, vroomheid en goedheid
subliem waren verenigd. In een fictionele schets
over haar leven in de Volksalmanak voor Nederlandsche
katholieken uit 1854 beschreef hij een zeer geromantiseerd
bezoek van Vondel aan Tesselschade, die
hij een innige zielsverwantschap met de grote dichter
toedichtte. Volgens zijn zoon, de schrijver Lodewijk van
Deyssel, rekende hij er vast op dat hij haar in de hemel
zou ontmoeten, samen met Vondel!
Van een zekere poging tot historische waarschijnlijkheid
gaf de eerste schoolplaat blijk, die J.Mesker (na 1877)

vervaardigde naar een (nu verloren) schilderij van
Hendrik Jacobus Scholten (48). Hierop was voor
het eerst een veeltallig gezelschap als in een echte
salon over groepjes was verdeeld. Scholten had zijn
schilderij gemaakt voor de Historische Galerij van de
Amsterdamse kunstenaarssociëteit Arti et Amicitiae,
maar hij had maar een paar mensen naar voorbeelden
geportretteerd. Het ‘wie is wie’ werd gewaarborgd
door de uitleg die Jan ter Gouw had gegeven bij
een eerder verschenen collectie gravures naar de
schilderijen van de Galerij. Tesselschade zit weer in het
midden, gadegeslagen door Huygens en Vondel in een
broederlijk aanminnige pose (geïdealiseerd, want die
twee hadden in werkelijkheid geen enkele affiniteit tot
34
elkaar). Ter Gouw wees er als een goede historicus op
dat het ‘ledenbestand’ van de Muiderkring in de dertig
jaar van Hoofts verblijf op het slot had gefluctueerd,
afhankelijk van tijd en toeval. Hij dateerde de
afgebeelde situatie op 1619 (zodat Roemer Visscher er
nog net bij kon). Ook erkende hij dat Cats eigenlijk niet
tot het gezelschap hoorde, maar dat hij in Scholtens
voorstelling kennelijk met Anna Roemers en de haren
was meegekomen en dat Barlaeus pas vanaf 1632 tot
Hoofts vrienden behoorde.
J.M. Molenaer, Slotscene uit Bredero’s Lucelle, 1636, Collectie Rijksmuseum
Muiderslot. In zijn voorwoord draagt Bredero het stuk Lucelle
op aan de ‘Eerbare, Kunstrijcke Tesselscha Roemers Dochter’.

In de jaren tachtig ging de nieuwe aandacht voor
psychologie en individuele expressie van de individuele
emotie’ zich onder andere richten op de liefdespoëzie
van Bredero, waardoor de jonge Tesselschade een extra
dimensie kreeg. Bredero’s gefrustreerde liefde voor
haar, die men uit zijn poëzie meende te kunnen lezen,
gaf ook later stof aan novellen en gedichten (Marsman!)
en aan de nog in 1948 herdrukte meisjesroman Tesseltje
van Ro van Oven. In deze tijd werd ‘De Muiderkring’ nog
één keer onderwerp van een - historisch verantwoord –
schilderij, dat van de Groningse schilder J.H. Egenberger
(1882).
De entourage suggereert dat we hier niet in Muiden
zijn, maar bij Roemer Visscher thuis, waar een bevlogen
Vondel uit zijn werk voordraagt aan een gretig
luisterende Tesselschade, omgeven door onder andere
- voor het eerst - een peinzende Bredero.
35
Johannes Hendrikus Egenberger, Gezelschap om een voordragende
Vondel, 1882, Collectie Rijksmuseum Muiderslot
De man achter Tesselschade stelt waarschijnlijk Allard
Crombalch voor, haar toekomstige echtgenoot. Hier
geen verheerlijkende of idyllische voorstelling meer,
maar een evocatie van dramatische spanning tussen
enkele hoofdfiguren.
Iets later hernam Scholten (1883) nog eens het oude
beeld van vader Roemer Visscher en zijn twee dochters,
nu in een zeer huiselijke en historisch-authentieke
omgeving. In 1887 maakte hij nog eens een tweede
versie, waarin hij het kanten kleedje over de tafel
verwijderde en de triptiek met een kruisiging aan de
achterwand verving door een gebrandschilderd raam.
Vond hij het te katholiek? Het schilderij getuigt in elk
geval van de toenmalige interesse voor zeventiendeeeuwse
interieurs en kleding.

(17) Hendrick Goltzius, Portrettekening van een jonge vrouw, ca. 1605-1610, Collectie Amsterdam Museum
36

In 1884 vatte de gezaghebbende criticus Conrad Busken
Huet in zijn visie op Tesselschade de gehele negentiendeeeuwse
verering van haar nog eens samen. Haar
bekoring overheerst, maar ondanks het kleine getal van
haar gedichten erkende hij ook haar dichterschap:
Nooit, moeten wij erkennen, nooit maakte met minder
kosten een vrouw naam in de poëzie. Nochtans kunnen
wij er niet aan twijfelen dat Maria Tesselschade door een
talent van de eerste rang heeft uitgemunt. Zij bemint het
zoute. […] Haar elck syn waerom heeft een diepe zin. […]
Voeg daar haar schoonheid bij; en het gaat verklaarbaar
worden dat een gehele kleine mannenwereld […] voor
Maria Tesselschade op de knieën gelegen heeft. […]
Het portret der achttienjarige door Goltzius is buiten
vergelijking het bekoorlijkst vaderlands vrouwenbeeld
der 17e eeuw (17). Zelden ging in de uitdrukking zoveel
aanminnigheid met zoveel zedigheid gepaard. Wij
herkennen er zowel de Maria uit, die ten laatste enkel
voor ‘heilige betrachtingen’ leefde, als de jong gehuwde
en levenslustige wier glimlach aller harten won.
Zij had iets onwederstaanbaars over zich, dat nog heden
nawerkt. Dochter van Roemer Visscher, verenigde zij
tegelijk in haar persoon al hetgeen de vrouwen ener
gehele eeuw voor het nu levend geslacht tot een lieflijke
herinnering maakt.
(Cd. Busken Huet, Het land van Rembrand. II, hoofdstuk
14, par. XV)
Toch bleef Tesselschade niet alleen het vrouwenideaal
van mannen belichamen. Waar zij haar in de loop
van de negentiende eeuw nog steeds als voorbeeld
zagen van een weliswaar kunstzinnige, maar toch
altijd aan de mannenwereld dienstbare vrouw, daar
gingen vrouwen andere accenten leggen. Zij vonden
in haar een voorbeeld van vrouwelijke creativiteit die
haar juist een zelfbewuste en zelfstandige positie ten
opzichte van haar literaire vrienden verschafte, die zij
in brieven en gedichten van repliek diende. Dit vond
37
een maatschappelijke neerslag in de oprichting van de
naar haar genoemde vrouwenvereniging, later verenigd
met de een jaar eerder opgerichte zusterorganisatie
‘Arbeid adelt’. Beide verenigingen zetten zich in voor de
ontwikkeling naar zelfstan digheid van vrouwen, door
hen te helpen in hun eigen onderhoud te voorzien,
m.n. door verkoop van hun kunstzinnige werk (m.n.
de borduurkunst, die Tesselschade ook beheerste) en
het verstrekken van opleidingssubsidies. In 2011 stelde
Tesselschade-Arbeid Adelt de ‘Maria Tesselschade Prijs’
in, een uit drukkelijke voorbeeldprijs voor vrouwen die
zich, vaak tegen verdrukking in, op een bijzondere manier
hebben weten te ontwikkelen en zo economische
onafhankelijkheid hebben bereikt (46).
Het dichterschap van Tesselschade, waardoor zij haar
eigen positie en eigen overtuiging tot uiting kon
brengen, is inmiddels ten volle in ere hersteld, door de
uitgave van haar bewaarde poëzie (32 gedichten en
dichtfragmenten). Uit die poëzie en wat er over is van
haar correspondentie (16 brieven en briefjes aan Hooft
en 12 aan Barlaeus) spreekt ze tot ons als een intelligente,
warme vrouw met een poëtisch talent, die zelfbewust
haar eigen standpunten verdedigde. Je zou haar graag
willen leren kennen.
literatuur
Een onwaerdeerlycke vrouw. Brieven en verzen van en
aan Maria Tesselschade. Ed. J.A.Worp [facs. ed. Utrecht
1976]
Tesselschade Roemers, De gedichten. Ed. A.A. Sneller en
O. van Marion. Hilversum 1994.
Mieke B.Smits-Veldt, Maria Tesselschade. Leven met
talent en vriendschap. Zutphen 1994.
Mieke B.Smits-Veldt, ‘De Muiderkring in beeld. Een
vaderlands gezelschap in negentiende-eeuwse
schilderijen’. In: Literatuur 15 (1998), p. 278-288.

