Publiek bezit tegen wil en dank? - Slachtofferhulp Nederland

Hegemonie van de beeldcultuur
Sinds het ontstaan van de massamedia vanaf het einde van de 19 e eeuw is het zwaartepunt
verschoven van woord naar beeld. Wie een krant van pakweg vijftig jaar geleden openslaat
en naast de Telegraaf of Volkskrant van vandaag legt, valt het onmiddellijk op dat het aandeel
beeld in de vorm van foto’s, tegenwoordig veelal in kleur, en illustraties – nu infographics
geheten – enorm is toegenomen ten koste van tekst. Televisie, het populairste medium als
het om de consumptie van nieuws gaat, bestaat slechts bij de gratie van beeld. Beelden
hebben een hogere informatiewaarde: één plaatje kan meer zeggen dan duizend woorden.
Ze hebben een hogere attentiewaarde, vooral als het om bewegend beeld gaat. ‘Door zijn
gerichtheid op het zintuiglijke, dat het verstandelijk begrijpen overbodig maakt, appelleert het
beeld aan onze interesse voor de uiterlijke verschijningsvorm van dingen. (…) Woorden
kunnen nooit alle details van de zichtbare wereld weergeven,’ aldus de Belgische
beelddeskundigen Pauwel en Peters. 16 Media presenteren nieuws daarom bijvoorkeur in of
met beelden. Mensen lopen daarmee ook een grotere kans om, al dan niet tegen hun zin, in
beeld vastgelegd te worden en te figureren in de berichtgeving.
Versnelling van de actualiteit
Het aantal media-actoren, meer specifiek in de sector ‘snelle’ media als televisie en internet,
is enorm toegenomen. Dat geldt ook voor het aantal journalisten: van ongeveer 1800 in 1956
naar 10.000 in 2000 17 . De strijd om de aandacht van het publiek is verhevigd en de jacht op
primeurs is hierdoor versterkt. Er is een 24uursnieuwsmarkt ontstaan, constateert de Raad
voor de Maatschappelijke Ontwikkeling in haar rapport Medialogica 18 . Snelheid biedt, aldus
de RMO, veel kansen aan mensen om het nieuws te halen. Wij zouden daaraan willen
toevoegen: het verhoogt ook de kans – of kunnen we beter spreken van het risico? – dat
mensen die dat niet willen, het nieuws halen. Een ander aspect van de snelle nieuwsmarkt is,
dat media vaak al op de hoogte zijn van berichten over gebeurtenissen waarvan betrokkenen
nog niets of niet alles weten.
Meutevorming en hypes
Deze niet al te complimenteuze benaming is eveneens afkomstig uit het RMO-advies
Medialogica en verwijst naar het feit dat, hoewel er steeds meer journalisten en media zijn, er
een sterke convergentie optreedt van de inhoud van de berichtgeving. Kranten,
nieuwsprogramma’s en nieuwssites nemen primeurs en nieuwe informatie van elkaar over.
Zo ontstaan nieuwshypes of nieuwscascades: nieuws dat zichzelf versterkt, zonder dat zich
nieuwe gebeurtenissen voordoen. Eind 2007 en begin 2008 waren de media maanden in de
ban van Geert Wilders’ film Fitnah, hetgeen uiteindelijk een hoog ‘much ado about nothing’
gehalte bleek te hebben.
Journalistieke media nemen ook gretig over uit minder journalistieke bronnen, zoals webblogs
van particulieren of websites van belangengroeperingen. Informatie wordt soms
verbazingwekkend kritiekloos en zonder grondige check overgenomen. Er is in de
nieuwswedloop nauwelijks tijd om feit van fout en/of fictie te onderscheiden. Is foutieve
informatie eenmaal in omloop, dan wordt deze keer op keer gerepliceerd. Daarvan kunnen
personen, bedrijven of instanties schade ondervinden.
Meer emotie en meer gewone mensen
Emoties en persoonlijkheden staan steeds vaker centraal in het nieuws. Identificatie met de
hoofdpersoon is steeds belangrijker. Daarmee komen ook burgers steeds vaker zelf in beeld
of als ervaringsdeskundige aan het woord in het nieuws. 19 Geen voorgekookte
persverklaringen van woordvoerders of soundbites van politici, maar de ervaringen en
portretten van de authentieke man en vrouw in de straat, brengen het nieuws dichter bij het
publiek. Costera Meijer 20 noemt dit de ‘publieke benadering’ van het nieuws. Deze
benadering brengt het nieuws dat dichtbij het leven van mensen ligt, of gebracht kan worden,
omdat het voor hun functioneren als burger of consument van wezenlijk belang is. De
journalist representeert de belangstellende burgers die autoriteiten en instituties willen
16 2005: 69 en 85)
17 Het gaat hier om bij beroepsorganisaties aangesloten journalisten. Bron: Wijfjes (2004: 556-559)
18 (2003: 33-34)
19 RMO (2005:34-36)
20 (2002: 390 e.v.)
16