Untitled

F. Planting Begrippenlijst biologie voor leerlingen 

Licentienummer 018 

School Vrije School de IJssel 

Naam : Vrijeschool de IJssel 

Licentienummer: 018 

E-mailadres: f.planting@zonnet.nl 

2




Aan de leerlingen. 

In deze lijst, genoemd NVON-begrippenlijst biologie 2005, zijn termen opgenomen die in 

het examenprogramma worden genoemd en termen die in examens kunnen worden ge- 

bruikt. Veel termen die in het dagelijks leven vaak worden gebruikt, bv. bloedvatenstelsel, 

zijn niet opgenomen; daarvoor zul je een algemeen woordenboek moeten gebruiken. 

Als voor een bepaald begrip verscheidene namen in gebruik zijn, b.v. een wetenschappelij- 

ke en een Nederlandse naam, staat de omschrijving bij de meest gebruikelijke naam, ter- 

wijl bij de minder gebruikelijke naam alleen een verwijzing te vinden is. Zo wordt bij 

‘miskraam’ alleen verwezen naar ‘abortus’; en bij dit laatste woord staat de omschrijving. 

Aan de leraren. 

Met de invoering van de Tweede Fase is behoefte ontstaan aan een begrippenlijst biologie. 

Marijke Domis heeft een uitvoerige lijst opgesteld, geschikt voor de Tweede Fase. Deze 

begrippenlijst-2000 is door de NVON verspreid, via de ledenservice. 

Piet Boere en Paul Leendertz hebben in overleg met Marijke Domis de begrippenlijst-2000 

nauwgezet onder de loep genomen.Daarbij is veel waarde gehecht aan een zuivere formu- 

lering, taalkundig en wetenschappelijk gezien. Tevens is getracht, de termen te definiëren 

op het niveau van de leerling, zodat de lijst voor de leerlingen in de Tweede Fase een steun 

kan zijn. Het didactische probleem om het evenwicht te vinden tussen wetenschappelijke 

juistheid en leerlingvriendelijkheid heeft hier en daar heel wat hoofdbrekens gekost. De 

lijst is opgezet volgens het substitutieprincipe: de omschrijving van een begrip kan in prin- 

cipe de plaats van dit begrip in een tekst innemen. 

In het werk van de Commissie Herziening Examenprogramma biologie H/V 2007 wordt 

verwezen naar deze lijst. 

Bij het maken van de lijst hebben we o.a. hulp gehad van Clasien Lever-de Vries, die grote 

delen van de concepten nauwgezet heeft bekritiseerd en ons vele goede suggesties aan de 

hand heeft gedaan. Prof. dr. J.C. van Lenteren en prof. dr. W.B. van Muiswinkel van de 

Wageningen Universiteit hebben gedeelten met betrekking tot hun vakgebied kritisch 

doorgenomen. Wij danken hen voor de waardevolle aanwijzingen die zij hebben gegeven. 

Voor de uiteindelijke versie zijn alleen de auteurs verantwoordelijk. 

Deze lijst blijft alleen bruikbaar als hij regelmatig wordt geactualiseerd. Wij doen een 

dringend beroep op de gebruikers om fouten, omissies of andere tekorten te melden bij de 

NVON, zodat er over enige tijd een verbeterde versie kan worden gepubliceerd. 

3




Het copyright berust nadrukkelijk bij de NVON, maar vanzelfsprekend kunnen docenten 

voor het gebruik in de klas vrijelijk over de tekst beschikken. 

Piet Boere 

Marijke Domis-Hoos 

Paul Leendertz 

4




A 

aangeboren 1 tot stand gekomen onder invloed van genen 2 door of voor de geboorte verkregen; zie ook aan- 

geleerd en nature and nurture 

aangeleerd door een leerproces verkregen; zie ook aangeboren 

aanpassing 1 verandering van een individu waardoor het beter past in zijn omgeving en zijn levenskansen ver- 

hoogd worden 2 evolutieproces waardoor de individuen van een soort beter passen in hun omgeving 

In betekenis 1 kan gedacht worden aan het maken van pigment in de huid onder invloed van UV-straling; in 

betekenis 2 kan gedacht worden aan de aanwezigheid van pigment bij de geboorte. 

AB0-systeem bloedgroepenstelsel bij de mens waarbij het bloed is ingedeeld in vier typen bloed: A, B, AB en 0 

abiotische (milieu)factor factor van de niet levende natuur, zoals licht, temperatuur, lucht, vochtigheid, water, 

samenstelling en structuur van bodem; zie ook biotische (milieu)factor 

abortus miskraam; spontane of opgewekte voortijdige geboorte 

absoluut refractaire periode korte periode direct na het passeren van een impuls, wanneer een zenuwcel niet 

prikkelbaar is, ook niet met een abnormaal sterke prikkel; zie ook refractaire periode 

acceptable daily intake ADI 

accommodatiespier ciliairspier; kringspier rond de ooglens; zie ook accommoderen 

accommoderen scherpstellen van de ogen; zie ook ciliairspier 

accumulatie ophoping 

Accumulatie wordt vaak gebruikt voor concentratietoename van een schadelijke stof in een voedselketen. 

acetylcholine neurotransmitter van o.a. het parasympathische deel van het autonome zenuwstelsel 

acetylcholinesterase enzym dat in een synaptische spleet de hydrolyse van acetylcholine versnelt 

acetyl-co-enzym A actief azijnzuur; stof die een belangrijke rol speelt bij vorming van citroenzuur in de citroen- 

zuurcyclus 

acquired immuno deficiency syndrome aids 

ACTH adrenocorticotroop hormoon; hormoon uit de hypofyse-voorkwab dat de afgifte van bijnierschorshor- 

moon stimuleert 

actief azijnzuur acetyl-co-enzym A 

actief transport verplaatsing door een membraan naar een plaats met een hogere concentratie en met verbruik 

van ATP 

Bij actief transport is transporteiwit betrokken. 

actiepotentiaal spanningsverschil ter weerszijden van het membraan van een zenuwcel tijdens het passeren van 

een impuls; zie ook rustpotentiaal 

Waar een actiepotentiaal aanwezig is, is het membraan van de zenuwcel gedepolariseerd. 

actieve immunisatie immunisatie waarbij het lichaam zelf een afweerreactie opbouwt; zie ook passieve immuni- 

satie 

Actieve immunisatie vindt plaats bij het doormaken van een ziekte of door vaccinatie. 

actieve plaats bepaald deel van een enzymmolecuul dat zich kan binden met een molecuul van het substraat als 

de reactie plaatsvindt; zie ook enzym-substraatcomplex 

actine eiwit in spiervezels 

5




De samentrekking van een spier komt tot stand doordat de actinefilamenten door de myosinefilamenten 

worden aangetrokken, waardoor beide tussen elkaar schuiven. 

adaptatie aanpassing 

additief stof die aan voedingsmiddelen wordt toegevoegd om smaak, geur, kleur of houdbaarheid te verbeteren 

ademcentrum deel van de hersenstam dat de ademhaling regelt; wordt beïnvloed door onder andere het kool- 

stofdioxidegehalte van het bloed 

ademhaling 1 actieve ventilatie van longen en tracheeën 2 verversing van water o.a. bij kieuwen 

Het gebruik van “ademhaling” in de betekenissen van gaswisseling en van (aërobe) dissimilatie is verwar- 

rend. 

ademhalingsquotient RQ 

ademhalingsspieren spieren die de borstholte vergroten of verkleinen, zoals de tussenribspieren, de middenrif- 

spier en de buikspieren 

ademprikkel prikkel voor longventilatie, vooral het koolstofdioxidegehalte van het bloed 

adenine één van de nucleïnebasen in DNA en RNA, en ook in ADP, ATP, NAD + en NADH2 

Adenine gaat bij de basenparing een binding aan met thymine in DNA, en met uracil in RNA. 

adenosinedifosfaat ADP 

adenosinetrifosfaat ATP 

adequate prikkel prikkel die bij een zintuig past; voor deze prikkel is de drempelwaarde van het zintuig het 

laagst 

ader vene; bloedvat waardoor bloed naar het hart toestroomt; zie ook slagader 

De bloeddruk in aders is laag, de wanden zijn dun. Aders in de nabijheid van het hart (onderste en bovenste 

holle ader, longader, kransader) bevatten geen kleppen. 

aderverkalking arteriosclerose 

ADH antidiuretisch hormoon; hormoon uit de hypofyseachterkwab dat de terugresorptie van water vanuit de 

nierkanaaltjes stimuleert 

adhesie onderlinge aantrekking van ongelijksoortige moleculen 

ADI aanvaardbare dagelijkse inname; maximale hoeveelheid van een schadelijke stof (in mg per dag en per kg 

lichaamsmassa) die in het dagelijks voedsel van mensen mag voorkomen 

ADP adenosinedifosfaat; stof waarvan elk molecuul twee fosfaatgroepen bevat die elk energierijk zijn gebonden 

Uit ADP en anorganisch fosfaat wordt onder toevoeging van een bepaalde hoeveelheid energie ATP ge- 

vormd. 

adrenaline hormoon uit het bijniermerg dat het lichaam in zodanige toestand brengt dat het arbeid kan verrich- 

ten; zie ook insuline en glucagon 

Adrenaline is kenmerkend voor het sympathische deel van het autonome zenuwstelsel. 

adrenocorticotroop hormoon ACTH 

aërobe dissimilatie dissimilatie waarbij zuurstof wordt verbruikt 

aëroob zuurstof verbruikend 

afdeling groep van verwante klassen 

Verwante afdelingen worden samengevoegd in één van de vier rijken. 

afferent impulsen in de richting van het centrale zenuwstelsel geleidend 

6




afscheiding secretie; afgifte van nuttige stoffen; zie ook uitscheiding 

afvalwaterzuivering mechanische, biologische en/of chemische zuivering van afvalwater 

afweer geheel van mogelijke reacties op het binnendringen van ziekteverwekkers en lichaamsvreemde stoffen; 

zie ook specifieke en aspecifieke afweer 

agglutineren samenklonteren, met name van bloedcellen tijdens de stolling of na binding van cellen met antistof 

agressie 1 (motivatie tot) dreigen 2 (motivatie tot) aanvallen 

aids acquired immuno deficiency syndrome; ziekte door HIV-infectie waarbij het aantal T-lymfocyten is ver- 

minderd en secundaire infecties optreden 

alcohol 1 alkanol 2 ethanol 

alcoholische gisting anaërobe dissimilatie van glucose met ethanol en koolstofdioxide als eindproducten 

Deze afbraak levert per molecuul glucose twee moleculen ATP op. 

aldosteron hormoon uit de bijnierschors dat een rol speelt bij de water- en zouthuishouding 

alfastraling uitzending van snelle heliumkernen door een radioactieve stof; zie ook bèta- en gammastraling 

Alfastraling dringt vrijwel niet in de huid door, maar kan wel ernstige beschadigingen veroorzaken als de 

radioactieve stof met het voedsel of na inademing in het darmkanaal of de longen terecht komt. 

algen wieren 

algenbloei waterbloei 

alkanol alcohol; organische stof waarbij in een koolwaterstof een H-atoom is vervangen door een OH-groep 

allantoïs uitstulping van de einddarm bij embryo’s van reptielen, vogels en zoogdieren 