Objectcatalogus
Tessel Schade
(48) J. Mesker. Een gezelschap op het Muiderslot [omstreeks 1619], ca. 1877-1879. Schoolplaat naar een verloren gegaan schilderij De
Muiderkring door H.J. Scholten. Plaat uit een serie (Nederlandsche) Historieplaten voor schoolgebruik onder redactie van J. Ykema
Lithografie Lankhout, Uitgeverij Joh. Ykema, Den Haag
38

1 Koopvaarder voor de kust
Fries tegeltableau
17e eeuw
Collectie Kaap Skil
Koopvaarders als deze voeren regelmatig tussen de Rede van Texel en de Oostzee. Het schip lijkt
op een fluitschip. Dit type schip was befaamd vanwege zijn grote laadvermogen en de eenvoudige
tuigage waardoor het met weinig mensen aan boord te zeilen was. Het fluitschip dankte zijn vorm
aan een belasting die werd geheven bij de Sont, de waterweg tussen de Noord- en Oostzee. De belasting
werd namelijk berekend op basis van het aantal vierkante meters van het dek. De Hollandse
scheepsbouwers kregen van de graanhandelaren daarom het verzoek een schip te bouwen met een
smal dek.
2 Archeologische tekening van het wrak Scheurrak SO 1
Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
Deze 16e-eeuwse Oostzeevaarder of graanhaalder is bij het eiland Texel volgeladen vergaan. Het
heeft de naam Scheurrak SO 1 gekregen naar de locatie in de Waddenzee waar het is gevonden. Het
schip is opgegraven tussen 1987 en 1997.
Het in kaart brengen van zo’n wrak is een enorme opgave voor archeologen. Het zicht onder water
is slecht waardoor het niet mogelijk is een geheel beeld van een wrak te krijgen. Daarom leggen
archelogen onder water een raster van touw over het schip en maken ze van elk vlak van het raster
een tekening. Al deze tekeningen geven dit complete beeld.
3 Een zomermiddag met de Muiderkring [in 1632]
J.H. Isings, 1910 – ca. 1970
Schoolplaat van Wolters-Noordhoff, Groningen, versie 1952
Particuliere collectie
Het Muiderkring gezelschap op deze middag bestaat uit (v.l.n.r.) de Alkmaarse Francisca Duarte
(vriendin van Tesselschade), Constantijn Huygens, Casper van Baerle, Jacob Cats, Anna Roemers,
Joost van den Vondel, Maria Tesselschade Roemers, Vossius, Joan Blaau, Eleonora Hooft-Hellemans,
haar dochter Constantia Bartelotti en Allard Crombalch (de echtgenoot van Maria Tesselschade).
Isings was een nauwkeurig tekenaar. De afgebeelde figuren zijn - op Constantia en Crombalch na –
allemaal gebaseerd op in die tijd bekende contemporaine portretten.
39

‘Een ongehoorde schaede’
‘Ik ben seer verslagen geweest ter oorsaeke van de groote en ongehoorde
schaede die in Marsdiep is geschiet, [..] want daer noch veele schepen gebleven
sijn, daer men noch geen tijding van heeft, en krijgen, Godt betert, daegelijks
noch tijdinge van meerder scchaede en ongeluk. Daer sijn veel treffelijke
seeluiden gebleven, en onder anderen ook de soon van onse Bode die in
Perschora is geweest; een schadelijke doodt.’
Zo luidt de tekst uit een brief van de pensionaris van Enkhuizen, Doctor Francois
Maelson aan de landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt.
De kaart van Holland en Gelderland, deel
van een serie kaarten van de Nederlanden in
opdracht van Philips II (detail)
Christian s’Grooten
ca. 1568 - 1573
Collectie Koninklijke Bibliotheek, Brussel
Tussen Texel en Huisduinen ligt het Marsdiep. Van dit
vaarwater maakte de scheepvaart gebruik om uit te
varen vanaf de veilige rede aan de zuidoostelijke kant
van het eiland Texel.
Het Scheurrakwrak SO 1 heeft de naam gekregen van
het water oostelijk van Texel waar het is gevonden: het
Scheurrak.
40

4 Historie van Enkhuisen
Geeraerdt Brandt en de tweede druk met vervolg vermeerdert door Sebastiaan Centen
1747
Collectie Kaap Skil
De ‘Historie van Enkhuisen’ beschrijft de stichting van de stad, haar bloei en alle geschiedenissen
die met Enkhuizen te maken hebben. Eén van die geschiedenissen is de
storm die in de kerstnacht van 1593 over de Nederlanden raasde en een enorme schade
toebracht aan de voor anker liggende schepen op de Rede van Texel.
Er doen berichten de ronde over veertig schepen die zijn vergaan en honderden zeelieden
die zijn omgekomen. Misschien wel de helft van alle schepen die zijn vergaan
vervoerden graan uit het Oostzeegebied, ingekocht door graanhandelaar Roemer Pieterszoon
Visscher uit Amsterdam.
4a Pseudo-portret van koopman en dichter Roemer Visscher op
71-jarige leeftijd, zittend bij een tafel
Stippelets door Pieter van der Meulen, naar een tekening van Jan Stolker, naar een
schilderij van Frans Hals (17e eeuw)
ca. 1790-1858
Collectie Rijksmuseum Amsterdam
41

Veilige handel
In 1984 wordt 9 mijl uit de kust ten noordoosten van Oudeschild op Texel een
wrak gevonden. Een archeologisch duikteam heeft in de jaren daarna het wrak
onderzocht.
Een reconstructie van het wrak en de lading heeft uitgewezen dat het een
schip uit de laat zestiende eeuw is. Het schip was geladen met broodtarwe,
uit het gebied rond de Oostzee. Het waren vooral Hollandse handelaren die
daar graan inkochten en dit via de Amsterdamse korenbeurs verkochten. De
‘moedernegotie’, zoals de handel in graan is genoemd, legde de basis voor de
economische groei in de Gouden Eeuw.
Nieuwe en zeer Accuraate zeecaart van de
Geheele Oost-Zee
Johannes van Keulen en Zonen
1757-1779
Amsterdam
Collectie Het Scheepvaartmuseum Amsterdam
De schepen die naar de Oostzee voeren gingen eerst voor anker bij
Elseneur boven Kopenhagen. Als daar de registratie van schip, lading
en schipper was vastgelegd zeilden ze door naar de havensteden als
Dantzig, Koningsbergen, Memel, Riga en vele andere kleinere havens.
42

5 Heidebezem met binding van gespleten wilg op een bedje van graan
Scheurrakwrak SO 1
ca. 1593
Collectie Flip Duinker
In het Scheurrakwrak SO 1 lag naast een lading graan een partij heidebezempjes. Omdat
het er zoveel zijn kan het niet anders dan dat dit ook handelswaar was. Op zich
is het niet vreemd. Handelaren specialiseerden zich niet in één product. Alles uit een
streek waarvoor ze handel zagen namen ze mee. De graanlading bestond uit het kostbare
broodtarwe, waarvan wittebrood werd gebakken, dat vooral de rijke burgerij in de
steden zich kon veroorloven.
6 Bronzen kaartpasser met wapen van Amsterdam
Scheurrakwrak SO 1
ca. 1593
Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed Afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
In de 16e eeuw navigeerden schepen op de sterren en de zon. Met een Jacobsstaf mat
de schipper de afstand tussen de horizon en de zon om te kijken waar hij zich bevond.
Met de passer mat hij de afstanden op zeekaarten. Deze bronzen passer is versierd met
het wapen van Amsterdam. Dat is een aanwijzing dat het hier gaat om een schip met
als thuisbasis Amsterdam, de woonplaats van Roemer Visscher.
7 Ganzenveerhouder met veerpennen
Scheurrakwrak SO 1
ca. 1593
Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed Afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
De bemanning van een Oostzeevaarder bestond uit niet meer dan 18 man. Dat waren
meestal mannen die de schipper uit zijn eigen dorp of omgeving bij elkaar zocht. In
het Scheurrakwrak zijn allerlei persoonlijke bezittingen van deze mannen gevonden.
De ganzenveerhouder met veerpennen is waarschijnlijk van een koopman aan boord
van het schip. Soms was dit de schipper zelf, maar het is goed mogelijk dat het iemand
is die in opdracht van de graanhandelaar mee ging om de handelscontacten in de verre
handelsgebieden te behartigen.
43

Op Hollandse leest geschoeid
Een scheepswrak op de bodem van de zee, verborgen onder het zand, is als een
tijdscapsule. Toen het zonk werd de capsule gesloten door het zand en nu is het
door stroming weer vrij gespoeld en geeft het zijn geheimen van vier eeuwen
geleden prijs.
In het Scheurrakwrak zijn ruim 5000 objecten gevonden die vertellen wanneer
en hoe het schip is vergaan en over wie en wat aan boord was. Het geeft niet
alleen een inkijk in de geschiedenis van de scheepvaart en de handel, maar ook
een blik op het dagelijks leven aan het einde van de 16e eeuw.
De Dam met het stadhuis in aanbouw
Johannes Lingelbach
1656
Collectie Amsterdam Museum
Voor het nieuwe stadhuis in aanbouw op de Dam is een
bont gezelschap aan mensen te zien. Uit alle delen van
de wereld kwamen handelaren naar de stad om op de
beurs hun waren in te kopen. De kleding van de mensen
op de Dam geeft een mooi tijdsbeeld van de stadse
mode in het midden van de 17e eeuw.
44

