Publiek bezit tegen wil en dank? - Slachtofferhulp Nederland

epalingen over privacy, slechts op deelaspecten ervan, zoals een verbod op huisvredebreuk
en het portretrecht zijn gecodificeerd. Op het gebied van formeel recht zijn er dus geen
scherpe begrenzingen. Er moet altijd een afweging plaatsvinden van de verschillende
belangen die in het spel zijn.
Kijken we naar informele regels, dan komen we terecht bij de zelfreguleringmechanismen van
de journalistieke sector. Omdat het geen besloten beroepsgroep betreft, zoals artsen en
advocaten, kan er geen sprake zijn van tuchtrecht. Er zijn slecht ethische normen, vastgelegd
in een Code en een Leidraad. Wat betreft de privacy van personen, geldt de norm dat deze
niet verder aangetast mag worden dan dat een zo volledig en waarheidsgetrouwe
berichtgeving, voorzien van alle relevante feiten, rechtvaardigt. Slachtoffers en nabestaanden
zijn als aparte categorie onderscheiden. Daarvoor geldt dat het vermelden van persoonlijke
details niet onnodig extra leed aan de betrokkenen moet toevoegen. Frappant genoeg
genieten verdachten/veroordeelden meer bescherming. Hierover is expliciet vastgelegd dat zij
niet herkenbaar opgevoerd mogen worden in de berichtgeving, enkele uitzonderingen
daargelaten. Het criterium ‘onnodig’ hangt weer samen met volledige en waarheidsgetrouwe
berichtgeving en relevantie van de details. De Code en de Leidraad zijn niet bindend. Het is
aan de individuele redactie of journalist hoe serieus men hier mee omgaat.
Soms heeft een medium zelf ook iets op papier vastgelegd over de omgang met slachtoffers
in de berichtgeving. Het Stijlboek van de Volkskrant is hiervan een voorbeeld. Prudentie met
slachtoffers en terughoudendheid ten aanzien van de vermelding van hun gegevens, lezen
we hierin. Dat garandeert geenszins dat Volkskrantjournalisten die prudentie in de praktijk
ook betrachten. Hun Ombudsman constateert dat zijn collega’s keer op keer – niet
intentioneel maar in de dagelijkse hectiek – over de schreef gaan.
Gevraagd aan vertegenwoordigers van de beroepsgroep welke grenzen zij trekken bij het
vermelden van persoonlijke details van slachtoffers en direct betrokkenen, is het antwoord
meestal: ‘Relevantie’ of ‘Het belang van het publiek om dit te weten’. Maar wat is relevant?
Een journalist van de Telegraaf heeft daar waarschijnlijk heel andere ideeën over dan de
redactie van het NOS-journaal. Telegraaflezers verwachten saillante en sensationele details
en onthullende foto’s. Journaalkijkers willen vooral de feiten en een afgepaste hoeveelheid
human interest. Is de kijker meer geïnteresseerd in persoonlijke verhalen, dan stemt hij af op
Hart van Nederland. En wanneer journalisten het hebben over het belang van de lezer of de
kijker, praten we dan over ‘need to know’ of ‘nice to know’? Dat laatste verhoudt zich slecht
met de morele plicht om de privacy van slachtoffers niet te schenden. De journalisten en
redacteuren die aan dit onderzoek hebben deelgenomen, zijn van mening dat zij, en
journalistiek Nederland in het algemeen, aan de goede kant van de ethische grens opereren
en prudent met slachtoffers en hun privacy omgaan. Natuurlijk gaan er dingen fout, maar dit
ligt meer in de orde van bedrijfsongevallen. Vergeleken met de praktijken van de
boulevardpers in Groot-Brittannië en de journalistieke mores van onze Zuiderburen, zijn de
Nederlandse media relatief terughoudend in hun berichtgeving over slachtoffers.
Slachtoffers en nabestaanden ervaren dat in de praktijk toch anders. We hebben het hier
natuurlijk over een zeer kwetsbare groep mensen. Ze hebben net een schokkende
gebeurtenis, zo niet de ellendigste gebeurtenis uit hun leven meegemaakt. Al hun
fundamentele zekerheden zijn omgevallen, waaronder het gevoel het leven onder controle te
hebben. Dat verlies vertaalt zich in allerlei fysieke, psychische en emotionele reacties: shock,
verdriet, rouw, woede, verdringing, herbeleving, slapeloosheid, verlies van
werkelijkheidsbesef. Het slachtoffer of de nabestaande moet op een of andere manier de
scherven van zijn leven bij elkaar rapen en een weg vinden om de nieuwe realiteit
hanteerbaar te maken. Dat impliceert de vervulling van een aantal fundamentele behoeften,
bijvoorbeeld het herstellen van het veiligheidsgevoel en het gevoel controle te hebben over
het leven, herstel van het zelfbeeld en de persoonlijke autonomie, herstel van de materiële en
immateriële schade. De media kunnen in dat proces een zeer storende en zelfs schadelijke
factor vormen, als ze de situatie, de toestand van het slachtoffer en zijn persoonlijke
levenssfeer niet respecteren. Maar media kunnen ook een positieve bijdrage leveren aan de
verwerking, zeker als ze bepaalde zaken in acht nemen.
Wanneer zijn media een storende dan wel schadelijke factor? In wat voor praktijken komt dat
tot uiting? In hoofdzaak gaat het om twee aspecten: het inhoudelijke, dus de berichtgeving als
zodanig, en het procesmatige. Daarmee bedoelen we dan de wijze waarop de nieuwsgaring
plaatsvindt.
74