Bij vogels ontwikkelt het allantoïs zich tot een rijk doorbloed orgaan dat in dienst staat van de gaswisseling 

en de opslag van afvalstoffen; bij zoogdieren blijft het rudimentair. 

allel één van de genen die op een bepaalde locus kunnen voorkomen 

Het begrip allel betreft elk van de genen op overeenkomstige loci van homologe chromosomen. Bij een roze 

bloeiende erwtenplant die heterozygoot is, bezit elke kern een allel voor rode bloemen en een allel voor witte 

bloemen. 

allergeen allergie veroorzakend(e stof) 

allergie overgevoeligheid voor een bepaalde stof, die zich uit in een heftige afweerreactie; zie ook mestcel 

altruïstisch gedrag gedrag dat de levensverwachtingen van één of meer soortgenoten verhoogt zonder dat het 

voordeel oplevert voor het individu zelf 

Een voorbeeld is het laten horen van een alarmroep door vogels. 

alvleesklier pancreas; onder de maag gelegen klier, die verteringssap maakt en - in de eilandjes van Langerhans - 

de hormonen insuline en glucagon 

alvleessap verteringssap uit de alvleesklier onder andere met de enzymen trypsine, amylase en lipase 

ambivalent gedrag conflictgedrag dat is samengesteld uit gedragselementen van twee of meer gedragssystemen, 

bv. afwisseling van aanval en vlucht bij territoriale grensgevechten 

amfibieën klasse van de gewervelde dieren met als larve kieuwen en als volwassene longen 

Tot de amfibieën behoren o.a. kikkers, padden en salamanders. 

aminogroep NH2-groep; groep atomen die kenmerkend is voor o.a. aminozuren; zie ook carbonzuurgroep 

aminozuur organisch zuur met een carbonzuur- en een aminogroep; grondstof voor de synthese van eiwitten 

7




aminozuurvolgorde primaire structuur; volgorde waarin de aminozuureenheden in een eiwitmolecuul voorko- 

men 

De aminozuurvolgorde komt tot stand onder invloed van de volgorde van de nucleïnebasen in het DNA. 

ammoniak NH3; sterk ruikend gas 

ammonificatie omzetting van een organische stikstofverbinding in onder andere ammoniumionen 

ammonium groep atomen die voorkomt als positief ion: NH4 + 

amnion binnenste van de vliezen die het embryo van reptielen, vogels en zoogdieren omhullen; zie ook chorion 

amoebe eencellig diertje met schijnvoetjes 

amoeboïd als een amoebe 

amylase enzym dat de hydrolyse van zetmeel in o.a. maltose en glucose versnelt 

amylopectine onoplosbaar bestanddeel van zetmeel 

Amylopectinemoleculen zijn vertakte ketens van glucose-eenheden. Zetmeel bevat 80-90% amylopectine, de 

rest is voornamelijk amylose. 

amyloplast plastide waarin zetmeel is opgeslagen 

amylose in water oplosbaar bestanddeel van zetmeel 

Amylosemoleculen zijn lange, onvertakte ketens van glucose-eenheden. Zetmeel bevat 10-20% amylose, de 

rest is hoofdzakelijk amylopectine. 

anaal betrekking hebbend op de anus 

anabool steroïde steroïde dat de groei bevordert 

Anabole steroïden lijken in molecuulstructuur op testosteron. 

anabolisme opbouwstofwisseling; assimilatie 

anaërobe dissimilatie gisting; dissimilatie zonder zuurstofverbruik 

anaëroob zonder zuurstof 

anafase fase in kerndeling tussen metafase en telofase, waarin de chromosomen van het equatoriale vlak naar de 

polen gaan 

analogie gelijkenis die samenhangt met overeenkomst in functie en niet met verwantschap; zie ook homologie 

De vleugels van een libel zijn analoog met de vleugels van een spreeuw; het dreiggedrag van een vis (het 

opzetten van zijn rugvin) is analoog met het dreiggedrag van een hond (het opzetten van zijn nekharen). 

analoog orgaan orgaan dat bij vergelijking met een ander orgaan overeenkomt in functie maar verschilt in 

evolutionaire of embryonale herkomst; zie ook homoloog orgaan 

androgeen mannelijke kenmerken veroorzakend 

anemie bloedarmoede 

animaal zenuwstelsel willekeurig zenuwstelsel; deel van het zenuwstelsel dat niet buiten de wil werkt; zie ook 

autonoom zenuwstelsel 

anorganisch stof stof die niet behoort tot de koolstofverbindingen 

Koolstofoxiden en de carbonaten worden echter tot de anorganische stoffen gerekend. 

antagonist orgaan waarvan de werking tegengesteld is aan die van een ander orgaan 

antagonistisch met tegengestelde werking 

anthocyaan kleurstof die zich in de vacuole van plantencellen kan bevinden 

De kleur is afhankelijk van de pH van het vacuolevocht. 

8




antibioticum organische stof afkomstig van organismen, die micro-organismen doodt of hun groei beperkt 

Antibiotica zijn niet werkzaam bij virale infecties. 

anticodon stukje van een tRNA-molecuul dat uit drie nucleotiden bestaat en een binding kan aangaan met het 

complementaire codon van een mRNA-molecuul 

anticonceptie voorkoming van zwangerschap; zie ook geboortebeperking 

Anticonceptiemiddelen zijn o.a. anticonceptiepil, prikpil, condoom en pessarium. 

anticonceptiepil ‘de pil’; hormonen bevattend tablet dat zwangerschap voorkomt 

antidiuretisch hormoon ADH 

antigeen lichaamsvreemde stof die de afweerreacties op gang kan brengen 

Elke vreemde cel die een organisme binnenkomt, bevat antigeenmoleculen op het celmembraan. 

antistof immunoglobuline; antigeenbindend eiwit in het lichaam (o.a. in bloed, slijm, lymfe) dat door plasmacel- 

len geproduceerd wordt als reactie op de aanwezigheid van het antigeen 

Elk antistofmolecuul heeft een ruimtelijke bouw die ‘past’ op de ruimtelijke bouw van het bijbehorende 

antigeenmolecuul. 

antitoxine antistof die een toxine onschadelijk maakt 

antropomorfisme toeschrijving van menselijke gevoelens en beweegredenen aan dieren 

anus uitmonding van het darmkanaal 

apo-enzym eiwitdeel van een enzym; zie ook co-enzym 

appendix wormvormig aanhangsel van de blinde darm 

arterie slagader 

arteriosclerose verdikking, verharding en elasticiteitsverlies van de wand van slagaders 

ascorbinezuur vitamine C 

aspecifieke afweer afweer gericht op lichaamsvreemde cellen en deeltjes met behulp van macrofagen; zie ook 

specifieke afweer 

assimilatie opbouwstofwisseling; anabolisme; deel van de stofwisseling waarbij kleine moleculen worden omge- 

zet in grotere, energierijke moleculen; zie ook dissimilatie 

astma ontsteking van de luchtwegen waarbij benauwdheid ontstaat door slijmvorming en het onwillekeurig 

samentrekken van de spieren van de luchtwegen 

asymmetrisch niet te verdelen in twee helften die elkaars spiegelbeeld zijn; zie ook symmetrisch 

ATP adenosinetrifosfaat; stof waarvan elk molecuul drie fosfaatgroepen bevat die elk energierijk gebonden zijn 

ATP ontstaat uit ADP en anorganisch fosfaat onder opname van een bepaalde hoeveelheid energie. 

atrioventriculaire knoop AV-knoop 

atrium (mv. atria) boezem, deel van een hart 

auditief op het gehoor betrekking hebbend; zie ook visueel 

auto-immuniteit afweerreactie tegen eigen cellen of moleculen 

autonoom zenuwstelsel vegetatief zenuwstelsel; deel van het zenuwstelsel dat onafhankelijk van de wil werkt; 

zie ook animaal zenuwstelsel 

Het autonome zenuwstelsel bestaat uit een sympathisch deel en een parasympathisch deel. 

autosoom chromosoom dat geen geslachtschromosoom is 

autotroof in staat tot koolstofassimilatie 

9




AV-knoop atrioventriculaire knoop; zenuwknoop in de wand van de rechter hartboezem die de impulsen voor 

het zich samentrekken van de kamers van de sinusknoop ontvangt en deze doorgeeft aan de bundel van His 

axon neuriet; gewoonlijk lange, gemyeliniseerde uitloper van een zenuwcel; zie ook dendriet en efferent 

azijnzuurbacterie bacterie die ethanol omzet in azijnzuur 

baarmoeder uterus; orgaan bij vrouwelijke zoogdieren tussen urineblaas en einddarm waarin het ongeboren dier 

tot ontwikkeling komt 

Bij de mens zal een week na de bevruchting de blastocyste zich in het inmiddels verdikte baarmoederslijm- 

vlies innestelen. 

bacil staafvormige bacterie 

bacteriën één van de vier rijken waarin alle organismen worden ingedeeld; eencellige, soms meercellige orga- 

nismen met kleine cellen die geen kernmembraan en mitochondriën bevatten 

Bacteriën behoren tot de prokaryoten. 

bacteriofaag faag; virus dat parasiteert in bacteriën 

ballaststof onverteerbaar organisch bestanddeel van voedsel, vooral voedingsvezel 

balts gedrag dat de bereidheid tot paring vergroot; zie ook bronst 

Het baltsen leidt tot wederzijds afstemmen van motivaties tussen partners en tot vermindering van agressie. 

balzak scrotum; huidplooi achter de penis die, na de indaling, de zaadballen en bijballen bevat 

Barr-lichaampje lichaampje van Barr 

basaalmetabolisme grondstofwisseling 

base stof met een pH > 7; zie ook zuur 

basenparing vaste combinatie van twee nucleïnebasen die door waterstofbruggen onderling gebonden zijn in 

DNA en tRNA 

Bij de basenparing gaat guanine een binding aan met cytosine, adenine kan een binding aangaan met thymi- 

ne en met uracil. 

bast floeem; weefseltype in planten dat dient voor transport van organische stoffen; zie ook hout 

Bast bevat o.a. bastvaten en bastvezels. 

bastvat reeks van in elkaars verlengde liggende bastcellen die met elkaar in contact staan voor transport van 

organische stoffen; zie ook houtvat 

bedektzadigen groep van zaadplanten waarvan de zaden zich in een vrucht ontwikkelen; zie ook naaktzadigen 

beenmerg weefsel in de holten van botten 

Er bestaat wit (geel) beenmerg, waar vet wordt opgeslagen en rood beenmerg waar stamcellen worden ge- 

maakt die zich elders specialiseren tot bloedcellen. 

beenvlies bindweefsellaagje om botten; speelt een rol bij groei en herstel 

beenweefsel type steunweefsel waaruit botten zijn opgebouwd, bestaande uit cellen en tussencelstof die bestaat 

uit collagene vezels en calciumzouten 

beperkende factor factor die de snelheid van een proces begrenst 

In de ecologie betreft het ook de factor die voor een populatie het aantal individuen begrenst. 

besnijdenis 1 bij de man: gehele of gedeeltelijke verwijdering van de voorhuid van de penis 2 bij de vrouw: 

geheel of gedeeltelijk verwijderen van vnl. clitoris en/of schaamlippen 

B 

10




bestuiving overdracht van stuifmeel van de meeldraden naar de stampers van zaadplanten 

bètastraling uitzending van snelle elektronen door een radioactieve stof; zie ook alfa- en gammastraling 

De straling heeft een matig doordringend vermogen in het lichaam. Bètastraling kan cellen beschadigen. 

bevolkingsdichtheid aantal inwoners per oppervlakte-eenheid 

bevolkingspiramide grafische voorstelling van de samenstelling van een populatie naar leeftijdsgroepen, 

meestal gescheiden naar sekse 

bevruchting conceptie; versmelting van mannelijke en vrouwelijke geslachtscel 

bietsuiker sacharose uit suikerbieten 

bijbal epididymis; orgaan bij reptielen, vogels en zoogdieren dat tegen een zaadbal aan ligt en een lang en sterk 

gekronkeld buisje bevat dat verbonden is met zaadleider. 