8 Lederen geldbuidel
Scheurrakwrak SO 1
ca. 1593
Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
Eigenlijk had een zeeman weinig geld nodig aan
boord van het schip. Het eten werd verzorgd en
het onderdak was geregeld. Toch hadden zeelieden
geld bij zich om onderling wat van elkaar
te kopen, misschien om te gokken en om in de
steden die ze aan deden hun eigen handelswaar
te kopen. Hoe goed je ook bevriend was met de
maten aan boord was het toch raadzaam je geld
in je buidel bij je te dragen.
9 Luizenkam
Scheurrakwrak SO 1
ca. 1593
Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
Luizen zaten overal. In het haar, in de kleren en
in het beddengoed. In scheepswrakken worden
regelmatig luizenkammen gevonden. De luizenkam
behoorde tot de standaarduitrusting van
een zeevaarder. De luizen volledig bestrijden
lukte er niet mee, maar misschien wel voor een
deel, waardoor de jeuk iets dragelijker werd.
10 Messchede
Scheurrakwrak SO 1
ca. 1593
Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
In de houten messchede is plaats voor twee messen.
De resten van de messen zijn nog zichtbaar.
Het mes behoorde tot de standaarduitrusting
van een zeeman. Hij gebruikte het niet alleen
voor het eten, maar ook voor het snijden van
touw en bewerken van hout.
11 Lederen herenschoen
Scheurrakwrak SO 1
ca. 1593
Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
Er zijn wel 100 schoenen in het wrak gevonden,
waarvan de meeste geen slijtsporen vertonen
en van een chique en modieus model zijn. Waarschijnlijk
was het handelswaar. De schoenen geven
een aanwijzing over de datering van het schip.
Het zijn schoenen die gedragen werden door de
gegoede burgerij aan het eind van de 16e eeuw,
waarvan ook Roemer Visscher deel uitmaakte.
12 Licht beukenhouten bergkistje
Scheurrakwrak SO 1
ca. 1593
Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
Het deksel van de kleine gereedschapskist die is
gevonden in het wrak Scheurrak SO 1, is versierd
met vier ingesneden rozetten. De oorspronkelijke
inhoud bestond uit vijlen, beitels, elzen, messen
en een schaar, wat doet vermoeden dat dit kistje
eigendom was van een zeilmaker.
De versiering op het kistje is niet voltooid. De
zeeman van wie dit kistje is geweest heeft misschien
in de verloren uren op zee zijn tijd gedood
met het graveren van het houten deksel.
13 Priem met benen knop
Scheurrakwrak SO 1
ca. 1593
Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed
Afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
Bijzonder is dat zelfs het gereedschap dat gevonden
is in het Scheurrakwrak zo rijk bewerkt is. Deze
fraai versierde benen priem met houten kop, die
gevonden is tussen ander gereedschap uit een
timmermanskist, is misschien door de timmerman
bewerkt in de vrije tijd op het schip.
45

‘ Tesselschae’
Hebben we aan Roemer Pieterszoon Visscher te danken dat we ons de
scheepsramp op kerstavond 1593 nog herinneren? Hij gaf zijn jongste dochter
de naam ‘Tesselschae, omdat sy geboren was op dien tijt als in Tessel so veel
schepen bleven, oock omdat hij daer veel by verloor’, zo vertelt ons tijdgenoot
Ernst Brinck. Maar als Marritgen/Maria zelf niet gecharmeerd was geweest
van haar bijnaam, dan was de scheepsramp in vergetelheid geraakt. Maria
droeg de naam Tesselschade met trots en ondertekende later haar brieven en
gedichten regelmatig met Tesselscha of Tesselschade.
Bron: Ernst Brinck, Historiae admirabiles et memorabiles nostri temporis [dl. 7], fol. 44r.-v. (Oud-archief Harderwijk, inv.nr. 2036)
‘roemer fysgher en efgen jans syn huyssrou
ende al jans als peet het kint heet marritgen’
Doopregister Nieuwe Kerk
1594
Collectie Stadsarchief Amsterdam
46
Op 3 april 1594 lieten haar ouders Maria dopen in de
Nieuwe Kerk in Amsterdam. Zij werd ingetekend in het
doopregister als Marritgen. Doopnamen waren vaak
vernoemingen van familieleden of heiligen. Aeltje
Jans, de zus van haar moeder, treedt op als peter.

14 Zilveren rinkelbel op een kanten kraamkloppertje
Replica naar een 17e-eeuws model
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
Marritgen (Maria) Roemersdr. Visscher wordt op 25 maart 1594 geboren, als jongste telg van
Roemer Visscher en zijn vrouw Aefgen Jansdr. Onderwater uit Delft. Haar zusjes Annitgen (Anna)
en Truytgen (Geertruy) zijn op dat moment 11 en 6 jaar oud. De twee kinderen erna zijn beiden
jong gestorven.
15 Geboorteschotel met bakerkindje
Boerendelfts, 18e eeuw
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
16 De wintersche avonden, of Nederlantsche vertellingen. Waer in
verscheydene vreemdigheden, dese lest voorledene hondert jaren gebeurt
Philologus Philiatros
(pseudoniem voor de anekdotenverzameling van Jacobus Viverius)
Amsterdam, Dirck Pietersz (1615)
Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, OK 62-3505
De Amsterdamse arts-dichter Jacob Viverius tekende in zijn populaire anekdotenverzameling
bijzondere gebeurtenissen op, waaronder de scheepsramp bij Texel en de bijzondere naamgeving
van Maria Tesselschade:
‘Wie weet niet van de schaden die, op de Kars-avond van ’t jaar, 1593. Aan omtrent 140,
Schepen, leggende in het Texel zeil ree, door een afgrijsselikke storm, is gheschied. Waar
na den aartigen Roemer Visscher* een van zen Dochters, omtrent die tijd gebooren, met de
woorden Texel – Scha heeft benaamt, Waar aan hy, mijns oordeels, hoewel het van zommige
mugge-zifters al vry wat nau is gezift, heel wel heeft gedaan: want de Koopliedē leerē,
mits als ze de Dochter horen noemē, twe dingen. Eerst: op het aardsche goed, dat niets
meer dan een wind spel is, geen vertrouwē te zetten. Ten tweden: niet meer te wagen dan
zy, zonder andre te (ver)korten, konnen (ver)liesen.’
In die nacht verloor Visscher zeker 20 schepen geladen met graan. Hij zou een enorm financieel
verlies hebben geleden. Een ramp waar een mens niet meer aan herinnerd wil worden.
Maar bij Roemer Visscher was dat anders. Hij haalde levenslessen uit deze ramp. Voor zichzelf
en voor kooplieden en andere mensen. Zo zei hij dat een mens nooit op aards goed moet vertrouwen
en zijn tweede les was dat je nooit alles tegelijk op het spel moet zetten.
*Pas in de editie van 1650 door Jan Zoet wordt ‘de aardige koopman’ bij zijn naam Roemer Visscher genoemd.
47

Maria Tesselschade
Roemersdr. Visscher
(1594-1649)
Maria Tesselschade groeit de eerste jaren op in een echt meidengezin; zes
jaar later volgt nog een broertje. In 1609 trouwt zus Geertruy en verlaat het
ouderlijk huis. Tesselschade en haar oudste zus Anna blijven thuis wonen, tot
na de dood van hun vader in 1620. Moeder Aafje stierf het jaar ervoor. Anna
en Tesselschade zetten de gastvrije traditie van hun vader voort.
Tesselschade trouwt in 1623 met Allard Crombalch en volgt hem naar
Alkmaar. Anna trouwt een jaar later en vertrekt met haar echtgenoot naar de
Wieringerwaard, waar de familie Visscher een buitenplaats bezit.
Signatuur uit een brief van Maria Tessel-schade aan
Caspar van Baerle
Ondertekend met ‘Elck syn waerom’ en ‘Maria Tessel Scha’
Ongedateerd
Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, hs 23 Ba 1
48

