Publiek bezit tegen wil en dank? - Slachtofferhulp Nederland

Cultuur: emoties en onthulling
Volgens de mediahistoricus Henri Beunders bleef de Nederlandse samenleving in de
twintigste eeuw langer burgerlijk en beheerst dan andere landen. Maar de culturele omslag
die vanaf 1960 plaatsvond, voltrok zich daarentegen veel sneller dan in andere landen; er
was sprake van een inhaalslag. De emotiecultuur deed haar intrede. Ook in de jaren negentig
is dit fenomeen weer aanwijsbaar. ‘De jaren zestig worden gekenmerkt door een bevrijdende
euforie en een algeheel optimisme, de jaren negentig door schrik, teleurstelling en
nostalgie’. 11
Emoties zijn dominant aanwezig in de Nederlandse cultuur, maar ook andere zaken die
vroeger als strikt privé golden, zoals seks. Er is welhaast sprake van een obsessieve drang
naar zelfonthulling, waarvoor de media graag een platform bieden. De Amerikaanse auteur
Clay Calvert 12 wijst op de heersende ‘celebrity’ cultuur. De kans om in de spotlights te staan
zijn, zich een BN-er te wanen en hun ‘fifteen minutes of fame’ te beleven is voor sommigen
élke sociale prijs waard. In termen van privacy betekent dat:de ringen van privacy
binnenstebuiten keren en het publiek ongelimiteerd toegang verschaffen tot de meest
persoonlijke domeinen, bijvoorbeeld de wens of vaste overtuiging een groot popster te zijn en
het gebrek aan talent dat daarmee vaak gepaard gaat. De ongekende populariteit van
nonfiction, reality-based programmaformules, zoals Big Brother, Idols, Expeditie Robinson,
Wegmisbruikers, De Gouden Kooi, Ingang Oost en Traumacentrum, illustreren verder dat er
naast wat je als ‘media-exhibitionisme’ zou kunnen beschrijven, ook zoiets bestaat als ‘mediavoyeurisme’.
Calvert 13 omschrijft dat als de ‘consumptie van onthullende beelden van en
informatie over schijnbare ‘echte’ en onbewaakte levens, in veel gevallen met vermaak als
doel, maar meestal ten koste van privacy (...), met behulp van massamedia en internet.’
Biologie
‘If it bleeds, it leads’, is een wat platte beschrijving van een criterium voor de nieuwswaarde
van gebeurtenissen, die vooral wordt geassocieerd met de praktijken van de tabloid- of
boulevardpers 14 . Maar het is ontegenzeggelijk waar: gebeurtenissen waaraan ‘bloed’ te pas
komt, zoals misdrijven, ongelukken, rampen en oorlogen, krijgen een prominente plaats in het
nieuws, omdat er veel belangstelling voor is. Mensen lijken een ‘natuurlijke’ voorkeur voor
zulk nieuws te hebben. De kijkersfile is altijd langer dan de file op de rijbaan van het ongeluk.
Dat gaat dieper dan pure sensatiezucht of nieuwsgierigheid, menen sommige biologen, want
het is functioneel vanuit evolutionair perspectief.
Dergelijke theorieën stellen dat in de loop van de menselijke evolutie het brein werd toegerust
voor de taak om continu de omgeving in de gaten te houden en op zoek te gaan naar
informatie die bijdraagt aan de kans op overleving en reproductie. Negatieve onderwerpen
(rampen, ongelukken) hebben overlevingswaarde en zullen universeel de aandacht trekken.
Ook onderwerpen gerelateerd aan seks kunnen tot deze categorie gerekend worden. Het
plotselinge en onverwachte hebben een hoge attentiewaarde, want mensen besteden altijd
aandacht aan plotselinge en onverwachte veranderingen in hun omgeving. Dat zou immers
een teken van naderend gevaar kunnen zijn. Zo is het menselijk oog veel gevoeliger voor
beweging dan voor vorm en kleur. 15
2.2.2 Trends in de nieuwsmedia
In deze paragraaf zoomen we in op ontwikkelingen op het gebied van de nieuwsmedia die
relevant zijn in relatie tot het thema slachtoffers in de media. Het valt niet mee om een
puntsgewijs overzicht hiervan te geven. De verschillende ontwikkelingen zijn nauw met elkaar
verweven en beïnvloeden elkaar, zodat het moeilijk is om ze uit elkaar te trekken en ze van
een afgebakende omschrijving te voorzien. Hieronder toch een poging.
11 Laar, I. van (2006) Rouw en krokodillentranen. Een onderzoek naar het stereotiepe patroon van een rouwproces in twee
Nederlandse dagbladen na de moord op Pim Fortuyn. Gevonden op http://thesis.eur.nl/theses/index/336694879/ , 29 januari
2009
12 2004: 86
13 2004: 2
14 Carter en Allen (2005: 132)
15 Nuijten, Hendriks Vettehen, Peeters en Beentjes (2007)
15