De functie van de bijballen is het opslaan van zaadcellen. 

bijnier hormoonklier op elke nier, bestaande uit bijnierschors en -merg 

bijniermerg aan de binnenzijde van elke bijnier gelegen endocrien weefsel dat adrenaline en noradrenaline 

afscheidt 

bijnierschors aan de buitenzijde van elke bijnier gelegen endocrien weefsel dat cortisol afscheidt 

bijziend alleen in staat nabije voorwerpen scherp te zien; zie ook verziend 

Bijziendheid kan gecompenseerd worden met negatieve lenzen. 

bilirubine afbraakproduct van hemoglobine, bestanddeel van gal 

binaire naamgeving wetenschappelijke naamgeving van soorten, waarbij iedere soort een naam heeft die bestaat 

uit de geslachtsnaam (met een hoofdletter te beginnen) en een soortaanduiding 

Vaak wordt aan de wetenschappelijke naam nog de (afgekorte) auteursnaam toegevoegd. 

bindweefsel type steunweefsel, bestaande uit geïsoleerd gelegen cellen en stevige tussencelstof 

De tussencelstof bevat gewoonlijk vezels van collagene eiwitten. 

biodiversiteit soortenrijkdom 

bio-industrie intensieve veehouderij; industriële vorm van veehouderij, gekenmerkt door een dichte veebezet- 

ting en een ver doorgevoerde mechanisatie 

biokatalysator enzym 

biologisch afbreekbaar door bacteriën en andere organismen af te breken; zie ook persistent 

biologisch evenwicht natuurlijk evenwicht 

biologische bestrijding op natuurlijke wijze ziekten en onkruiden tegengaan, ten einde een plaag te voorkomen 

Voorbeelden: het gebruik van een natuurlijke vijand of van steriele mannetjes. 

biomassa massa van een of meer organismen, te onderscheiden in “verse massa” (met water) en “droge massa” 

(na onttrekking van water) 

biosfeer deel van de aarde met dampkring waar zich de organismen gewoonlijk bevinden; gezamenlijke ecosys- 

temen van de aarde 

biotechnologie gebruik van (delen van) organismen in de industrie voor de productie van o.a. medicijnen en 

voedings- en genotmiddelen 

biotische (milieu)factor factor die zijn oorsprong heeft in de levende natuur; zie ook abiotische (milieu)factor 

biotoop gezamenlijke abiotische factoren van een ecosysteem 

bladgroen chlorofyl 

bladgroenkorrel chloroplast 

11




bladmoes gedeelte van een blad tussen de nerven 

blastocoel met vloeistof gevulde holte van een blastula of blastocyste 

blastocyste stadium in de embryonale ontwikkeling bij zoogdieren, dat in de baarmoederwand innestelt, over- 

eenkomend met de blastula bij lagere dieren 

blastula stadium in de embryonale ontwikkeling: een blaasje met een met vocht gevulde holte 

Uit een zygote ontwikkelt zich achtereenvolgens een morula, een blastula en een gastrula. 

blinde vlek deel van het netvlies waar de oogzenuw het oog verlaat en waar kegeltjes of staafjes ontbreken; zie 

ook gele vlek 

De blinde vlek. ligt ten opzichte van de gele vlek aan de neuszijde. 

bloedarmoede anemie; tekort aan hemoglobine of tekort aan rode bloedcellen 

bloeddruk druk in een bloedvat; zie ook bovendruk en onderdruk 

bloederziekte hemofilie 

bloedgroep elk van de typen waarin bloed kan worden ingedeeld op grond van de aanwezigheid of afwezigheid 

van bepaalde stoffen (bv. de antigenen A en B en het resusantigeen ) op het celmembraan van rode bloedcel- 

len 

bloedplaatje trombocyt; celfragment in bloed dat betrokken is bij de bloedstolling 

bloedplasma bloed zonder de bloedcellen 

bloedserum bloedplasma zonder fibrinogeen 

Bloedserum ontstaat wanneer bloed stolt en fibrinogeen wordt omgezet in fibrine. 

B-lymfocyt lymfocyt die zich in het beenmerg verder heeft gespecialiseerd en die betrokken is bij de antistofpro- 

ductie 

Na activering door T-lymfocyten gaan B-lymfocyten zich delen, waardoor een kloon van B-lymfocyten met 

dezelfde specialisatie ontstaat; sommige cellen van deze kloon specialiseren zich tot plasmacellen die antistof 

maken, andere cellen zijn lang levende B-geheugencellen. 

BOD5 biological oxygen demand; biologisch zuurstofverbruik; hoeveelheid zuurstof die verbruikt wordt door 

micro-organismen in met organische stoffen vervuild water. 

De BOD5 wordt bepaald door het zuurstofverbruik van micro-organismen te meten gedurende 5 dagen bij 

18 O C in het donker in een monster van 1 liter vervuild water. Hoe groter het verbruik des te meer is het wa- 

ter vervuild. 

bodemerosie uitslijting of afslijting van de bodem door water, wind e.d. 

boezem atrium; deel van een hart dat bloed uit de aders ontvangt; zie ook kamer 

boodschapper-RNA mRNA 

borstvlies bindweefselvlies aan de binnenzijde van de borstkas 

Borstvlies en longvlies samen heten pleura; beide zijn van elkaar gescheiden door een dun laagje vloeistof. 

botanie plantkunde 

botulisme vergiftiging door het toxine van een anaërobe bacteriesoort 

Besmetting geschiedt vooral via oppervlaktewater en vlees- en visconserven. 

bovendruk bloeddruk tijdens het samentrekken van de hartkamers; zie ook onderdruk 

brekingsindex eigenschap van een stof die aangeeft in welke mate het licht breekt op een grensvlak met lucht 

broedzorg verzorging van jonge dieren door de ouders 

12




broeikaseffect opwarming van het aardoppervlak doordat bepaalde gassen in de atmosfeer, met name koolstof- 

dioxide en methaan, de uitstraling van warmte tegenhouden 

bronchiole (mv. bronchioli) luchtpijptakje; vertakking van een bronchus 

bronchus (mv. bronchi) hoofdvertakking van de luchtpijp 

bronst bereidheid tot paring bij zoogdieren 

bruto primaire productie primaire productie zonder aftrek van de door de producenten zelf gedissimileerde 

hoeveelheid organische stof; zie ook netto primaire productie 

bufferwerking binnen zekere grenzen constant houden van de pH, bv. door de aanwezigheid van aminozuren 

en/of eiwitten 

buikademhaling ademhaling die plaatsvindt door beweging van het middenrif 

buikvlies bindweefselvlies dat de binnenzijde van de buikholte en de buitenzijde van de buikorganen bekleedt; 

zie ook pleura 

buis van Eustachius verbindingsbuis van het middenoor met de neus-keelholte waardoor luchtdrukverschillen 

ter weerszijden van het trommelvlies worden voorkómen 

bundel van His geleidingsweefsel in het hart dat de impulsen voor het samentrekken van de AV-knoop door- 

geeft aan de kamers 

buurbestuiving zelfbestuiving waarbij het stuifmeel van een andere bloem van dezelfde plant komt 

14 C koolstofisotoop met massagetal 14 en een halveringstijd van ca 5700 jaar, die gebruikt wordt om de ouder- 

dom van organisch materiaal vast te stellen 

Door de verhouding 14 C/ 12 C te bepalen kan een schatting worden gemaakt van de ouderdom van dit materi- 

aal. Deze ouderdomsbepaling is beperkt tot fossielen die niet ouder zijn dan ca 60.000 jaar. 

cambium type delingsweefsel dat bij houtige gewassen diktegroei veroorzaakt 

capillair haarvat 

capillaire werking opstijging van een vloeistof (meestal water) in nauwe kanalen door onderlinge aantrekking 

van moleculen 

In de bodem veroorzaakt capillaire werking de opstijging van grondwater. In planten gaat het water in de 

houtvaten mede door capillaire werking omhoog. 

cara chronische aspecifieke respiratoire aandoening; verzamelnaam voor bepaalde aandoeningen van de lucht- 

wegen o.a. astma en chronische bronchitis 

carbonzuur organische stof met een carbonzuurgroep 

carbonzuurgroep COOH-groep; groep atomen die kenmerkend is voor organische zuren; zie ook aminogroep 

carcinogeen kankerverwekkend(e stof) 

carcinoom kwaadaardige epitheeltumor 

carnivoor vleeseter, vleesetend; zie ook herbivoor en omnivoor 

caroteen (geel-)oranje of rode pigment in chloro- en chromoplasten 

In de chloroplasten speelt caroteen een rol bij de lichtabsorptie voor de fotosynthese, bij dieren is het provi- 

tamine A. 

castreren onvruchtbaar maken door verwijdering van de zaadballen, eierstokken, meeldraden en/of stampers 

C 

13




cel kleinste structurele en functionele eenheid van een organisme 

Bij bijna alle bacteriën, schimmels en planten is elke cel omgeven door een celwand. Cellen van schimmels, 

planten en dieren bevatten verscheidene organellen. 

celcompartiment deel van een cel dat met een membraan is afgegrensd van een ander deel van deze cel 

Voorbeelden: vacuolen, chromoplasten, ribosomen. 

celcyclus opeenvolgende fasen in een delende cel: G1-, S- en G2- en de fase van kernen celdeling 

celdeling proces waarbij na kerndeling uit één cel twee, zelden meer cellen ontstaan 

celdifferentiatie proces in een meercellig individu, waarbij cellen door specialisatie van elkaar gaan verschillen 

in vorm en functie; zie ook celspecialisatie 

celfusie versmelting van twee of meer cellen tot een geheel 

Dwarsgestreepte spiercellen ontstaan door fusie van cellen. In de biotechnologie wordt gebruik gemaakt van 

kunstmatig gefuseerde cellen. 

celkern nucleus; kern; organel bij eukaryoten dat o.a. de chromosomen bevat en processen in de cel regelt 

cellichaam van een zenuwcel perikaryon; deel van een zenuwcel dat de kern bevat 

cellulase enzym dat de hydrolyse van cellulose versnelt 

cellulose celstof; polysacharide waarvan elk molecuul bestaat uit een groot aantal glucose-eenheden en hoofdbe- 

standdeel van celwanden 

celmembraan deel van het membranenstelsel van de cel dat deze aan de buitenzijde begrenst 

Het celmembraan bestaat uit twee lagen met hoofdzakelijk fosfolipiden en daarin eiwitten. 

celplasma cytoplasma 

celspecialisatie proces bij de ontwikkeling van een meercellig individu, waarbij een cel zijn specifieke bouw en 

functie krijgt; zie ook celdifferentiatie 

celstof cellulose 

celstrekking groei van een plantencel, o.a. door opname van water in de vacuole 

celwand structuur rondom de cel bij planten, schimmels en bacteriën 

De celwand is een extracellulaire structuur en bestaat hoofdzakelijk uit een netwerk van cellulosevezels, dat 

ongehinderd grote en kleine moleculen doorlaat. 