17 Portrettekening van een jonge vrouw
Hendrick Goltzius ca. 1605-1610
Collectie Amsterdam Museum
facsimile
Deze tekening van een onbekende vrouw is
ruim anderhalve eeuw - tussen 1770 en 1952 -
ten onrechte beschouwd als het enige bekende
portret van Maria Tesselschade. De beeltenis stond
model voor de meeste 19e-eeuwse afbeeldingen
en historiestukken van Roemer Visscher met zijn
dochters en de vermeende Muiderkring.
De tekening bracht menig romanticus in
vervoering: ‘Het portret der achttienjarige door
Goltzius is buiten vergelijking het bekoorlijkst
vaderlands vrouwenbeeld der 17de eeuw. Zelden
ging in de uitdrukking zoveel aanminnigheid met
zoveel zedigheid gepaard. Wij herkennen er zowel
de Maria uit, die ten laatste enkel voor ‘heilige
betrachtingen’ leefde, als de jong gehuwde en
levenslustige wier glimlach aller harten won.’
Bron: Cd. Busken Huet, Het land van Rembrand. II,
hoofdstuk 14, fragment uit par. XV.
18 Sinnepoppen
Roemer Visscher
Amsterdam, Willem Jansz Blaeu (1614)
Bijzondere Collecties van de Universiteit van
Amsterdam, OK 62-9148
Roemer Visscher vertaalde de Latijnse benaming
Emblemata als ‘Sinnepoppen’, een goede Hollandse
naam voor zijn bundel beelden met een betekenis.
Visscher kiest voor typisch Hollandse onderwerpen,
voorwerpen en personages uit het dagelijks leven,
die hij op een lerende en beschouwelijke wijze
voorziet van commentaar. De dichter plaatst de
waarheid tegenover de schijn en wijst op een
vaak vernuftige, geestige en moreel opbouwende
wijze de weg naar oprechtheid en wellevendheid.
De prenten zijn gegraveerd door Claes Janszn.
Visscher, zijn naamgenoot.
19 Signatuur uit een brief van Maria
Tessel-schade aan Caspar van Baerle
Ondertekend met ‘Elck syn waerom’ en ‘Maria
Tessel Scha’
Ongedateerd
Bijzondere Collecties van de Universiteit van
Amsterdam, hs 23 Ba 1
Maria Tesselschade ontleent haar persoonlijke
zinspreuk aan één van de sinnepoppen van haar
vader: ‘Elck syn waerom’. In het bijschrift geeft
Roemer Visscher allerlei voorbeelden van mensen
die uit verschillende beweegredenen handelen: om
winst, eer, pracht, wraak of om iemand te bedriegen:
‘Dan [= want] hoe men het bewimpelt, elck heeft
zijn waerom, al is die voor alleman niet bekent’.
Getuige de voorrede van de dichter, waren de
meeste emblemen thuis ontstaan. Mogelijk stond
Tesselschade dus zelf aan de wieg van deze wijze
levensles!
19a ‘Elck syn waerom’
Sinnepoppen, ‘Het tweede Schock’, IX.
Editie Martinus Nijhoff, Den Haag (1949)
Naar de uitgave van 1614, bezorgd door Dr. L.
Brummel
Collectie Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse
Letteren
In het bijschrift associeert Roemer Visscher het
embleem ‘Elck syn waerom’ met de zegswijze
‘Om ‘t gheniet van het Smeer, soo lickt de Kat de
Kandelaer’. In de ogen van de dichter likt de kat om
het genot van het kaarsvet, ook al lijkt het of hij dat
zomaar doet.
Anna, de oudste zus van Tesselschade, brengt in
1619 haar vaders Sinnepoppen opnieuw uit en
voorziet een aantal emblemata van eigen versjes,
zoals dit vers bij het motto van haar zus: ‘Niemandt
doet wat om sunst [= zonder reden], ‘t heeft altijdt
zijn waerom, / Al lijckt het somtijts aers [= anders];
want yder gaet vermom [= vermomd].’ Je weet dus
nooit waarom iemand iets doet.
49

Taalverhaal
Het spelen met woorden en taal is een favoriete bezigheid in de Gouden
Eeuw. De eigen moedertaal is volop in ontwikkeling. Maria Tesselschade
groeit op omringd door taalpuristen en -virtuozen. Vader Visscher schrijft
met Hendrick Spiegel het eerste gedrukte Nederlandse grammaticaboek:
Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584). Roemer is een purist
pur sang; zijn liefde voor het zuivere Nederlandse woord wordt gevolgd
door huisvrienden als de jonge dichters Pieter Cornelisz. Hooft en Gerbrand
Adriaensz. Bredero.
De taal als spel levert niet alleen een nieuwe vaderlandse woordenschat,
maar bovendien verrassende namen en woordspelingen, met bijna altijd een
dubbele lading…
50

20 Muydsche reis
Constantijn Huygens
aug. 1621
Collectie Koninklijke Bibliotheek Den Haag, KA XL
(2), 1621, fol. 9
[..]
‘Tessel-schaetgie, / Cameraedtgie,
Die dit praetgie / Uyt mijn hert,
En van binnen / Uyt het spinnen
Van mijn sinnen / Hebt ontwert.
Hebt het, hout het,130 / Sluyt, ontvouwt het,
Siet aenschouwt het / Als belooft;
Maer; bewooghen / Uyt medooghen,
Zonder d’ooghen / Van v Hooft.’
Deze aardige zinspeling van Huygens inspireert later
Joost van den Vondel tot de volgende passage:
‘Maer dit is ongemeene kost,
‘t Is een banketje voor den Drost,
En voor ons kameraetje,
Het zoete Tesselschaedtje.’
Bron: Joost van den Vondel, ‘Op de diepzinnige
puntdichten van den Engelschen poeet John Donne’,
omstreeks 1633.
21 Brief van P.C. Hooft aan Casper
Barlaeus
Ondertekend met ‘Sachte Sede Les’ – een
anagram van ‘Tesselschade’
Ongedateerd [12 augustus 1636?]
Bijzondere Collecties van de Universiteit van
Amsterdam, hs. Vdl. III S
Pieter Cornelisz. Hooft is Roemers medepurist,
maar bovenal een taalvirtuoos. Niet voor niets
verzuchtte een groot Hooftkenner eens: “Had
Hooft geschreven in het Latijn in plaats van het
Nederduits, dan was hij vast en zeker even zo beroemd
als Shakespeare geworden!”.
De jonge huisvriend Hooft wordt de literaire mentor
van Tesselschade (38). Zijn lessen lijken welbesteed.
Tesselschade ontpopt zich als een ware
meester(es) van het wijze woord. In altijd vrien-
delijke maar op spitsvondige wijze weet zij menig
literair brandje te blussen en schroomt ze er niet
voor haar vrienden op een niet mis te verstane
wijze een leerzame spiegel voor te houden. Niet
voor niets refereert haar leermeester in deze brief
naar zijn wijze leerling met het veelzeggende
anagram ‘Sachte sedeles’: zachte zede-les.
22 ‘Schabaet’
Speelgoed dashond
Fa. Steiff, Duitsland
20ste eeuw
Collectie Speelgoedmuseum De Kijkdoos, Hoorn
Zelfs de hond van de Visschers was aanleiding voor
een naam met een moraal: ‘Enigen tijt daernae
wierd de feste voor sijn huijs afgebroocken bij den
Monckelbars toorn, om die stadt te vergrooten; so
noemde hij sijnen hondt, Schabaet, omdat hij in
Texel schae geleden hebbende, nu wederom baete
creech bij het affbreken der stadtmuijren, die recht
voor sijn huijs stonden, ende dat daerom nu sijn
huijs soude midden in de stad comen, ende meer
weert sijn.’, aldus de diplomaat Ernst Brinck (33),
tijdens een bezoek aan Roemer thuis in 1612.
Mogelijk was Schabaet een ‘dashond’ of tekkel. Het
ras is in de 17e eeuw in Duitsland gefokt. Ze deden
dienst als jacht- en waakhond.
23 Bordspel PIM PAM PET
Jumbo, Nederland
Sinds ca. 1942
Collectie Speelgoedmuseum De Kijkdoos, Hoorn
Het gezelschapsspel Pim Pam Pet is in het begin
van de 20ste eeuw overgewaaid uit Duitsland. Het
Duitse ‘Denk Fix!’ werd bij de eerste Nederlandse
uitgaven vertaald in ‘Zegt het meteen!’ en later
letterlijk vertaald als ‘Denk Fiks!’ . Spelproducent
Jumbo introduceerde het spel omstreeks 1942 als
Pim-Pam-Pet. Het woordspel maakt gebruik van
een draaischijf met letters; de gevraagde informatie
op de kaartjes moet bestaan uit een woord waarvan
de eerste letter door de draaischijf wordt bepaald.
51

’ t saligh Roemers huys,
Wiens vloer betreden word, wiens dorpel is gesleten
Van Schilders, Kunstenaers, van Sangers, en Poëten.’
Bron: Joost van den Vondel, ‘Lof der Zee-vaert’ (1623)
Het ‘zalig Roemers huis’ van de Visschers aan de Engelsche Kaey vormde tijdens
de jeugd van Tesselschade het inspirerende trefpunt van de kopstukken uit dit
milieu: vooraanstaande dichters als Pieter Cornelisz. Hooft, Joost van den Vondel
en de jonge Gerbrand Adriaensz. Bredero waren kind aan huis en beijverden zich
als ware taalpuristen voor de brede toegankelijkheid van poëzie in de moerstaal
als middel tot de ontwikkeling van het kritische vermogen van eenieder. De
zusjes Visscher pikten dankbaar de nodige poëtische ‘graankorrels’ mee!
Gezelschap om een
voordragende Vondel
(uitsnede)
Johannes Hendrikus Egenberger
1882
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
Het schilderij van de Groningse schilder J.H. Egenberger toont nu eens geen statisch
en verheerlijkt gezelschap op het voorname Muiderslot, maar een huiselijke
enscenering van een intiem gezelschap, vermoedelijk bij de Roemers thuis.
Vader Visscher kijkt toe vanuit de achtergrond, half voorovergebogen over een
stoel met daarop Hendrick Spiegel(?), met mogelijk links naast de oude gastheer
de dichters P.C. Hooft en Barlaeus. Links op de stoel is - voor het eerst - ook
huisvriend Gerbrand Bredero afgebeeld, recht tegenover de jonge Maria Tesselschade,
die nonchalant over een stoelleuning hangt, geheel in de ban van de
voordragende Vondel. De overige drie vrouwen kunnen, gelet op de historisch
betrouwbare samenstelling van de rest van het gezelschap, haar zussen Anna
en Geertrui en moeder 52 Aaltje voorstellen.

