Publiek bezit tegen wil en dank? - Slachtofferhulp Nederland

geworden. 23 Tegelijkertijd moeten we constateren dat de mediamarkt voor een groot deel in
handen is van een zeer beperkt aantal, multimediaal en multinationaal opererende
uitgeverijen, mediabedrijven, kabelexploitanten en investeringsmaatschappijen. 24
Eigenlijk spelen commercialisering en concurrentie een rol in alle voorgaande genoemde
trends.
De afweging vindt dan niet meer plaats op het persoonlijke privacybelang en het collectief
recht van informatievoorziening, maar ook de shareholder value wordt dan een factor in de
afweging. Misschien niet zozeer op het niveau van de individuele journalist of redactie, maar
wel waar het om de keuze van bepaalde formats, journalistieke benaderingen en de inrichting
van de organisatie gaat, bv. het schrappen in het aantal journalisten en eindredacteuren.
2.2.3 Ter illustratie: enkele casestudies
Interessant zijn twee analyses die betrekking hebben op de ontwikkeling van het NOSjournaal,
hét nieuwsicoon van Nederland. Mediahistoricus Huub Wijfjes heeft vijftig jaar
berichtgeving door het NOS-journaal onder de loep genomen, met als rode draad de
koninklijke huwelijken in die periode. Wetenschapsjournaliste Hilken Tiggeloven vergeleek de
berichtgeving over twee grote branden: de brand in het Amsterdamse hotel Polen (1977) en
in het Volendamse café ’t Hemeltje (2001).
Wijfjes 25 concludeert: ‘Leek het doel van het Journaal aanvankelijk om van grote emotionele
afstand de werkelijkheid te beschrijven in beelden, de voornaamste doelstelling lijkt nu het
verbinden van persoonlijke en emotionele verhalen van mensen in het nieuws met de reacties
van autoriteiten en instituties’. 26 ‘Van autoriteitencoterie naar gevoelvol maatschappelijk
debat’ 27 , typeert hij deze verandering elders in zijn analyse.
Tot een soortgelijke constatering komt ook Van Tiggeloven wanneer zij de berichtgeving over
de branden in Amsterdam en Volendam vergelijkt. In 1977 berichtte het Journaal afstandelijk
over de brand en de nadruk lag op het ‘harde’ feitelijke nieuws, met autoriteiten in de rol van
zegspersonen. Het was bijzonder dat er hoegenaamd aandacht besteed werd aan de
‘gewone’ man in de vorm van een toeschouwer en één slachtoffer. In 2001 daarentegen was
de emotiejournalistiek tot volle wasdom gekomen. Het nieuws over de brand werd niet langer
verteld door de autoriteiten, maar vanuit het gezichtspunt van de ‘gewone’ burger. Het
persoonlijk leed van slachtoffers kwam uitgebreid in beeld; publiek huilen op televisie mocht.
De betrokkenheid bij de kijker was groot. Anno 2001 lag de nadruk op ‘tranen’, emotie en
betrokkenheid 28 . Ook het verschil in tijd die het NOS-journaal aan beide gebeurtenissen
besteedde, spreekt boekdelen: de brand in hotel Polen was welgeteld drie dagen een
onderwerp in het nieuws, terwijl de brand in Volendam het nieuws weken domineerde en in
de daaropvolgende maanden nog regelmatig aan de orde kwam. 29
Emotie, betrokkenheid, minder afstand tussen publiek, media en nieuws en de
ervaringswereld van de ‘gewone man’ als belangrijk vertrekpunt, zijn aspecten die vandaag
de dag het nieuws kenmerken. Sommige auteurs stellen dat het nieuws daarmee
sensationeler is geworden. Dat is althans de conclusie van vier onderzoekers, verbonden aan
de Nijmeegse Radboud Universiteit op basis van kwantitatief onderzoek. Zij zien een duidelijk
verband met de toegenomen concurrentie op de nieuwsmarkt. 30
Nuijten, Hendriks Vettehen, Peeters en Beentjes definiëren sensatie als ‘alle kenmerken
waarvan theoretisch een universele aandachtsreactie verwacht kan worden’. Dat is een
ontzettend brede definitie, waar ze onderzoekstechnisch niets mee kunnen. Daarom
onderscheiden ze drie sensatiecategorieën. Ze baseren zich daarbij op noties uit de
evolutiebiologie over de wijze waarop mensen informatie over hun omgeving verwerken 31 . De
drie categorieën zijn:
23 Wijfjes (2005:10)
24 Zie de Mediamonitor 2007, blz. 17, figuur 2.1
25 Wijfjes (2005)
26 Ibid 27
27 Ibid 19
28 Van Tiggeloven (2005: 109)
29 Ibid 99 e.v.
30 Nuijten, Hendriks Vettehen, Peeters en Beentjes (2007)
31 Ibid 318
18