centraal zenuwstelsel hersenen en ruggenmerg; zie ook perifeer zenuwstelsel 

centromeer deel van een chromosoom, waar bij een kerndeling de beide chromatiden met elkaar verbonden zijn 

en de spoeldraden zich hechten bij de kerndeling 

chemoautotroof in staat tot chemosynthese; zie ook fotoautotroof 

chemoreceptor zintuig dat gevoelig is voor verandering in chemische samenstelling, zoals het koolstofdioxide- 

gehalte van het bloed 

chemosynthese koolstofassimilatie waarbij de benodigde energie afkomstig is van de oxidatie van anorganische 

stof; zie ook fotosynthese 

Chemosynthese komt alleen voor bij een klein aantal bacteriesoorten. 

chemotherapie geneeskundige behandeling met medicijnen, in de meeste gevallen gericht op het afremmen van 

de celdeling bij kankerpatiënten 

chitine hoofdbestanddeel van het uitwendige skelet van geleedpotigen en van de celwanden van veel schimmels 

chlamydia seksueel overdraagbare bacteriële aandoening met weinig opvallende ontstekingen op en rond de 

geslachtsorganen en in de lymfevaten 

14




chlorofyl bladgroen; groen pigment in chloroplasten 

chloroplast bladgroenkorrel; plastide met voornamelijk groene pigmenten voor de fotosynthese 

cholecystokinine hormoon, geproduceerd in de wand van de twaalfvingerige darm door contact met voedsel; het 

stimuleert de galblaas tot het afgeven van gal en de alvleesklier tot het afgeven van enzymen; zie ook secreti- 

ne 

cholesterol vetachtige stof bij dieren, bouwstof voor o.a. myeline, galzuur, vitamine D en enkele hormonen 

Cholesterol speelt een belangrijke rol bij het ontstaan van hart- en vaatziekten. 

cholinesterase acetylcholinesterase 

chorda staafvormig steunorgaan bij het lancetvisje en in embryo's van gewervelde dieren 

chorion buitenste vlies om het embryo van reptielen, vogels en zoogdieren; bij de zoogdieren speelt het chorion 

een rol bij de vorming van de placenta; zie ook amnion 

chromatide één van de twee helften van een chromosoom voor en tijdens kerndeling; twee chromatiden zijn bij 

het centromeer met elkaar verbonden 

Er is alleen sprake van chromatiden als één chromosoom twee dubbelstrengs DNA-moleculen bevat. In de 

vroegste stadia van de kerndeling zijn de chromatiden als overlangse helften van een chromosoom te zien. 

chromatine kernmateriaal, bestaande uit DNA en eiwitten, dat in een celkern zichtbaar gemaakt kan worden 

chromoplast plastide met hoofdzakelijk rode, oranje of gele pigmenten, bv. caroteen 

chromosoom structuur, die in lineaire volgorde genen bevat; 

Chromosomen bestaan uit DNA en eiwitten en zijn lichtmicroscopisch te zien tijdens mitose en meiose. 

chromosoommutatie verandering in de bouw van een chromosoom 

De verandering is het wegvallen, toevoegen, verplaatsen of omdraaien van een stuk chromosoom. 

chronische aspecifieke respiratoire aandoening cara 

ciliairspier accommodatiespier 

citroenzuurcyclus Krebs-cyclus; deel van de aërobe dissimilatie, waarbij de acetylgroep van acetyl-co-enzym A 

wordt omgezet in koolstofdioxide en aan o.a. NAD + gebonden waterstof 

De citroenzuurcyclus vindt plaats in de mitochondriën. 

C-kringloop koolstofkringloop 

climaxecosysteem laatste stadium na successie, waarin abiotische factoren en soortensamenstelling min of meer 

constant zijn 

climaxstadium climaxecosysteem 

clitoris kittelaar; gevoelig geslachtsorgaan bij de vrouw, gelegen voor de uitmonding van de urinebuis 

codon stukje mRNA van drie nucleotiden dat codeert voor een bepaald aminozuur bij de eiwitsynthese of dat 

fungeert als stop- of startcodon 

Het codon kan een binding aangaan met het complementaire anticodon van een bepaald tRNA-molecuul. 

co-enzym niet-eiwitdeel van een enzymmolecuul; zoals een metaalion, vitamine of andere organische verbin- 

ding; zie ook apo-enzym 

coïtus geslachtsgemeenschap 

colibacterie symbiotische bacterie in de dikke darm 

Oppervlaktewater met veel colibacteriën wijst op vervuiling door rioolwater. 

collageen lijmgevend(e stof) 

15




combinatiepil anticonceptiepil die een combinatie van oestrogenen en progestagenen bevat 

commensalisme type van symbiose waarbij individuen van de ene soort voordeel en individuen van de andere 

soort geen nadeel hebben 

Voorbeeld: de symbiose van zeepokken en een mossel. 

compensatiepunt verlichtingssterkte waarbij de resultaten van fotosynthese en aërobe dissimilatie aan elkaar 

gelijk zijn 

competitie concurrentie 

compostering omzetting van organisch afval door bodemorganismen 

Het eindproduct, compost, wordt gebruikt om land- of tuinbouwgrond vruchtbaarder te maken. 

conceptie bevruchting 

concurrentie competitie; proces waarbij individuen elkaar in hun bestaan nadelig beïnvloeden als gevolg van 

een gemeenschappelijke, beperkende milieufactor 

Concurrentie kan binnen de soort en tussen soorten optreden. 

condensatie proces waarbij moleculen een binding aangaan onder afsplitsing van water; zie ook polymerisatie 

Als er veel gelijksoortige moleculen bij het proces betrokken zijn, spreekt men wel van polycondensatie. 

conditioneren aanleren bepaald gedrag te vertonen als reactie op externe prikkels; zie ook klassiek conditioneren 

en operant conditioneren 

consument dier, schimmel of heterotrofe bacterie; organisme dat andere organismen als voedselbron gebruikt; 

zie ook producent en reducent 

Consumenten zijn heterotrofe organismen. 

contractie samentrekking (van een spier); zie ook relaxatie 

convergentie 1 samenkomst van lichtstralen in één punt 2 evolutie van organen (of andere structuren) die zich 

ontwikkelen tot analoge organen; zie ook divergentie 

coöperatie samenwerking tussen organismen; dit kan tussen soorten zijn of tussen soortgenoten 

copulatie paring 

corpus luteum geel lichaam 

cortisol hormoon uit de bijnierschors dat o.a. ontstekingen en allergische reacties bestrijdt 

creatinefosfaat stof waarvan elk molecuul een fosfaatgroep bevat die energierijk gebonden is 

Creatinefosfaat ontstaat uit creatine en anorganisch fosfaat onder opname van een bepaalde hoeveelheid 

energie. Creatinefosfaat kan bij het samentrekken van dwarsgestreepte spiervezels een energierijke fosfaat- 

groep overgedragen op ADP: resynthese van ATP. 

creationisme opvatting dat met betrekking tot leven op aarde het scheppingsverhaal uit de bijbel een juist beeld 

geeft 

Cro-Magnonmens Homo sapiens fossilis; fossiele mens die ca 30.000 jaar geleden in Europa leefde en vooral 

bekendheid heeft gekregen door zijn grotschilderingen in Frankrijk en Spanje 

crossing-over uitwisseling van twee homologe delen tussen twee chromatiden van verschillende chromosomen 

van een chromosomenpaar 

De uitwisseling vindt plaats in het begin van de meiose I en draagt bij aan de erfelijke verscheidenheid. 

crossing-overpercentage recombinantenpercentage gecorrigeerd voor dubbele crossing-over 

Als de afstand tussen de desbetreffende genen klein is, is het crossing-overpercentage gelijk aan het recom- 

binantenpercentage. 

16




cultuur aanwezigheid van gedrag dat berust op informatieoverdracht van generatie op generatie, anders dan met 

genen 

cuticula laagje van vet- en wasachtige stoffen dat zich bevindt op de opperhuid van stengels en bladeren bij 

landplanten, en dat de verdamping vermindert 

cyanobacteriën groep van fotoautotrofe bacteriën met meestal blauwgroene pigmenten voor de fotosynthese 

cyste 1 spore; eencellige die in barre omstandigheden water heeft uitgescheiden en zich met een harde wand 

heeft omgeven 2 blaas of holte, gevuld met bv. stroperige vloeistof 

cytochroom stof die een rol speelt bij het elektronentransport in mitochondriën en chloroplasten 

cytoplasma protoplasma zonder de kern 

cytosine één van de nucleïnebasen in DNA en RNA 

Cytosine gaat bij de basenparing een binding aan met guanine. 

cytotoxische T-lymfocyt lymfocyt die lichaamscellen met afwijkend DNA herkent en uitschakelt 

De T-lymfocyt richt zich op met virus geïnfecteerde cellen of op getransplanteerde cellen. 

darmsap sap uit de kliercellen in de wand van de dunne darm, bestaande uit water en diverse verteringsenzy- 

men, o.a. maltase, sacharase, lactase en tri- en dipeptidasen 

darmvlok uitsteekseltje van de binnenbekleding van de dunne darm met bloed- en lymfevaten, dat bijdraagt aan 

een groot contactoppervlak met de darminhoud 

darwinisme theorie van Darwin die het ontstaan van soorten organismen verklaart door het vóórkomen van 

variaties en natuurlijke selectie; zie ook neodarwinisme 

DDT insectendodende stof behorende tot de gechloreerde koolwaterstoffen 

DDT is oplosbaar in vet en hoopt zich op in vetweefsel, met name bij dieren die aan het eind van voedsel- 

ketens staan. Het gebruik van DDT is in Nederland verboden. 

decarboxyleren afsplitsen van een carbonzuurgroep die meestal vrijkomt als koolstofdioxide 

dehydrateren onttrekken van water 

Een organisme wordt gedehydrateerd bij overmatige urine-uitscheiding, zweetafscheiding of bij diarree; 

voedsel kan worden gedehydrateerd als conserveringsmethode. 

dehydrogenase enzym dat het onttrekken van waterstof aan een stof versnelt 

In veel gevallen is NAD + het co-enzym bij de reactie. 

dekweefsel epitheel; weefseltype dat dient als afgrenzing van het uitwendige milieu 

delingsweefsel meristeem; weefsel waarvan de cellen zich regelmatig delen 

demineraliseren verwijderen van mineralen uit water 

denatureren veranderen van de structuur van macromoleculen waardoor eigenschappen van de moleculen 

verloren gaan 

Eiwitten denatureren doorgaans bij hoge temperaturen, lage pH en hoge zoutconcentraties. Daarbij veran- 

dert de ruimtelijke bouw van de eiwitmoleculen. 

dendriet uitloper van een zenuwcel die impulsen naar het cellichaam geleidt; zie ook axon en afferent 

denitrificatie omzetting van nitraationen in o.a. stikstofgas; zie ook nitrificatie 

denitrificerende bacterie bacterie die nitraationen omzet in o.a. stikstofgas; zie ook nitrificerende bacterie 

D 

17




deoxyribose desoxyribose 

depolarisatie afname van het potentiaalverschil ter weerszijden van een celmembraan, meestal van een zenuw- 

cel; zie ook repolarisatie 

Wanneer het potentiaalverschil van een zenuwcel een bepaalde minimale waarde, de drempelwaarde, heeft 

bereikt, ontstaat een impuls. 