24 Gezicht vanaf het IJ op de Schreierstoren
en de Hoofdbrug, die de Geldersekade
en de Oudezijds Kolk overspant
Ingekleurde tekening
ca. 1620-40
Collectie Stadsarchief Amsterdam
Het statige pand aan de Geldersekade 16 is het
voormalige woonhuis van Roemer Visscher.
Roemer bezat drie panden aan de toen nog
Engelsche Kaey. Vóór de afbraak van de oude
stadsmuur bevond de ingang van het woonhuis
zich in Roemers pakhuis aan de Oudezijds Kolk. In
1594 bouwde de graanhandelaar zijn nieuwe huis
aan de Geldersekade en gaf het de toepasselijke
naam ‘in den Korendrager’.
Het gebouw dankt zijn huidige vorm aan een
grote verbouwing in de 18e eeuw. Een marmeren
plaquette aan de gevel van het huidige boutiquehotel
Mauro Mansion herinnert aan het
roemruchte verleden van de plek.
25 Brabbeling. By hem selven oversien,
en meer als de helft vermeerdert
Roemer Visscher
Amsterdam, Willem Jansz Blaeu (1614)
Bijzondere Collecties van de Universiteit van
Amsterdam, OK 63-2612
Aan het einde van zijn leven bundelt Roemer Visscher
zijn dichtwerk in de eigen volkstaal onder
de ironische titel ‘Brabbeling’, gerubriceerd naar
‘Quicken’ (grappen), ‘Rommelsoo’(allegaartjes) en
het knutselwerk: de ‘Tepelwercken’. De gedichten
vormen een boeiende weerspiegeling van de grotendeels
16e-eeuwse Amsterdamse burgermaatschappij
inclusief zijn zeden en gebruiken.
Het gedicht ‘Tafelrecht’ beschrijft op speelse wijze
de ‘wetten’ die golden bij Roemer thuis: ‘Beleeft
en goet ronts nae Hollantsche aert’, dus wellevend
en oprecht, en ‘Ten minsten moet elck een
Liedeken quelen’. De gastheer was wars van de
‘verwaende courtosy’, de gekunstelde elegantie
van de nieuwe Brabantse stedelingen.
Tafelrecht
‘’t Hoofd van den disch zij waard en waardinne,
Verwaande koertezy komt hier niet inne,
Beleefd en goed rond naar Hollandschen aard.
Niemand zij boven den omganger met drinken
bezwaard;
Elk moet zitten daar de waard zal bevelen;
Ten minste moet elk éen liedeken kwelen;
Het tafelbord, u gegeven, moet voor u leggen;
Spuwt niet het woord, wat zou men zeggen!
Boven de helft van het gediende en dient niet voort;
Niemant waait met zijn hoed na de benedijst is
gehoord;
Boven éens zal ’em niemant eskuzeeren.
Voort, leeft boertig en eerlijk, na uw zelfs begeeren;
Geschiedt er schimp, trots, smaad, onwil,
Zoo moet de wijste hier zwijgen stil;
Elk doe voort zijn best om ’t gezelschap te vermaken,
Morgen moet men daar niet ten kwade af kaken.
Deze wetten gaf Roemer in zijn eigen huis,
Die ze niet en behagen, die blijve thuis.’
26 Roemer Visschers Zinne-poppen.
Alle verciert met rijmen, en sommighe
met proze door zijn dochter Anna
Roemers
Roemer Visscher
Amsterdam: Willem Jansz Blaeu (ca. 1620)
Bijzondere Collecties van de Universiteit van
Amsterdam, OK 66-21
Tijdgenoot Ernst Brinck brengt op 3 december
1612 een bezoek aan het huis van Roemer Visscher.
In zijn anekdotische beschrijving van dit
bezoek (33) besteedt hij bijzondere aandacht aan
het spelen met namen en beelden bij Roemer
thuis, waaronder het zogenaamde ‘emblemata
inventeren’, het bedenken van een pakkende
boodschap bij een beeld.
Na de dood van haar vader verzorgt de ‘wijze’
Anna een herdruk van haar vaders embleembundel
Sinnepoppen. Ze verving het oorspronkelijke
proza bij de plaatjes en hun motto door gedichten
met een meer serieuze toon.
53

Vaders en dochters
De opvoeding die Roemer Visscher zijn dochters gaf, voert direct terug
op de humanistische idealen van Erasmus, Thomas More en de klassieke
moraalfilosofen (Cicero, Seneca). Ieder mens – man én vrouw – is in staat tot
het verwerven van kennis en inzicht, mits gevormd door klassieke en Bijbelse
wijsheid.
Roemer kende ongetwijfeld Erasmus’ populaire dialogenbundel Colloquia
(1518) en de gedroomde wereld van sir Thomas More, Utopia. Roemer en
More hadden veel gemeen. Ook More was gezegend met drie getalenteerde
dochters en een jongste zoon en evenals het ‘zalig Roemerhuis’ gold zijn huis
als beroemde broedplaats voor de wetenschappelijke, kunstzinnige en literaire
cultuurdragers van zijn tijd.
Happy human
Denis Barrington
1965
Het origineel wordt bewaard in het archief van het
Bishopsgate Institute, Londen
De blijde mens - ‘Happy human’ - is het internationale
symbool voor het Humanisme en wordt in dezelfde
of een afgeleide vorm wereldwijd door diverse humanistische
organisaties gevoerd. Het symbool werd
oorspronkelijk ontworpen voor de British Humanist
Association.
54

27 Portret van sir Thomas More,
Godelieve van den Broek - Derkse
naar een origineel van Hans Holbein de Jongere (16e eeuw)
1987
Particuliere collectie
Godelieve Derkse schilderde dit innemende portretje van More op 12-jarige leeftijd voor haar
vader, de Morekenner en liefhebber Wil Derkse. Na het zien van A Man for All Seasons, de met zes
Oscars bekroonde verfilming van het leven van de legendarische Engelse kanselier Thoma More,
besloot zij zijn idool voor hem te schilderen. Het was haar eerste olieverfschilderij.
28 Colloquia [Samenspraken]
Desiderius Erasmus
1644
Particuliere collectie
Erasmus van Rotterdam (1469-1536) was een ongehuwde priester en een intieme huisvriend
van Thomas More. Om die redenen lijkt het aannemelijk dat Erasmus bij het schrijven van de
beroemde samenspraak tussen de ongeleerde abt Antronius [A] en de geleerde vrouw Magdalia
[M], More’s intelligente dochter Margaret voor ogen had. De domheid van de abt wordt door de
klassiek geschoolde huisvrouw geestig op de hak genomen:
[A]: ‘De omgang met boeken brengt de geest in de war.’
[M]: ‘Brengen soms uw gesprekken met drinkebroers, grappenmakers en hansworsten zoveel
wijsheid en verstand aan?’ [..]
[A] ‘Nu, ik zou niet graag een geleerde vrouw willen hebben.’
[M]: ‘En ik wens mijzelf hartelijk geluk dat ik een man gekregen heb die zo geheel verschillend is
van u. Want juist de ontwikkeling maakt dat hij mij, en ik hem des te meer lief heb.’ [..]
[A]: ‘Ik weet niet hoe het komt, maar evenals een pakzadel op een trekos niet past, zo past ook de
wetenschap niet bij de vrouw.’
[M]: ‘Maar ontkennen kunt gij toch niet, dat een zadel beter op een os past, dan de bisschopsmuts
op de kop van een ezel of een varken.’ [..] ‘Als ge niet oppast dan zal het nog zó ver komen, dat wij
vrouwen in de theologische gehoorzalen college zullen geven, dat wij in de kerken zullen preken.
Wij zullen uw bisschopsmijters dragen!’
Magdalia is niet alleen een geleerde vrouw, maar ook een profetes gebleken…
29 Penning geslagen door de Thomas More Academie
Brons, 2000
Particuliere collectie
De penning is aan de achterzijde voorzien van de spreuk ‘simpli – citas prudens’: prudente of wijze
eenvoud. De ‘stralende’ duif symboliseert de Heilige Geest, als overwinnaar van de slang, symbool
van de duivel. De Geest overwint het kwaad: zowel een christelijk als humanistisch ideaal.
Deze penning ontving Wil Derkse bij zijn afscheid als voorzitter van de programma-commissie van
de Thomas More Academie in 2000.
55

30 Penning geslagen door de Studiekring Thomas More in
‘s-Hertogenbosch t.g.v. het vijftigjarig jubileum van de studiekring
Daniël Cornelis (Niel) Steenbergen
Brons, 1986
Particuliere collectie
Op de achterzijde van de penning is een voorstelling weergegeven van Thomas More
met baard, ten voeten uit. De afbeelding is verbonden met de onthoofding van Thomas
More; zijn baardgroei refereert naar zijn gevangenschap in de Tower van Londen.
Rondom de voorstelling staat de tekst: ‘The King’s good servant, but God’s first’. Deze
woorden sprak Thomas More op het schavot, alvorens zijn vonnis werd voltrokken. De
woorden gingen als een lopend vuur door Europa.
Deze penning werd aangeboden aan Wil Derkse als waardering voor een lezing over
Thomas More in 2000.
31 Plaquette met het portret van Desiderius Erasmus
Vervaardigd door eindexamenleerlingen van het Stedelijk Gymnasium in
’s-Hertogenbosch
Keramiek, 2000
Particuliere collectie
Erasmus was enkele jaren als leerling verbonden aan de school van de Broeders van het
Gemene Leven in ’s-Hertogenbosch. De plaquette is het resultaat van een studiereis
rond Erasmus en Nicolaus Cusanus met de eindexamenleerlingen van het huidige
Stedelijk Gymnasium in ’s-Hertogenbosch in 2000.
32 Erasmus
Johan Huizinga
1924
Hernieuwde, geïllustreerde editie door Uitgeverij Ad. Donker, Rotterdam (2001)
Particuliere collectie
Dit is de beroemdste biografie van Erasmus vanwege de inhoudelijke kwaliteiten en
het literaire taalgebruik van Johan Huizinga (1924). Deze uitgave geeft bovendien een
goed beeld van Erasmus, zijn werken, zijn leven en zijn tijdgenoten en het dagelijks
leven in de 16e eeuw aan de hand van de werken van beroemde contemporaine
kunstenaars als Metsijs, Holbein, Dürer en Rafael.
56

