Publiek bezit tegen wil en dank? - Slachtofferhulp Nederland

In de discussie over het recht van het slachtoffer op bescherming van zijn privacy en het
informatierecht van de media en de samenleving als geheel, volstaat het niet om alleen in
juridische termen hierover te oordelen. Immers, zo stelt de Nederlandse ethicus Van Stokkom
in zijn essay ‘Mondig tegen elke prijs – de fetisj van het vrije woord’: ‘Als moraliteit tot
rechtsaanspraken wordt verengd, kunnen handelingen die moreel wenselijk en zelfs geboden
zijn, als triviaal terzijde worden gelegd. Burgers (maar ook media, red) kunnen dan
verantwoordelijkheid ontlopen en hoeven zich niet af te vragen waar de grenzen van het
fatsoen liggen.’ 54
3.2 Wat zeggen ethici?
In de vorige paragraaf zijn de juristen aan het woord gekomen, in deze paragraaf leggen we
ons oor te luisteren bij de ethiek, de wetenschap van het morele, ofwel het fatsoen.
3.2.1 Meta-ethiek
Binnen de ethiek zijn er twee overheersende benaderingen of paradigma’s om daden moreel
te beoordelen in termen van goed of slecht. De eerste is de teleologie, afgeleid van het
Griekse woord teleo, dat ‘resultaat’ betekent. De tweede benadering is deontologie, van het
eveneens Griekse deon, ‘plicht’ 55 .
Teleologie
Teleologische ethiek beoordeelt handelingen op de te verwachten goede en slechte effecten
en consequenties. Het heet daarom ook wel de consequentialistische benadering. De daad
die het meeste ‘goed’ produceert, is het best. Maar wat is goed en wie bepaalt dat? Het
utilitarisme van de Engelse filosofen Bentham en Mill geeft hiervoor handvatten. Utilitarisme
weegt de morele waarde van handelingen af aan het nut (utilis) voor het geheel. Men spreekt
ook wel van de ‘maximalisatie van het nut’. Dat nut laat zich omschrijven als het hoogst
haalbare geluk voor zo veel mogelijk mensen. Geluk is dan de som van plezier en genot min
pijn en verdriet. 56
Hoewel er meer de nadruk ligt op het doel of resultaat van een handeling, laat utilitarisme zich
toch niet zonder meer vertalen naar ‘het doel heiligt de middelen’, want het doel van een
handeling is niet hetzelfde als de consequentie(s) ervan. Utilitarisme streeft ook niet naar het
hoogst haalbare geluk van een absolute meerderheid. Stel dat 51 procent van een
samenleving de ander 49 procent tot slaaf wil maken, dan is het zeer aannemelijk dat het
lijden van die 49 procent het toegevoegde plezier van de 51 procent overstijgt. 57 Als ethisch
instrument heeft het utilitarisme zijn beperkingen: door de focus op de meerderheid kunnen
kwetsbare minderheidsgroepen in de knel komen en het is problematisch om van tevoren alle
consequenties van een handeling te overzien, zeker op de lange termijn.
Deontologie
In de deontologische benadering vormt de plicht, vastgelegd in regels en principes, het
uitgangspunt. Deze benadering heet dan ook wel non-consequentialisme of plichtbenadering.
De filosoof Kant geeft aan dat alle mensen de plicht hebben om zich moreel correct te
gedragen, conform hun verantwoordelijkheden, ongeacht hun wensen of karakter. De intentie
en het motief achter de handeling tellen, niet zozeer de consequenties. Handelen vanuit plicht
heet in Kants termen ‘het ethisch imperatief’. Een persoon gedraagt zich ethisch, als hij
bereid is om zijn regel toegepast te zien door iedereen in een gelijksoortige situatie. Dat
noemt Kant ‘het categorisch imperatief’. Het voordeel van deze beschouwing is, dat het goed
mogelijk is om op basis van een set principes van tevoren een beslissing te nemen over een
handeling, terwijl zo’n beslissing in de teleologische benadering voor een deel op speculatie
over de uitkomst berust. Maar hoe is het mogelijk een daad te beoordelen zonder de
consequenties daarin mee te nemen? Dat gaat voorbij aan de persoonlijke
verantwoordelijkheid en leidt tot rechtvaardigingen als ‘Befehl ist Befehl’.
54 Van Stokkom (2008:13)
55 Retief (2002: 7-10)
56 Retief (2002: 7-8), Beauchamp (1983:2)
57 Retief (2002:8-9), Beauchamp (1983: 4)
26