DES diëthylstilbestrol; kunstmatige oestrogene stof die vroeger gebruikt werd om een dreigende miskraam te 

voorkomen 

DES wordt niet meer toegepast omdat dochters van vrouwen die destijds met DES behandeld zijn, een ver- 

hoogde kans hebben op kanker aan de geslachtsorganen. 

desamineren afsplitsen van de aminogroep (NH2-groep) van een aminozuurmolecuul; zie ook transamineren 

desoxyribonucleïnezuur DNA 

desoxyribose monosacharide met vijf koolstofatomen per molecuul; bestanddeel van DNA 

detritus organische resten van planten en dieren in water 

diabetes mellitus suikerziekte; ziekte waarbij de regeling van het glucosegehalte van het bloed verstoord is, 

meestal door een tekort aan het hormoon insuline 

dialyse scheiding van stoffen met kleine moleculen van stoffen met grotere moleculen; bv. zouten van eiwitten 

Dialyse wordt bij sommige nierpatiënten toegepast om laagmoleculaire afvalstoffen uit het bloed te verwijde- 

ren; eiwitten en glucose blijven daarbij in het bloed aanwezig. 

diarree waterige ontlasting doordat in de dikke darm te weinig water aan de darminhoud wordt onttrokken 

diastole ontspanning van het hart; zie ook systole 

Tijdens de diastole is de bloeddruk laag: onderdruk. 

dichtheid 1 aantal individuen per oppervlakte- of volume-eenheid 2 massa per volume-eenheid 

De waarde van de dichtheid (2) van een stof is karakteristiek voor die stof. 

dictyosoom organel, bestaande uit een stapel schijfvormige compartimenten met blaasjes langs de randen; zie 

ook Golgi-apparaat 

Het dictyosoom heeft een functie bij het produceren en opslaan van stoffen door de cel. In het dictyosoom 

ondergaan eiwitmoleculen kleine veranderingen en worden andere stoffen gemaakt. 

diëthylstilbestrol DES 

dieren één van de vier rijken waarin alle organismen worden ingedeeld; heterotrofe, eencellige of meercellige 

organismen, waarvan de cellen een kern bezitten en niet door een celwand zijn omgeven 

differentiatie zie celdifferentiatie 

diffusie verplaatsing van een stof van een plaats met een hoge concentratie naar een plaats met een lage concen- 

tratie van die stof; zie ook osmose 

difterie besmettelijke bacteriële ziekte, meestal gepaard gaande met luchtweginfecties; zie ook dktp-injectie 

difterie-kinkhoest-tetanus-polio-injectie dktp-injectie 

dihybride kruising kruising, waarbij gelet wordt op twee eigenschappen en gewoonlijk twee allelenparen zijn 

betrokken 

dioxine gifstof die in zeer geringe concentratie schadelijk is 

Dioxine komt o.a. vrij bij vuilverbranding en kan chromosoomafwijkingen, miskramen en huidirritatie ver- 

oorzaken. 

18




dipeptidase enzym dat de hydrolyse van dipeptiden versnelt 

dipeptide organische stof waarvan elk molecuul door condensatie uit twee aminozuurmoleculen is ontstaan 

diploïd met twee keer het genoom (2n chromosomen) in de celkern 

disacharide organische stof waarvan elk molecuul door condensatie uit twee monosacharide-moleculen is ont- 

staan 

dissimilatie katabolisme; afbraakstofwisseling; deel van de stofwisseling waarbij grote moleculen worden omge- 

zet in kleinere en energie beschikbaar komt 

diurese uitscheiding van urine 

divergentie evolutie van een orgaan (of andere structuur) dat zich ontwikkelt tot twee of meer homologe orga- 

nen; zie ook convergentie 

diversiteit verscheidenheid; zie ook biodiversiteit en erfelijke verscheidenheid 

dktp-injectie difterie-kinkhoest-tetanus-polio-injectie; enkele malen herhaalde vaccinatie tegen genoemde ziek- 

ten bij zuigelingen en kleuters 

DNA desoxyribonucleïnezuur; polymeer van nucleotiden die zijn opgebouwd uit desoxyribose, fosfaat en de 

nucleïnebasen adenine, guanine cytosine en thymine 

DNA-moleculen zijn enkelstrengs of dubbelstrengs. DNA kan zichzelf kopiëren en bevat de code voor de ami- 

nozuurvolgorden in eiwitten en daardoor voor de erfelijke eigenschappen. 

DNA-fingerprint beeld van een streepjescode dat uit het DNA kan worden verkregen en dat voor elk individu 

kenmerkend is 

Met een enzym worden DNA-moleculen in stukjes van verschillende lengte geknipt; in een elektrisch veld 

worden stukjes van gelijke lengte en /of lading gesorteerd zodat een reeks van bandjes zichtbaar wordt. 

DNA-hybridisatie techniek om een deel van het DNA-molecuul met een specifieke nucleotidenvolgorde op te 

sporen, meestal bedoeld om organismen te herkennen. 

DNA-ligase enzym dat het aan elkaar binden van brokstukken van DNA-moleculen versnelt 

Dit enzym is betrokken bij de replicatie en het herstel van DNA en wordt gebruikt bij genetische modificatie 

door recombinant-DNA-techniek. 

DNA-polymerase enzym dat de replicatie van enkelstrengs of dubbelstrengs DNA versnelt 

DNase enzym dat de hydrolyse van DNA in nucleotiden versnelt 

DNA-virus virus dat DNA bevat; zie ook RNA-virus 

dode ruimte deel van de luchtwegen waar geen gaswisseling optreedt: neusholte, mondholte, keelholte, luchtpijp 

en zijn vertakkingen tot aan de longblaasjes 

dominant allel allel dat in een heterozygoot individu in het fenotype volledig tot uitdrukking komt, in tegenstel- 

ling tot het allel dat op de overeenkomstige locus in het homologe chromosoom aanwezig is; zie ook reces- 

sief allel 

donkerreactie deel van de fotosynthese waarbij glucose wordt gemaakt uit koolstofdioxide en waterstof (dat 

gebonden is aan een co-enzym), met behulp van ATP; zie ook lichtreactie 

draagkracht van een ecosysteem 1 maximale grootte van een populatie die een ecosysteem kan verdragen 2 

maximale beïnvloeding van een ecosysteem door invloeden van buitenaf waarbij een ecosysteem zich nog 

kan handhaven 

Voor toepassing van het begrip draagkracht wordt resp. gedacht aan: 

1 aantal kokmeeuwen per vierkante meter in een oligotroof ven, 

19




2 het ecosysteem van een poldersloot, waar stikstofzouten in worden geloosd. 

draagster/drager heterozygote persoon met per cel één recessief gen voor een nadelige eigenschap 

dreigen tonen van bereidheid tot aanvallend gedrag 

drempelwaarde minimale sterkte van een prikkel die effect heeft; zie ook prikkeldrempel 

drug verdovend, opwekkend of hallucinerend middel 

De meeste drugs hebben invloed op de werking van de synaps. 

druivensuiker glucose 

druppelen afgeven van water aan het einde van de nerven bij de rand van het blad 

Druppelen is een gevolg van worteldruk; het vindt meestal in de vroege morgen plaats, wanneer de lucht- 

vochtigheid erg groot is. 

dubbelstrengs DNA DNA waarvan elk molecuul bestaat uit twee nucleotidenketens die door waterstofbruggen 

met elkaar zijn verbonden 

ductus arteriosus ductus Botalli; verbinding tussen de longslagader en aorta in het bloedvatenstelsel voor de 

geboorte, die na de geboorte verdwijnt 

ductus Botalli ductus arteriosus 

dwarsgestreepte spier skeletspier; spier die bestaat uit lange vezels met donkere en lichte banden 

Dwarsgestreepte spieren worden door het animale zenuwstelsel geïnnerveerd en werken willekeurig. 

ECG elektrocardiogram; grafische weergave van de potentiaalverschillen aan de buitenzijde van het hart; geeft 

een beeld van de impulsvorming en -geleiding in de wand van het hart 

echoscopie techniek waarbij met behulp van geluidsgolven een beeld wordt gevormd van inwendig weefsel, bv. 

voor prenatale diagnostiek 

ecologie wetenschappelijke studie van de relatie tussen organismen en hun milieu 

ecologische nis niche 

ecologische piramide voedselpiramide; grafische voorstelling van een aspect van de trofische niveaus van een 

levensgemeenschap of van een voedselketen; zie ook piramide van biomassa, piramide van energie 

ecosysteem min of meer begrensd deel van de biosfeer, bestaande uit het biotisch gedeelte (de levensgemeen- 

schap) en het abiotisch gedeelte (de biotoop) 

ectoderm buitenste kiemblad van een embryo van dieren, waaruit o.a. de opperhuid en het zenuwstelsel ontstaan; 

zie ook mesoderm en entoderm 

eeneiige tweeling identieke tweeling die uit één bevruchte eicel is ontstaan; zie ook twee-eiige tweeling 

eenzaadlobbigen monocotylen; groep kruidachtige planten met parallelnervige bladeren, bijwortels en drietalli- 

ge bloemen; de vaatbundels liggen verspreid in de stengel; zie ook tweezaadlobbigen 

effector spier(cel) of klier(cel) die reageert op een prikkel van het zenuwstelsel of het endocriene stelsel 

efferent impulsen van het centrale zenuwstelsel afvoerend 

eicel vrouwelijke geslachtscel; zie ook zaadcel 

eicelmoedercel diploïde cel waaruit door meiose een eicel kan ontstaan 

eierstok ovarium 

eigenschap aspect van het fenotype 

eikel gevoelig uiteinde van de penis, omgeven door de voorhuid 

E 

20




eilandje van Langerhans groepje cellen in de alvleesklier dat de hormonen insuline en glucagon produceert 

eileider afvoergang voor eicellen, plaats waar bevruchting plaatsvindt 

einddarm endeldarm 

eisprong ovulatie 

eivlies laag om de embryozak in een zaadbeginsel; in de regel zijn er twee eivliezen om de embryozak 

eiwit proteïne; organische stof waarvan elk molecuul door condensatie uit een honderdtal of meer aminozuurmo- 

leculen is ontstaan 

eiwitstructuur (ruimtelijke) bouw van een eiwitmolecuul, waarmee de functie van het eiwit samenhangt 

eiwitsynthese proces aan het ribosoomoppervlak waarbij uit aminozuren eiwitten worden gemaakt 

Bij de eiwitsynthese zijn mRNA- en tRNA-moleculen betrokken. 

ejaculatie zaadlozing 

elektrocardiogram ECG 

elektroforese scheiding van deeltjes gebaseerd op grootte en/of lading in een elektrisch veld, bv. scheiding van 

aminozuren 

elektronentransportketen reeks van moleculen die elektronen in een aantal stappen overdragen; de vrijkomende 

energie wordt gebruikt bij de fosforylering 

Het elektronentransport vindt plaats in o.a. mitochondriën en chloroplasten. 

embolie verstopping van een haarvat of van een slagadertje 

Een embolie kan ontstaan doordat een met de bloedstroom meegevoerd bloedstolsel vast komt te zitten. 