Veelzijdig talent
‘Romer die Visscher ille Belgicum Martialis, hefft 3 dochters, die alle in seer
fraije executien sijn opgetoogen, connen seer fraij Musijque, schilderen, in
glasen snijden, offte graveeren, refereijnen maken, emblemata te inventeeren,
alderleij manufacturen van bordueren ende oeck swemmen, twelck sie geleert
hebben in haer vaders tuijn, alwaer een grachte met water was extra urbem’,
aldus tijdgenoot Brinck na een bezoek aan het Roemershuis in 1612. De meisjes
Visscher zwommen niet in de Amsterdamse grachten, maar vermoedelijk in
de Amstel bij het buitenhuis Meerhuizen van huisvriend Spiegel. De Visschers
hadden een buitenplaats in West-Friesland bij Wieringerwaard.
Een feestmaal op het slot
te Muiden (uitsnede)
L. Moritz
Eerste helft 19e eeuw
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
De Amsterdamse schilder Moritz stelt in dit schilderij de twee meest vereerde
17e-eeuwse vrouwen centraal: Maria Tesselschade, die een door haar gegraveerde
roemer aanbiedt aan Maria van Reigersberch, de echtgenote van Hugo de Groot.
Hij was humanist, rechtskundige en een van de geleerdste mannen van zijn tijd.
Maria van Reigersbach dankt haar bekendheid en populariteit aan haar list met
de boekenkist, waarmee zij haar man op spectaculaire wijze liet ontsnappen uit
kasteel Loevestein, dat in die tijd een staatsgevangenis was. Uit haar brieven
spreekt een energieke en zelfbewuste vrouw, wellevend en oprecht.(25)
57

33 Historiae admirabiles et memorabiles nostril temporis
Ernst Brinck (1582-1649)
December 1612
[dl. 7], fol. 44-44vso
Collectie Streekarchivariaat Noordwest-Veluwe,
archief Stadsbestuur Harderwijk (1231-1813)
Inv.nr. 2036
Alvorens van scheep te gaan richting Constantinopel, brengt de Harderwijkse
diplomaat Ernst Brinck op 3 december 1612 een bezoek aan het huis van
Roemer Visscher. Brinck was een leeftijdgenoot van Anna en hoopte op een
signatuur van haar bekende vader in zijn album amicorum, de voorloper van
het huidige poëziealbum. Zijn missie is geslaagd, getuige de afgebeelde
inscriptie van Roemer Visscher in zijn vriendenalbum.
33a Album amicorum 2
Ernst Brinck
Collectie Koninklijke Bibliotheek Den Haag, KB 135K4, fol. 175r.
34 Gegraveerd wijnglas met de zinspreuk van Tesselschade,
‘Elck syn waerom’
S.Verbeek-Ravenhorst
2012
Collectie Tesselschade-Arbeid Adelt
In navolging van Tesselschade graveren vrouwen van de vrouwenvereniging
Tesselschade – Arbeid Adelt (45) nog steeds glazen. Het wijnglas draagt het
opschrift ‘Elck syn waerom’, de zinspreuk van Tesselschade en het motto van
de vereniging. Het glas is gegraveerd door een dame van 82 jaar.
34a Een brief van P.C. Hooft aan Maria Tesselschade
13 januari 1643
Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, hs. II C 13, nr. 233*
*Onder de tekst een potloodkrabbel van een pot met lelies.
Ook voor Hooft en zijn vrouw graveerden Anna en Maria Tesselschade glazen
met hun beider zinnebeelden en spreuken: ‘Omnibus Idem’, voorzien van de
zon, en voor Heleonora ‘Par la Grace de Dieu’, vergezeld van ‘een stuksken
velds, met drie strujken met witte leelien’.
58

35 Brief van P.C. Hooft aan Maria Tesselschade, waarin hij haar vraagt
meerdere roemerglazen te graveren
2 november 1632
Collectie Koninklijke Bibliotheek Den Haag, K.A. CLXXIa(b) 88 / Hs. Watervlek
Facsimile
In deze begeleidende brief laat Hooft alle beleefde schroom varen en doet hij een meervoudige
‘postorder’ bij Tesselschade voor het graveren van maar liefst vijf meegezonden glazen van
‘vaederlijken naeme ende geest’, ronde roemers. Voor de grootste roemer doet hij een herhaald
verzoek voor de tekst ‘ A demain les affaires’: een eerder exemplaar was al voor aankomst
gebroken. Op de vier kleinere glazen ziet Hooft graag de volgende Latijnse en vertaalde
opschriften ‘ Speculum mentis / Fomentum amoris’, ofwel ‘Spiegel van de binneborst / Doojnat
op de minnevorst’ (‘[de wijn is] de spiegel van het hart, lafenis voor de liefde’).
Getuige de vele bewaard gebleven brieven van P.C. Hooft, hebben de zusjes Visscher een grote
hoeveelheid glazen gegraveerd. Toch zijn slechts enkele exemplaren bewaard gebleven. Het
Rijksmuseum bezit glazen van zowel Anna als Maria Tesselschade, waaronder het grote glas
van Hooft.
35c Gegraveerd roemerglas met het opschrift ‘A demain les affairs’
(‘Morgen komt er weer een dag’)
Toegeschreven aan Maria Tesselschade Visscher (1625)
Collectie Rijksmuseum Amsterdam.
35 Gegraveerd roemerglas met het opschrift ‘Sic soleo amicos’
(‘Zo pleeg ik mijn vrienden te behandelen’)
Toegeschreven aan Maria Tesselschade Visscher (1625)
Collectie Rijksmuseum Amsterdam
36 Mon Petit Jardin
Een gearrangeerde bloemenkrans
Knipmap met vazen, een kransvorm en 44 soorten bloemen, fruit en vlinders
Particuliere collectie
Barlaeus schreef meerdere lofzangen op de prachtige kransen en festoenen die Tesselschade
bond voor de ‘Sale’ van het Muiderslot, ‘die zij met haer kruyt en loff / Ruckt van buyten uyt den
hoff’. Ook op het schilderij van Moritz - op de tafel - is de schouw versierd met zo’n ‘Thessalische’
slinger van bloemen en groen. Het meisje op de voorgrond met het bloemenkorfje is mogelijk
Susanna Bartelotti, de oudste dochter van Hoofts tweede vrouw Heleonora Hellemans. Uit
brieven van Hooft blijkt dat de groene vingers van Tesselschade bij Susanna veel navolging
vonden. Dit geldt ook vandaag de dag: gedurende het zomerseizoen vervaardigen de huidige
Muzen (bloemenvrijwilligers) van het Muiderslot dagelijks feestelijke festoenen voor de
Ridderzaal van het Muiderslot.
59

Meesterlijke handen
‘Snel toe, gewenste gast en mijd elk oponthoud! De citer kwijnt, de geur
vervliegt van de haard, de spijzen, nu warm door het vuur, koelen af…’, aldus
Barlaeus aan Constantijn Huygens, waarin hij zijn vriend maant om met spoed
richting Muiden af te reizen. Barlaeus schetst een levendig beeld van een
samenzijn in Muiden waarbij Tesselschade als altijd tekent voor de muziek.
Maar schrijven doet zij ook. Na haar vader, is nu Hooft haar literaire mentor.
Zij stuurt hem haar gedichten ‘ter betutteling’, om kritisch door te lezen. De
poëzie van Tesselschade is bovenal spitsvondig.
Bron: Een vertaald fragment uit een Latijns gedicht van Barlaeus aan Constantijn Huygens uit 1640.
Roemer Visscher en zijn dochters Anna en
Maria Tesselschade (uitsnede)
Hendrik Jacobus Scholten
1883
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
60

