Publiek bezit tegen wil en dank? - Slachtofferhulp Nederland

Psychosociale gevolgen
Een schokkende gebeurtenis brengt mensen in een situatie waarop zij nauwelijks of geen
invloed kunnen uitoefenen. Het heeft een dermate overweldigend karakter dat het hen
volkomen hulpeloos maakt. Dit gevoel van machteloosheid kunnen we niet lang verdragen.
Het is een van de meest vervelende gevoelens die wij kunnen ervaren. Het veroorzaakt
stress. Het kan zelfs overgaan in agressie, tegen anderen of tegen onszelf, al dan niet
gepaard gaand met gevoelens van schuld en depressie.
Extreme machteloosheid confronteert mensen met hun eigen kwetsbaarheid. Veel mensen
hebben het gevoel onkwetsbaar te zijn, het gevoel dat hun niets zal overkomen. Deze illusie
zorgt ervoor dat zij zonder angst kunnen leven. Doet zich dan plots een schokkende
gebeurtenis voor, dan knapt die illusie.
Het gevoel controle te hebben over het eigen leven, vermindert angst. Hoe meer controle wij
op een situatie kunnen uitoefenen, hoe beter wij functioneren. Een schokkende gebeurtenis
haalt het gevoel controle te hebben over het eigen leven en handelen, drastisch onderuit. Dat
leidt tot gevoelens van machteloosheid en kwetsbaarheid.
Een schokkende gebeurtenis haalt ook het basale gevoel van veiligheid onderuit. Volgens de
Amerikaanse psycholoog Maslov is de behoefte aan veiligheid na lichamelijke behoeften als
eten en drinken, de meest fundamentele menselijke behoefte. Zonder gevoel van veiligheid,
onkwetsbaarheid en controle, zouden we in het dagelijks leven niet kunnen functioneren.
Een gevoel van onveiligheid veroorzaakt verhoogde waakzaamheid. Dat uit zich in
stressreacties als prikkelbaarheid, slaapproblemen, vermijding en concentratieverlies. Het
gevaar heeft ons op scherp gezet. We kunnen de knop niet meer vinden om de
waakzaamheid uit te zetten. De gebeurtenis verwerken, betekent onder meer dat het
slachtoffer de ‘waakzaamheidsknop’ weer terug kan draaien. Lukt dit niet, dan kan een
posttraumatische stressstoornis (PTSS) ontstaan.
Een ander belangrijk psychosociaal gevolg is het verlies van vertrouwen in anderen.
Vertrouwen is de kern van onze persoonlijkheid, zonder een basaal vertrouwen in anderen is
het heel moeilijk leven: je moet voortdurend op je hoede zijn. Een misdrijf confronteert ons
met het feit dat niet iedereen te vertrouwen is. Het vertrouwen bij het slachtoffer krijgt een
knauw en geeft hem het gevoel er helemaal alleen voor te staan. Om verder te kunnen leven,
moet hij weer vertrouwen in anderen zien op te bouwen.
Een schokkende gebeurtenis tast niet alleen het vertrouwen in anderen aan, maar ook het
vertrouwen in een rechtvaardige wereld. Mensen handelen met een aantal gedeelde
basisprincipes in het achterhoofd. Daarmee kunnen ze elkaars gedrag inschatten en kunnen
veel zaken in het dagelijks leven routinematig en probleemloos verlopen. Die gedeelde
basisprincipes heten instituties. Het geloof in een rechtvaardige wereld is er één van.
Uitroepen als ‘eerlijkheid duurt het langst’ en ‘boontje komt om zijn loontje’ geven daar
uitdrukking aan. Een misdrijf is een aanwijzing dat de samenleving niet rechtvaardig is. We
vinden dat echter moeilijk te verkroppen. We willen het liefst het beeld van de rechtvaardige
samenleving in stand houden. Dat kan door er van uit te gaan dat de samenleving er met
behulp van politie en justitie alles aan doet om rechtvaardig te zijn en het aangedane onrecht
te herstellen. Een andere strategie is vast te blijven houden aan het idee dat we in een
rechtvaardige wereld leven. Die houding veronderstelt dat het slachtoffer iets heeft gedaan
waardoor hij zijn lot verdient. Een voorbeeld hiervan is de vaak koele en zelfs afwijzende
reactie van de omgeving van een slachtoffer van een misdrijf. Slachtoffers verwachten
medeleven, maar krijgen vaak ook te maken met verwijten. De omgeving schuift slachtoffers
de schuld in de schoenen (blaming the victim), zodat zij zelf het geloof in een rechtvaardige
wereld kan behouden.
Ten slotte leidt een schokkende gebeurtenis ook tot een verlies van voorspelbaarheid en
structuur. Ons leven verloopt gemiddeld genomen redelijk geordend, begrijpelijk en
voorspelbaar. Met veel dagelijkse zekerheden en routines als basis. Een schokkende
gebeurtenis verstoort het dagelijks leven op ruwe wijze. De basis, de structuur, valt weg.
Na een schokkende gebeurtenis is dat patroon verstoord. Bestaande zekerheden zijn
verdwenen en bestaande ideeën over onszelf en over anderen zijn niet meer van toepassing.
Hoe verder een nieuwe ervaring afstaat van ons verwachtingspatroon, hoe moeilijker het is
om die te verwerken. Het slachtoffer weet niet wat hij wel en niet kan verwachten. Het duurt
een tijdje voordat oude routines en zekerheden althans gedeeltelijk zijn hersteld.
39