embryo 1 kiem; jong plantje binnen een zaad 2 vroeg ontwikkelingsstadium van een dier binnen een ei of in de 

baarmoeder; zie ook foetus 

embryonale knop klompje cellen aan de binnenzijde van een blastocyste 

embryozak deel van het zaadbeginsel bij zaadplanten waarin zich de eicel bevindt; hieruit groeit na bevruchting 

het kiemplantje 

emigreren definitief vertrekken van een individu uit het gebied van zijn populatie 

emulgator stof die het ontstaan van een emulsie bevordert 

emulgeren doen ontstaan van een emulsie 

emulsie vloeistof waarin onoplosbare stof of stoffen in fijne druppeltjes verdeeld zweven, bv. melk 

endeldarm einddarm; rectum; deel van de dikke darm tussen karteldarm en anus, waarin de feces worden opge- 

slagen 

endemisch met een beperkte geografische verspreiding 

endocrien stelsel alle organen en celgroepen met inwendige afscheiding tezamen 

endocriene klier hormoonklier; klier die zijn product afgeeft aan het bloed 

endocytose proces waarbij cellen stoffen insluiten: pinocytose of fagocytose; zie ook exocytose 

endodermis schorsgrenslaag; binnenste laag van cellen van de schors 

De endodermis van de wortel is betrokken bij het ontstaan van worteldruk door actief transport van stoffen 

naar de houtvaten. 

endogeen van binnen komend; zie ook exogeen 

endoplasmatisch reticulum stelsel van membranen in eukaryote cellen dat uit twee bijna tegen elkaar liggende 

membranen bestaat, zodat afgeplatte holten en kanaaltjes ontstaan 

21




Het endoplasmatisch reticulum vervult een rol bij het transport van stoffen door de cel en bij de eiwitsynthe- 

se. Een deel van de ribosomen bevindt zich op het ruwe endoplasmatische reticulum. 

endosperm kiemwit 

endosymbiose-theorie theorie over het ontstaan van eukaryote cellen: oorspronkelijk vrijlevende prokaryoten 

zijn als organellen (mitochondriën en chloroplasten) in andere cellen gaan leven 

endotheel laag van cellen waarmee bloed- en lymfevaten en lichaamsholten van binnen bekleed zijn 

endotherme reactie chemische reactie waarbij energie wordt opgenomen; zie ook exotherme reactie 

energiestroom stroom van energierijke stoffen door de trofische niveaus in een voedselketen of levensgemeen- 

schap 

enkelstrengs DNA DNA waarvan elk molecuul bestaat uit één nucleotidenketen; zie ook dubbelstrengs DNA 

entoderm binnenste kiemblad van een dierlijk embryo waaruit o.a. de longen en het darmkanaal met bijbehoren- 

de klieren ontstaan; zie ook mesoderm en ectoderm 

entstof vaccin 

enzym biokatalysator; eiwit dat een stofwisselingsreactie versnelt zonder zelf verbruikt te worden; zie ook struc- 

tuureiwit 

enzym-substraatcomplex kortstondige verbinding tussen een enzymmolecuul en een molecuul van het sub- 

straat 

epidermis opperhuid 

epididymis bijbal 

epifysaire schijf groeischijf 

epifyse pijnappelklier; hormoonklier tussen de twee helften van de grote hersenen, die melatonine produceert 

epitheel dekweefsel 

epo erytropoëtine; stof die de aanmaak van rode bloedcellen in het beenmerg stimuleert 

equatoriaal vlak vlak in een zich delende cel dat loodrecht staat op de as tussen de beide polen en waarin tijdens 

de metafase van de kerndeling de chromosomen liggen 

ER endoplasmatisch reticulum 

erectie zwelling van penis of clitoris door extra bloedtoevoer 

erffactor gen 

erytrocyt rode bloedcel 

erytropoëtine epo 

essentieel aminozuur aminozuur dat een organisme niet uit andere aminozuren kan maken 

Essentiële aminozuren zoals voor de mens lysine, leucine, valine moeten in het voedsel aanwezig zijn. 

essentieel vetzuur onverzadigd vetzuur dat een organisme niet uit andere organische stoffen kan maken 

Essentiële vetzuren, zoals voor de mens linolzuur en linoleenzuur, moeten in het voedsel aanwezig zijn. 

ethanol alcohol met de formule CH3CH2OH 

ethogram opsomming en beschrijving van de gedragselementen van een diersoort; zie ook gedragsprotocol 

ethologie wetenschappelijke studie van gedrag 

eukaryoten organismen die in elke cel organellen bevatten en DNA binnen een kernmembraan: schimmels, 

planten en dieren; zie ook prokaryoten 

eutrofiëring (overmatige) toename van voedingstoffen binnen een ecosysteem 

22




eutroof voedselrijk; zie ook oligotroof 

evolutie geleidelijke ontwikkeling van het leven op aarde 

evolutietheorie theorie over de oorzaken en het verloop van evolutie 

exciteren prikkelen van een zenuw- of spiercel met als gevolg depolarisatie 

excretie uitscheiding 

exocytose verwijdering van stoffen uit de cel door middel van blaasjes die met het celmembraan versmelten; zie 

ook endocytose 

exogeen van buiten komend; zie ook endogeen 

exon deel van een DNA- of pre-mRNA-molecuul dat codeert voor een aminozuurvolgorde; zie ook intron 

exotherme reactie chemische reactie waarbij energie vrijkomt; zie ook endotherme reactie 

expressie zie genexpressie 

extern milieu ruimte om een individu heen en ook de door het lichaam omsloten ruimten die daarmee in verbin- 

ding staan; zie ook intern milieu 

De darmholte, de luchtwegen en de baarmoederholte behoren tot het externe milieu. 

externe secretie uitwendige afscheiding; afscheiding van één of meer stoffen via een afvoerbuis naar het externe 

milieu; zie ook interne secretie 

Klieren met externe secretie zijn bv. speekselklieren, zweetklieren en darmsapklieren. 

extracellulair buiten de cel; zie ook intracellulair 

Bij dieren wordt de ruimte voor de extracellulaire vloeistof het milieu intérieure genoemd. 

F1 eerste generatie van nakomelingen van de P-generatie (ouders in een kruising) 

F2 generatie van nakomelingen, verkregen door onderlinge paring of zelfbestuiving van de F1-individuen 

faag bacteriofaag 

fagocyt witte bloedcel die deeltjes kan opnemen 

F 

Fagocyten kunnen zich door het hele lichaam verplaatsen, ook buiten het bloedvaatstelsel; ze staan in dienst 

van de aspecifieke afweer tegen ziekteverwekkers. 

fagocytose type van endocytose: opname van vaste deeltjes in een cel door instulping van het celmembraan; zie 

ook pinocytose 

familie groep van verwante geslachten 

Verwante families worden samengevoegd in een orde. 

feces uitwerpselen 

feed-back terugkoppeling 

fenotype verzameling van alle waarneembare eigenschappen van een individu, ook wel gebruikt voor slechts één 

of enkele van deze eigenschappen 

Het fenotype komt tot stand door een gezamenlijke invloed van genen en milieufactoren. 

feromoon stof die in zeer kleine hoeveelheden door dieren wordt afgescheiden als signaal voor soortgenoten 

Bekende feromonen zijn de lokstoffen die wijfjes van insecten produceren. Deze lokstoffen worden ook ge- 

bruikt bij de biologische bestrijding van plaaginsecten. 

fibrine eiwit dat tijdens de bloedstolling onder invloed van het enzym trombine ontstaat uit fibrinogeen 

23




fibrinogeen oplosbaar eiwit in bloedplasma dat bij bloedstolling met behulp van het enzym trombine wordt 

omgezet in fibrine 

filament zeer dun draadvormig deeltje 

Spieren bevatten twee soorten submicroscopisch dunne filamenten: actine- en myosinefilamenten. 

fitness geschiktheid van een soort of individu voor het overleven 

floeem bast 

foetus zoogdierembryo waarbij het begin van alle organen aanwezig is; zie ook embryo 

Bij de mens spreekt men van foetus vanaf de derde maand na de bevruchting. 

fokken doen voortplanten van dieren met het doel gewenste eigenschappen van twee ouderdieren in hun nako- 

melingen te realiseren 

follikel 1 blaasje in een eierstok waarin zich een eicel ontwikkelt 2 blaasje in een klier waarin het klierproduct 

wordt opgeslagen 3 haarzakje in de huid 

follikelstimulerend hormoon FSH 

fosfaatgroep PO4-groep; groep atomen die voorkomt in o.a. DNA, RNA, ADP, ATP 

fosfolipide vetachtige stof; ester van glycerol met twee vetzuurmoleculen en een fosforzuurmolecuul 

Fosfolipiden zijn het hoofdbestanddeel van het celmembraan. 

fosforyleren toevoegen van een fosfaatgroep aan een verbinding 

fossiel rest of afdruk van een organisme uit de prehistorie 

fossiele brandstof steenkool, aardolie en aardgas, brandstof die zonder ingrijpen van de mens geen deel meer 

uitmaakt van de kringloop van stoffen 

fotoautotroof in staat tot fotosynthese 

fotosynthese koolstofassimilatie met licht als energiebron; zie ook chemosynthese 

fructose vruchtensuiker; monosacharide met zes koolstofatomen per molecuul; bestanddeel van sacharose 

FSH follikelstimulerend hormoon; hormoon uit de hypofysevoorkwab dat bij de vrouw de rijping van een folli- 

kel in de eierstok stimuleert en bij de man de productie van zaadcellen en testosteron stimuleert 

fungicide stof die schimmels doodt 

fylogenie ontwikkelingsgeschiedenis van een soort of ander taxon; zie ook ontogenie 

fysiologie wetenschappelijke studie van de werking van cellen, weefsel, organen en organismen 

fytoplankton plantaardig plankton; zie ook zoöplankton 

G1-fase deel van de celcyclus tussen de kerndeling en de fase van DNA-replicatie 

In de G1-fase vindt synthese plaats van eiwitten, o.a. enzymen die een rol spelen bij de verdubbeling van het 

DNA in de S-fase. 

G2-fase deel van de celcyclus tussen de fase van DNA-replicatie en de kerndeling 

In de G2-fase vindt synthese plaats van eiwitten waar de spoeldraden uit bestaan. 

gal vloeistof uit de lever, bestaande uit water met voornamelijk galzouten, galkleurstoffen en cholesterol 

galactose monosacharide met zes koolstofatomen per molecuul, bestanddeel van lactose 

galzout zout, dat ontstaat bij de hydrolyse van cholesterol en dat een bestanddeel van gal is 

Galzouten emulgeren vetten en bevorderen zo de vertering van vetten. 