37 Citer, ca. 1620
Replica naar een vondst uit het wrak Beurtvaarder
Opgegraven in 1980 in het centrum van Lelystad
Collectie Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, afdeling Scheepsarcheologie, Lelystad
Maria Tesselschade vormt de muzikale spil tijdens de bijeenkomsten, eerst thuis en later met
vrienden op het Muiderslot. Voor Hooft was zij de ‘Naarder nachtegaal’, een ‘zoete meermin’ en
later zijn ‘Almaarse sirene’. Tesselschade is een meester in het bespelen van de luit, de citer en de
viola da Gamba. De citer en de luit ogen gelijk. Echter de citer heeft stalen snaren en is aan de
achterzijde plat, waar de luit een bolle klankkast heeft en darmsnaren.
37a ‘Niet hoe veel / maer hoe eel’
Sinnepoppen, ‘Het Eerste Schock’, XXI.
Editie Martinus Nijhoff, Den Haag (1949)
Naar de uitgave van 1614, bezorgd door Dr. L. Brummel
Collectie Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren
Roemer Visscher benadrukt in dit Sinnepop dat de combinatie van een goedgestemde luit in
de ‘vlijtige hand’ van een meester, de kwaliteit en het getal van een honderdkoppig orkest van
‘boerenfluiten’ verre overstijgt!
38 Brief van P.C. Hooft aan Tesselschade
10 april 1930
Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, hs. S 13
Na de dood van haar vader wordt Hooft voor Tesselschade haar leidsman in de poëzie. Zij
stuurt hem haar dichtproeven ter correctie en verbetering toe. Naar aanleiding van een door
Vondel uitgeschreven dichtersprijsvraag - bedoeld als offensief tegen uitingen van religieuze
onverdraagzaamheid – biedt Tesselschade haar verzoenende vers als inzending voor de Academie,
eerst Hooft ter ‘betutteling’ aan. Waarop hij in deze brief als volgt reageert: ‘Het bijgaende
antwoort op de vraegh kan UE zoo betuttelt als ‘t nu is, in ‘t net stellen ende beslooten aende
Akademie overzenden, oft aen UE zuster, om aldaer ingelevert te werden.’ Tesselschade was
vooral slordig als het aankwam op spelling en interpunctie.
61

39 ‘Bruiloftszang bij het huwelijk van Allard Crombalch en
Tesselscha Roemers Visscher’
Lied 168 in P.C. Hooft - De Gedichten
Verzorgd en uitgegeven door Johan Koppenol en Ton van Strien; muzikale redactie en
toelichting door Natascha Veldhorst
Athenaeum – Polak & Van Schouten, Amsterdam (2012)
Ter gelegenheid van de verloving en het huwelijk van Maria Tesselschade met de
onbekende zeeofficier Allard Crombalch, schrijven de vrienden gelegenheidsverzen,
waaronder dit bruiloftslied van Hooft: ‘Mingod der heerschappij’. Na haar huwelijk
vertrekt Tesselschade naar Alkmaar. Maar uit het oog is zeker niet uit het hart.
Tesselschade zal haar leven lang haar zielsverwant Hooft en de vrienden op het
Muiderslot blijven vereren met haar altijd inspirerende aanwezigheid.
39a De Salige Toortsen. Vanden E. Bruydegom, Heer Allard
Krombalck, En Syne E. Bruyt, Ionckvrouw Tessel-Schade Roemer
Visschers
Joost van den Vondel
Collectie Koninklijke Bibliotheek, Den Haag
Ook Joost van den Vondel waagt zich aan een uitvoerig bruiloftsgezang. De afgebeelde
prent op het titelblad is ontleend aan een van de Sinnepoppen van vader Visscher,
‘Revelasti Parvulis’.
39b ‘Revelasti Parvulis’
Sinnepoppen, ‘Het Eerste Schock’, XV.
Editie Martinus Nijhoff, Den Haag (1949)
Naar de uitgave van 1614, bezorgd door Dr. L. Brummel
Collectie Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren
Het motto ‘Revelasti Parvulis’ is ontleend aan de Bijbel: Mattheus XI, vs. 25.
62

Mythische muze
Het grootse cultuurhistorische verleden van de 17e eeuw is een favoriet onderwerp
in de literatuur en schilderkunst van de 19e eeuw. Schrijvers en dichters als Jacobus
Scheltema, Spandau en Ten Kate ontwikkelden een ware mythevorming rondom
Tesselschade, verheffen haar tot spil in de bijeenkomsten op het Muiderslot. en
verheffen haar tot muze van dichters.
In de schilderkunst belichaamt Tesselschade het mannelijke ideaal van de
kunstzinnige, maar toch altijd dienstbare vrouw. Voor vrouwen groeit Tesselschade
uit tot voorbeeld van de vrouwelijke creativiteit, die haar een zelfbewuste en
zelfstandige positie ten opzichte van haar literaire vrienden verschaft.
‘Dochter van Roemer Visscher, verenigde
zij tegelijk in haar persoon al hetgeen de
vrouwen ener gehele eeuw voor het nu levend
geslacht tot een lieflijke herinnering maakt.’
Cd. Busken Huet
Het land van Rembrand. II - Hoofdstuk 14, citaat uit
paragraaf XV (1844)
63

40 Anna en Maria Tesselschade, de
dochters van Roemer Visscher
Jacobus Scheltema
Amsterdam (1808)
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
Jacobus Scheltema is de eerste schrijver die een
boek wijdt aan de zusjes Visscher. Hij presenteert
Anna en Maria Tesselschade als inspirerende
voorbeelden van Hollandse kunstzin en
vrouwelijke beschaving. Scheltema draagt zijn
werk op aan alle Nederlandse vrouwen, als
voorbeeld en inspiratie.
Het gerucht ging, dat de schrijver zich met
regelmaat de jaloezie van zijn echtgenote op
de hals haalde, omdat hij zich urenlang kon
opsluiten met een - verondersteld - levensgroot
portret van Tesselschade op een wat rijpere
leeftijd…
41 Een onwaerdeerlijcke vrouw
J.A. Worp
’s - Gravenhage (1918)
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
Ruim honderd jaar na Scheltema, geeft J.A. Worp
in 1918 in Een onwaerdeerycke vrouw een zo
volledig mogelijk levensbeeld van Tesselschade
op basis van de gedichten en brieven van, aan
en over haar. De aandacht voor de kwaliteit
van haar poëzie is pas sinds de jaren negentig
van de 20 e eeuw sterk gegroeid. Haar 400e
geboortedag werd in 1994 herdacht met een
biografie, een tentoonstelling en de uitgave van
al haar gedichten. Bij die gelegenheid werd in
het Muiderslot een Tesseldag georganiseerd:
120 van de 170 opgespoorde meisjes en vrouwen
met de voornaam Tesselschade of Tessel
meldden zich die dag aan de slotpoort.
64
42 Hollandsch Penning –Magazijn
voor de jeugd
Uitgave van S. de Visser ’s Gravenhage
(2e jg 1836)
Collectie Kaap Skil
De eerste Nederlandse jeugdtijdschriften verschijnen
in de tweede helft van de 18e eeuw, ten
tijde van de Verlichting. Pas in de 19e eeuw komt
dit genre tot volle bloei met o.a. het Hollandsch
Penning-Magazijn voor de jeugd (1834-1852). Met
deze bijdrage over Anna en Maria Tesselschade
Visscher richt het blad zich expliciet op de jonge
lezeressen. Het artikel biedt een korte beschrijving
van het leven en de talenten van de dochters
van Roemer Visscher.
43 Tesseltje - een fleurige
meisjesroman
Ro van Oven
Tweede druk (1948)
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
In de jaren tachtig van de 19e eeuw komt de
liefdespoëzie van Bredero opnieuw in zwang.
Men meent hierin de gefrustreerde liefde van
de jonge dichter voor Tesselschade te kunnen
lezen: interessante stof voor nieuwe novellen en
gedichten, waaronder de ‘fleurige’ meisjesroman
van Ro van Oven. Tesseltje verhaalt over de jonge
Tesselschade die haar hart verliest aan Bredero.
Echter, als Tesseltje zich spelenderwijs bewust
wordt van de slechte reputatie van haar lief,
versmaadt zij zijn hartstocht in afwachting van
de ware liefde.

Elck syn waerom
Aan het einde van de 19e eeuw is de belangstelling voor de historieschilderkunst
tanende. Het onderwijs neemt de visuele voorlichting over het vaderlandse
verleden over. De verschillende schoolplaten met uitbeeldingen van ‘De
Muiderkring’ behouden hun zeggingskracht en populariteit tot ver in de
20e eeuw. Met de oprichting van de vrouwenverenigingen Arbeid Adelt en
Tesselschade krijgt het beeld van Tesselschade als toonbeeld van de vrouwelijke
creativiteit een nieuwe impuls. De leden ijveren voor de lotsverbetering van
onbemiddelde en vaak ook ongehuwde vrouwen. Borduren en glas graveren
worden gezien als beschaafde en lucratieve voorbeelden van kunstzinnigheid.
De handwerken worden op verkooptentoonstellingen verkocht en bieden de
vrouwen een respectabele inkomstenbron.
Een zomermiddag met de Muiderkring [in
1632] (uitsnede)
J.H. Isings, 1910 – ca. 1970
Schoolplaat van Wolters-Noordhoff, Groningen
(versie 1928)
Op de deze oorspronkelijke versie van Isings’ schoolplaat
‘Een zomermiddag met de Muiderkring’ (uit
1928) houdt Maria Tesselschade nog een borduurwerk
in de hand. Op de latere versie uit 1952 voert niet
meer het handwerken, maar de muziek de boventoon.
Tesselschade heeft nu haar luit ter hand genomen!
65

44 ‘Een zomermiddag met den
Muiderkring’
J.W. de Jongh & H. Wagenvoort
Deel 16 uit de serie Schoolplaten voor de
Vaderlandsche geschiedenis
J.B. Wolters’ Uitgeversmaatschappij, Groningen
/ Den Haag
In deze geïllustreerde toelichting op de schoolplaat
van Isings geeft de auteur een uitvoerige
beschrijving van de geschiedenis van het Muiderslot.
De Ridderzaal is grotendeels natuurgetrouw
weergegeven. Maar Isings heeft zich
bewust enige afwijkingen veroorloofd, ‘omdat
de aankleeding van de zaal nog meer de bedoeling
had Hooft te eeren, dan een historischjuiste
reconstructie te geven van de zaal. ’ In
tegenstelling tot de neo-renaissance schouw
en lambrisering van restauratiearchitect Cuypers
uit het begin van de 20 e eeuw, heeft Isings
zich gebaseerd op een oude tekening van de
oorspronkelijke schouw door Lamberts (1838).
Als schouwstuk koos Isings voor een Delftsblauw
tegeltableau van statige koopvaarders,
als symbool voor de ‘roem en verwachting der
jonge Republiek’.
44a Neo-renaissance schouwpartij van de
Ridderzaal, met het hiervoor in opdracht vervaardigde
schouwstuk van Barend Wijnveld,
voorstellende de lauwering van P.C. Hooft door
de Amsterdamse stedenmaagd (1906).
44b Gewassen pentekening van de
Ridderzaal anno 1838
G. Lamberts
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
45 Wollen kussen met het
familiewapen van P.C. Hooft
ca. 1905
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
66
Dit stoelkussen is in 1906 geschonken door
‘eenige Bestuurderessen’ van de vrouwenvereniging
Tesselschade, voor de eerste grote inwendige
restauratie van het Muiderslot (1895-
1909).
Kort na de oprichting van de eerste vrouwenvereniging
‘Arbeid Adelt’ in 1871, trad een aantal
vrouwen uit deze vereniging en richtte in
1872 de vereniging ‘Tesselschade’ op. De dames
van Tesselschade kozen deze naam als
eerbetoon aan de kunstzinnige en geëmancipeerde
Maria Tesselschade Roemer Visscher.
Beide verenigingen zijn in 1953 samengevoegd
tot de vereniging Tesselschade-Arbeid Adelt
met nog steeds dezelfde doelstelling: handwerktechnieken
bewaren en vrouwen op weg
helpen naar economische zelfstandigheid. Zij
doet dit door vrouwen de mogelijkheid te bieden
handwerk te vervaardigen, dit voor hen
te verkopen en hen te ondersteunen door een
bijdrage te leveren aan hun opleidingskosten.
46 Losmaken – Loslaten
Netty Werkman
Brons, 2011
Particulier collectie
De cirkel is rond: Tessel Schade: ondanks tegenslag
toch nieuwe kansen zien en grijpen.
Op 5 oktober 2011 werd ter gelegenheid van
het 140-jarig bestaan van Tesselschade-Arbeid
Adelt voor het eerst de Maria Tesselschadeprijs
uitgereikt. Het beeld van Netty Werkman, Losmaken
– Loslaten, staat symbool voor bijzondere
vrouwen die veel hebben moeten ‘loslaten’
en zich ondanks tegenslagen tegen de stroom
in weten te ontwikkelen naar economische
zelfstandigheid. De eerste winnares van deze
award voor vrouwen, die een voorbeeld zijn
voor andere vrouwen, is Willie Nentjes–van Urk.
www.nettywerkman.nl

47 Een zomermiddag met de Muiderkring [in 1632]
J.H. Isings, 1910 – ca. 1970
Aquarel, 1928 / 1952
Collectie Onderwijsmuseum, Rotterdam
© 2013, Noordhoff Uitgevers B.V., Groningen/Houten
Deze oorspronkelijke aquarel uit 1928, is in 1952 door Isings gedeeltelijk overschilderd, naar
aanleiding van de tweede grote inwendige restauratie van het Muiderslot. De 19 e -eeuwse neorenaissance
schouwmantel van restauratiearchitect Pierre Cuypers in de Ridderzaal (44b) , werd
aan het begin van de jaren vijftig van de vorige eeuw als ‘kwalijke vervalsing’ teniet gedaan. In
eerste instantie werd de mantellambrisering verwijderd. De erachter gelegen, oorspronkelijke
schuin aflopende schouwmantel werd daarbij weer in ere hersteld. Zo ook op de plaat van Isings.
48 Een gezelschap op het Muiderslot [omstreeks 1619]
J. Mesker
Ca. 1877-1879
Schoolplaat naar een verloren gegaan schilderij De Muiderkring door H.J. Scholten
Plaat uit een serie (Nederlandsche) Historieplaten voor schoolgebruik onder redactie van J. Ykema
Lithografie Lankhout, Uitgeverij Joh. Ykema, Den Haag
Het oorspronkelijke schilderij van Scholten maakte deel uit van de Historische Galerij van de
Amsterdamse kunstenaarssociëteit Arti et Amicitiae. Deze reeks was in de vorm van staalgravures
gepubliceerd in Nederlands geschiedenis en volksleven en schetsen door J. van Lennep e.a., met een
toelichting door de historicus J. ter Gouw.
48a De Muiderkring, staalgravure naar een schilderij van H.J. Scholten
C.L. van Kesteren
Laatste kwart 19e eeuw
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
Scholten schilderde slechts een paar personen naar bekende voorbeelden. Dankzij de uitleg
van Ter Gouw bij de overeenkomstige staalgravure van C.L. van Kesteren is te achterhalen wie
de afgebeelde personen voorstellen. Ondanks alle verschuivingen in het ‘ledenbestand’ van de
veronderstelde Muiderkring, dateert Ter Gouw de afgebeelde situatie op 1619, waardoor ook
Roemer Visscher (op de stoel) nog legitiem aanwezig kan zijn. Tesselschade zit opnieuw in het
midden, met rechts staande Constantijn Huygens en Joost van den Vondel. Gastheer Hooft en de
componist Ban bieden haar de luit. Links in de vensterbank is zus Anna in gesprek met Samuel
Coster, Daniël Mostart en Jacob Cats (die eigenlijk geen contact onderhield met Hooft). Erachter
Barlaeus, die met enkele collega kunstminners een gegraveerd roemerglas van Tesselschade
bewondert. De overige personen zijn familieleden van Hooft.
J.W. de Jongh nam de toeschrijvingen van Ter Gouw over in zijn handleiding voor onderwijzers bij
de schoolplaat van Mesker naar hetzelfde schilderij.
67

Verantwoording
Realisatie i.s.m.
Stichting Rijksmuseum Muiderslot, Muiden
Kaap Skil, museum voor jutters & zeelui, Oudeschild - Texel
Samenstelling, onderzoek en organisatie
Yvonne Molenaar, Rijksmuseum Muiderslot
Tentoonstelling en grafische vormgeving
Maarten Roeper, Kaap Skil / Studio Jesse / Mooi Boeken
Technische realisatie
Expotise / Akro
Vertaling
Overtaal / Sabine Reents
Audiovisuele productie
Studio Harm Hasenaar
49 Een zomermiddag met de Muiderkring [in 1632]
J.H. Isings, 1910 – ca. 1970
Schoolplaat van Wolters-Noordhoff, Groningen (versie 1928)
Particuliere collectie
Isings vervaardigde deze oorspronkelijke versie van de schoolplaat in 1928.
Voor iedere schoolplaat deed Isings diepgaand onderzoek. Zo liet hij zich bij dit ontwerp inspireren door
schetsen die hij 15 jaar eerder, in 1913, maakte tijdens zijn bezoek aan de eerste grote tentoonstelling van
het Muiderslot ter gelegenheid van de viering van het 100-jarige Koninkrijk.
Diverse tentoonstellingsobjecten uit 1913 zijn op de plaat afgebeeld: het door Anna gegraveerde roemerglas,
de kloostertafel, het rijk bewerkte 15e-eeuwse ‘dressoor’ en de ‘ wentellessenaar’.
50 Rederijkersbord met het blazoen van de Amsterdamse rederijkerskamer De
Eglentier en het motto ‘In Liefd’ Bloeyende’
Georg Rueter
1954
Kopie naar het origineel in de collectie van Museum Kennemerland te Beverwijk
Collectie Rijksmuseum Muiderslot
Katern 1 - Tessel Schade, met expertbijdragen van
Mieke Smits-Veldt, Arent Vos en Wil Derkse
Vormgeving
Endeloos Grafisch Ontwerp
Tekstredactie
Ben Reef Communicatie
Partners
Midden in het logo van de vrouwenvereniging Tesselschade-Arbeid Adelt
(TAA) staan de woorden waarmee Maria Tesselschade enkele van haar
geschriften ondertekende: ‘Elck syn waerom’. Onder dit motto helpt TAA
vrouwen in Nederland. Elke vrouw die bij de vereniging om financiële ondersteuning
vraagt, heeft daarvoor haar eigen reden.
De vereniging heeft een ondersteuningsfonds voor de handwerksters die
voor haar werken, het Zegers Veeckens fonds (ZVF) en een studiefonds
met de naam: Betsy Perk Opleidingsfonds (BPO).
Info: www.tesselschade-arbeidadelt.nl.
68
www.muiderslot.nl / www.kaapskil.nl

Tessel Schade
‘Tessel Schade - Een ramp met een Gouden randje’ is een tentoonstelling over
een bijzondere vrouw van betekenis in de Gouden Eeuw, die tot aan vandaag
haar sporen nalaat voor generaties die nog komen gaan: ‘elk zijn waarom’.
www.muiderslot.nl