G 

24




gameet geslachtscel 

gametofyt haploïde generatie bij planten met generatiewisseling, die ontstaat uit haploïde sporen; zie ook sporo- 

fyt 

gammastraling energierijke elektromagnetische straling, afkomstig van een radioactieve stof; zie ook alfa- en 

bètastraling 

Gammastralen dringen ver door in het lichaam en veroorzaken dan ernstige beschadiging van cellen. 

ganglion zenuwknoop 

gastheer organisme waarop of waarin een parasiet of een commensaal leeft 

gastrine hormoon uit kliercellen in de wand van de maag dat o.a. de maagsapsecretie stimuleert 

gastrula stadium in de embryonale ontwikkeling waarbij ecto- en entoderm zijn ontstaan 


gaswisseling uitwisseling van gassen, meestal zuurstof en koolstofdioxide, met de directe omgeving 

geboortebeperking beperking van het aantal geboorten 

Toegepaste methoden bij de mens zijn o.a. anticonceptie met de pil, het spiraaltje en sterilisatie. 

geboortecijfer aantal dieren dat per tijdseenheid door voortplanting in een populatie ontstaat; zie ook sterftecijfer 

en netto reproductiefactor 

gebreksziekte ziekte die ontstaat door gebrek aan een bepaalde voedingsstof 

geconditioneerde reflex voorwaardelijke reflex 

gedaanteverwisseling metamorfose; overgang van het larvestadium naar het volwassen stadium 

gedrag iedere waarneembare activiteit van een dier 

gedragselement te onderscheiden deel van het gedrag van een dier 

gedragsketen min of meer vaste opeenvolging van gedragselementen van een dier 

Voorbeeld van een gedragsketen van een stekelbaarsmannetje tijdens de balts: zigzaggen – leiden – tonen – 

sidderen. 

gedragsprotocol lijst van gedragselementen in de waargenomen volgorde 

gedragssysteem groep van oorzakelijk met elkaar samenhangende gedragselementen, die vaak een gemeen- 

schappelijke functie hebben 

Voorbeelden: vluchten, vechten, jagen en nestelen. 

geel lichaam corpus luteum; deel van een eierstok dat ontstaat uit de follikelrest na de ovulatie en dat progeste- 

ron produceert 

geheugencel langlevende, inactieve lymfocyt die ontstaat na contact met een bepaald antigeen en die bij een 

tweede infectie met eenzelfde antigeen door celdelingen actieve lymfocyten produceert die een snelle af- 

weerreactie mogelijk maken 

Er zijn T-geheugencellen en B-geheugencellen. 

gekoppelde genen genen die in hetzelfde chromosoom gelegen zijn 

gelaagdheid (in een ecosysteem) aanwezigheid van verschillende lagen vegetaties zoals een boomlaag, struik- 

laag, kruidlaag en bodemlaag 

gele vlek deel van het netvlies rond het snijpunt met de optische as; zie ook blinde vlek 

Doordat in de gele vlek alleen kegeltjes voorkomen die dicht op elkaar liggen, is hiermee de beste waarne- 

ming mogelijk. 

geleedpotigen dieren met een uitwendig skelet, een geleed lichaam en gelede poten 

25




Voorbeelden: insecten, spinachtigen, kreeftachtigen en duizendpoten. 

gen deel van een chromosoom met de gecodeerde informatie voor de synthese van een reeks aminozuren in een 

bepaalde volgorde 

Het eiwitmolecuul dat gevormd wordt uit die reeks speelt gewoonlijk een rol bij het tot stand komen van het 

fenotype. 

genenbank verzameling van zo veel mogelijk variëteiten van land- en tuinbouwgewassen 

Een genenbank bevat veel genen van een soort zoals die voorkomt of voorkwam in zijn oorsprongsgebieden. 

Hij is ingesteld uit vrees voor verkleining van de erfelijke verscheidenheid. 

genenpool het totaal van verschillende genen in een populatie of van een soort 

De omvang van de genenpool is een maat voor de erfelijke verscheidenheid. 

generatieve kern kern in een stuifmeelkorrel of stuifmeelbuis die kan versmelten met de eikern; zie ook vegeta- 

tieve kern 

generatio spontanea tot in de 19 e eeuw verondersteld, vrij plotseling ontstaan van een organisme uit levenloze 

of dode materie 

genetic drift toevallige verandering in genfrequenties in een kleine populatie 

genetica erfelijkheidskunde 

genetisch gemodificeerd organisme ggo 

genetische code verzameling tripletten in DNA en RNA die de informatie bevat over de aminozuurvolgorde in 

polypeptideketens en eiwitten 

genetische diversiteit erfelijke verscheidenheid 

genetische modificatie kunstmatige verandering van DNA; zie ook ggo 

genexpressie tot stand komen van een eiwit door de informatie van een gen 

genfrequentie aantal malen dat in een populatie een bepaald gen voorkomt in verhouding tot het totale aantal 

loci voor dat gen in die populatie 

genmutatie verandering binnen een gen 

Meestal is het aantal of de volgorde van de nucleïnebasen veranderd. 

genoom gezamenlijke chromosomen van een haploïde kern 

genoommutatie verandering in het aantal chromosomen of in het aantal genomen per kern 

genotype verzameling genen van een cel of een deel van deze verzameling 

genus (mv. genera) geslacht 

geslacht 1 sekse 2 genus; groep van verwante soorten 

Verwante geslachten (2) worden samengevoegd in een familie. De wetenschappelijke naam van een soort be- 

gint met de geslachtsnaam, die met een hoofdletter wordt geschreven. 

geslachtelijke voortplanting voortplanting waarbij geslachtscellen samensmelten 

geslachtscel gameet; haploïde cel die kan samensmelten met een andere haploïde cel tot een zygote, bv. zaadcel, 

eicel; zie ook somatische cel 

geslachtschromosoom X-chromosoom, Y-chromosoom; chromosoom dat betrokken is bij het totstandkomen 

van het geslacht 

geslachtshormoon hormoon dat invloed heeft op de geslachtskenmerken, het voortplantingsgedrag en het func- 

tioneren van de geslachtsorganen 

26




geslachtskenmerk eigenschap die karakteristiek is voor een bepaalde sekse 

Er zijn primaire en secundaire geslachtskenmerken. 

geslachtsorgaan orgaan dat betrokken is bij de geslachtelijke voortplanting 

gevoelige periode fase in de ontwikkeling van een organisme waarin bepaalde prikkels het grootste effect heb- 

ben 

gewenning verminderde gevoeligheid voor een prikkel of voor een stof, waardoor de reactie vermindert 

ggo gm-organisme; genetisch gemodificeerd organisme; transgeen organisme; organisme, en ook zijn nakome- 

lingen, waarvan het DNA kunstmatig is veranderd 

Ggo’s ontstaan o.a. door recombinant DNA-techniek, door micro-injectie met erfelijk materiaal en door 

celfusie. Organismen die zijn ontstaan door genoomverdubbeling (poyploïden) worden niet tot de ggo’s ge- 

rekend. 

gidsfossiel fossiele soort die kenmerkend is voor een bepaalde aardlaag, een korte periode leefde en een grote 

geografische verspreiding had 

gisten eencellige schimmels 

gisting anaërobe dissimilatie; stofwisselingsproces waarbij in een reeks van reacties energie wordt vrijgemaakt 

uit glucose en waarbij o.a. melkzuur of alcohol ontstaat 

gladde spier onwillekeurige spier; spier die bestaat uit lange, spoelvormige cellen; zie ook dwarsgestreepte spier 

Gladde spieren worden door het autonome zenuwstelsel geïnnerveerd. 

glasachtig lichaam heldere, geleiachtige substantie in het midden van een oog 

glomerulus kluwentje van kleine bloedvaten in een kapsel van Bowman 

glucagon hormoon uit de eilandjes van Langerhans in de alvleesklier, dat o.a. de omzetting van glycogeen in 

glucose stimuleert; zie ook adrenaline en insuline 

gluconeogenese synthese van glucose uit andere organische stoffen 

glucose druivensuiker; monosachararide met zes koolstofatomen per molecuul en dat ontstaat o.a. bij de fotosyn- 

these 

Glucose is een grondstof voor de synthese van sacharose, lactose, maltose, cellulose, glycogeen en zetmeel. 

glycerol alcohol met drie OH-groepen per molecuul 

Glycerol is een grondstof voor de synthese van vetten en lipoïden. 

glycogeen polysacharide waarvan elk molecuul bestaat uit een groot aantal glucose-eenheden 

Glycogeen is een reservestof, bv. in spieren levercellen. 

glycolyse omzetting van glucose in pyrodruivenzuur in het grondplasma 

gm-organisme ggo 

Golgi-apparaat gezamenlijke dictyosomen van een cel 

gonade zaadbal of eierstok 

gonadotroop hormoon hormoon dat een gonade beïnvloedt 

grensstreng streng van ganglia buiten de wervelkolom die enerzijds in verbinding staan met het ruggenmerg en 

aan de andere kant met spieren en klieren 

De grensstrengen behoren tot het autonome zenuwstelsel. 

grijze stof zenuwweefsel dat een grijze kleur heeft doordat het in verhouding veel cellichamen van zenuwcellen 

en weinig gemyeliniseerde axonen bevat; zie ook witte stof 

Voorbeeld: het buitenste deel van grote en kleine hersenen en de binnenkant van het ruggenmerg. 

27




groeihormoon hormoon uit de hypofyse-voorkwab dat de lengtegroei van de botten stimuleert 

groeischijf epifysaire schijf; uit kraakbeen bestaande groeizone in een pijpbeen van een jong dier 

Onder invloed van geslachtshormonen verbeent de groeischijf tenslotte geheel. 

grondplasma cytoplasma zonder organellen 

grondstofwisseling basaalmetabolisme; stofwisseling van een individu in volstrekte rust 

grondwater al het water onder het bodemoppervlak; zie ook oppervlaktewater 

grote bloedsomloop deel van de bloedsomloop tussen de linkerkamer en de rechterboezem; zie ook grote 

bloedsomloop 

guanine één van de nucleïnebasen in DNA en RNA 

Guanine gaat bij de basenparing een binding aan met cytosine. 

haarvat capillair; zeer nauw bloedvat met dunne wand, waardoorheen uitwisseling van stoffen kan optreden 

habitat woonplaats van een soort 

halfwaardetijd halveringstijd 

halofyt zoutplant; plant met een hoge tolerantie voor schommelingen in de osmotische waarde van het milieu 

Halofyten groeien aan zeekusten en op zoutsteppen. 

halveringstijd halfwaardetijd; tijd waarin een hoeveelheid stof wordt gehalveerd 

Voorbeeld: de halveringstijd van hormonen in het bloed ligt tussen drie minuten en zes dagen; ook medicij- 

nen verschillen sterk in halveringstijd. 

haploïd met één keer het genoom (n chromosomen) per celkern 

Eicellen, zaadcellen en stuifmeelkorrels zijn haploïd. 

hard oogvlies zeer stevige, witte buitenlaag aan de buitenzijde van een oog 

Het harde oogvlies gaat aan de voorzijde over in het hoornvlies. 

Hardy & Weinberg, regel van regel volgens welke de genfrequenties in een grote populatie met aselecte paring 

gelijk blijven mits er geen mutatie, migratie of selectie plaatsvinden 

hartboezem boezem 

hartkamer kamer 

hartklep klep die het terugstromen van bloed naar een boezem of naar een kamer verhindert 

Hb hemoglobine 

HCG humaan chorion gonadotropine; hormoon uit de placenta dat de productie van oestrogeen en progesteron 

stimuleert 

helixstructuur spiraalvormige bouw 

helmdraad draadvormig deel van een meeldraad; de helmdraad draagt de helmknop 

helmhokje deel van een helmknop waarin uit stuifmeelmoedercellen door meiose stuifmeelkorrels ontstaan 

helmknop bovenste deel van een meeldraad 

De helmknop bevat eerst vier, later door samenvloeiing twee helmhokjes die bij rijping openbarsten. 

hematocriet percentage bloedcellen van het bloed 

De hematocriet neemt toe bij gebruik van epo. 

hemofilie bloederziekte; ziekte waarbij het bloed door een tekort aan een bepaalde stollingsfactor een langere 

stollingstijd heeft 

H 

28




Het gen dat de ziekte veroorzaakt is recessief en X-chromosomaal. 

hemoglobine Hb; eiwit in rode bloedcellen dat zuurstof en koolstofdioxide bindt 

hemolyse opzwellen en openbarsten van de rode bloedcellen 

Hemolyse kan worden veroorzaakt door verlaging van de osmotische waarde van het bloed of door gifstof- 

fen. 

herbicide stof die planten doodt 

herbivoor planteneter, plantenetend; zie ook carnivoor en omnivoor 

hermafrodiet (dier) met zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtsorganen 

hersenen deel van het centrale zenuwstelsel in de schedelholte 

De hersenen bestaan uit de grote hersenen, de kleine hersenen en de hersenstam. 

hersenschors buitenste deel van de grote hersenen, bestaande uit grijze stof 

hersenstam deel van de hersenen dat zich onder de grote en kleine hersenen bevindt en in verbinding staat met 

het ruggenmerg 

De hersenstam bevat o.a. centra van het autonome zenuwstelsel. 

heterotroof niet in staat tot koolstofassimilatie, dus voor de energiebehoefte aangewezen op organische stoffen 

Dieren, schimmels en de meeste bacteriesoorten zijn heterotroof. 

heterozygoot met ongelijke allelen voor een bepaalde eigenschap 

histamine stof die vrijkomt bij allergische reacties en bij stress en die het autonome zenuwstelsel activeert 

HIV humaan immunodeficiëntie virus; virus dat de ziekte aids veroorzaakt 

HLA humaan leukocyten antigeen; antigeen op het membraan van leukocyten en andere kernhoudende cellen, 

dat een rol speelt bij afstoting na weefseltransplantatie 

holle ader ader zonder kleppen waarin het bloed terugstroomt vanuit het lichaam naar de rechterboezem 

homeostase het op een bepaalde normwaarde houden van een factor in het inwendige milieu door het zenuwstel- 

sel en/of hormonen; zie ook terugkoppeling 

Homo erectus wetenschappelijke naam voor een fossiele mens uit het Pleistoceen die direct vooraf ging aan 

Homo sapiens 

Homo sapiens wetenschappelijke naam voor de hedendaagse mens 

homoiotherm warmbloedig 

homologe chromosomen chromosomen die overeenkomen in lengte, ligging van het centromeer en ligging van 

de loci voor de genen 

homologie gelijkenis als gevolg van afstamming van een gemeenschappelijke voorouder; zie ook analogie 

De pootskeletten van gewervelde dieren zijn homoloog. 

homozygoot met gelijke allelen voor een bepaalde eigenschap 

hoornlaag buitenste laag van de opperhuid, bestaande uit afgestorven, verhoornde cellen 

hoornvlies stevige, doorzichtige buitenlaag aan de voorzijde van een oog 

Het hoornvlies gaat aan de achterzijde over in het harde oogvlies. 

hormoon stof met regulerende werking die bij dieren wordt afgegeven aan het bloed 

hormoonklier endocriene klier; klier die een of meer hormonen afscheidt en afgeeft aan het bloed 

hout xyleem; weefseltype in planten dat dient voor transport, vooral van water en zouten; zie ook bast 

Hout bevat o.a. houtvaten en houtvezels. 

houtstof bestanddeel van de celwanden in hout 

29




houtvat transportkanaal in hout, vooral voor water en zouten, soms ook voor organische stoffen; zie ook bastvat 

Bij het ontstaan van houtvaten worden wanden tussen cellen opgeruimd; vervolgens verdwijnen de cellen en 

blijft een kanaal over. 

huidmondje regelbare opening in de opperhuid van bladeren en stengels, omgeven door twee sluitcellen 

humaan chorion gonadotropine HCG 

humaan immunodeficientie virus HIV 

humaan leukocyten antigeen HLA 

humus organisch materiaal dat ontstaat door gedeeltelijke omzetting van organische resten op en in de bodem; 

zie ook strooisellaag 

hydrofiel in water oplosbaar; zie ook hydrofoob 

hydrofoob moeilijk in water oplosbaar; zie ook hydrofiel 

hydrofyt waterplant; plant die in het water leeft en die niet tot het plankton behoort 

hydrolase enzym dat betrokken is bij de splitsing van moleculen onder opneming van water 

hydrolyse splitsing van moleculen waarbij water wordt opgenomen 

hymen maagdenvlies 

hyperfunctie sterk verhoogde werkzaamheid van een orgaan; zie ook hypofunctie 

Een klier met hyperfunctie scheidt te veel klierproduct af 

hyperglykemie sterk verhoogde glucoseconcentratie in het bloed; zie ook hypoglykemie 

Hyperglykemie is een verschijnsel bij diabetes. 

hyperpolarisatie verhoging van de rustpotentiaal 

hypertonisch met een hogere osmotische waarde; zie ook hypo- en isotonisch 

hypofunctie sterk verlaagde werkzaamheid van een orgaan; zie ook hyperfunctie 

Een klier met hypofunctie scheidt te weinig klierproduct af. 

hypofyse hersenaanhangsel; hormoonklier onder de hersenen die hormonen afscheidt waarvan de meeste de 

werking van andere hormoonklieren stimuleren 

De hypofyse bestaat uit een voorkwab en een achterkwab, en staat in contact met de hypothalamus. 

hypoglykemie sterk verlaagde glucoseconcentratie in het bloed; zie ook hyperglykemie 

Hypoglykemie kan het gevolg zijn van een te hoge insulineconcentratie in het bloed bij een ziekte van de al- 

vleesklier of bij een te hoge dosering insuline bij diabetes. 

hypothalamus deel van de hersenstam dat met de hypofyse-achterkwab in verbinding staat en door de afschei- 

ding van neurohormonen de werking van de hypofyse regelt 

hypothese als voorlopige waarheid aangenomen maar nog te bewijzen veronderstelling 

Een hypothese is een wetenschappelijke verklaring voor een verschijnsel waarvoor men argumenten heeft 

maar nog onvoldoende bewijs voor de juistheid ervan. In betekenis is hypothese niet scherp te scheiden van 

theorie. 

hypotonisch met een lagere osmotische waarde; zie ook hypo- en isotonisch 

identieke tweeling eeneiige tweeling 

imago volwassen insect; zie ook larve en gedaanteverwisseling 

imitatie nabootsing 

I 

30




immigratie aankomst en vestiging van een individu in een gebied of populatie; zie ook emigratie 

immuniseren immuun maken 

Men onderscheidt actieve immunisatie waarbij een individu zelf een afweerreactie opbouwt en passieve im- 

munisatie waarbij een individu antistof ontvangt. 

immuniteit onvatbaarheid voor een bepaalde ziekte 

Immuniteit berust op het bezit van geheugencellen. 

immunoglobuline antistof 

immuun onvatbaar voor een bepaalde ziekte 

implantatie innesteling 

impuls depolarisatie die zich langs het celmembraan van spieren zenuwcellen voortbeweegt 

impulsoverdracht opwekken van een nieuwe impuls door afgifte van neurotransmitter bij de synaps 

Niet altijd is de hoeveelheid neurotransmitter die afgegeven wordt voldoende voor het opwekken van een im- 

puls in de volgende zenuwcel. 

incubatie kweken van bacteriecultures in vitro 

incubatietijd 1 periode tussen de besmetting met een micro-organisme en het optreden van ziekteverschijnselen 

2 periode tussen de kunstmatige besmetting van een voedingsbodem met micro-organismen en de eerste met 

het blote oog zichtbare micro-organismen. 

indicatorsoort soort die gebruikt kan worden om specifieke milieuomstandigheden te karakteriseren 

Het zinkviooltje is een indicatorsoort voor zinkhoudende bodem in Zuid-Limburg. 

inductie invloed van cellen op buurcellen 

Inductie gebeurt door middel van inducerende stoffen en is van belang bij de specialisatie van embryonale 

cellen. 

industrieel melanisme verschijnsel dat in industriegebieden relatief veel donkere kleurvarianten voorkomen 

inenten vaccineren 

infectie 1 besmetting met een ziekteverwekker 2 (medisch) ontsteking na besmetting met een ziekteverwekker 

inhibitie remming 

Een inhiberende neurotransmitter verhoogt de membraanpotentiaal. Het opwekken van een impuls wordt 

daardoor bemoeilijkt. 

innerveren een spier of klier via zenuwen van impulsen voorzien 

innestelen vasthechten van het jonge embryo of de blastocyste in het baarmoederslijmvlies 

inprenten aanleren van een bepaald gedrag in korte tijd en gedurende een bepaalde fase van het leven (de gevoe- 

lige periode), en waarvan de aanzet een erfelijke basis heeft 

Inprenten leidt vaak tot het vastleggen van soortspecifieke eigenschappen (bv. vogelzang) en van sociale 

banden, bv.de binding van het kuiken dat pas uit het ei komt als het de moeder ziet. 

insect geleedpotig dier met zes poten 

insectenbloem bloem die bestoven wordt door insecten; zie ook windbloem 

insecticide stof die insecten doodt 

insectivoor insecteneter, insectenetend 

insemineren inbrengen van sperma in het vrouwelijke voortplantingsstelsel 

insnoering van Ranvier onderbreking van de mergschede van een axon, waardoor het axon daar onbedekt is 

Door deze insnoeringen is sprongsgewijze impulsgeleiding mogelijk. 

31




instinct neiging tot handelen 

insuline hormoon uit de eilandjes van Langerhans in de alvleesklier dat de doorlaatbaarheid van celmembranen 

voor glucose verhoogt en mede daardoor het glucosegehalte van het bloed verlaagt; zie ook adrenaline en 

glucagon 

inteelt kruising van verwanten 

Inteelt leidt tot toename van het aantal eigenschappen waarvoor de nakomelingen homozygoot zijn. Soms is 

dat gewenst (fokkers), soms ongewenst (ziekten). 

intercellulaire holte gewoonlijk met gassen gevulde holte tussen plantencellen 

interfase periode tussen twee celdelingen 

De interfase is het deel van de celcyclus met de G1-, S- en G2-fase. 

intermediair fenotype fenotype waarin bij een heterozygoot individu beide allelen tot uiting komen 

intern milieu ruimten in het lichaam die niet met de buitenwereld in verbinding staan; zie ook extern milieu 

Het bloed, weefselvocht en de cellen behoren tot het interne milieu. 

interne secretie inwendige afscheiding; afscheiding van hormonen; zie ook externe secretie 

interpleurale ruimte ruimte tussen longvlies en borstvlies waarin zich een dunne laag vloeistof bevindt zodat 

borstvlies en longvlies ten opzichte van elkaar kunnen verschuiven 

interspecifiek tussen de soorten onderling; zie ook intraspecifiek 

intracellulair in de cel; zie ook extracellulair 

intraspecifiek tussen soortgenoten onderling; zie ook interspecifiek 

intron deel van een DNA- of pre-mRNA-molecuul dat niet codeert voor een aminozuurvolgorde; zie ook exon 

Voordat de translatie plaats vindt, worden met enzymen de introns uit het pre-mRNA verwijderd, waardoor 

in het mRNA de exons achter elkaar komen te liggen. 

in vitro in glas 

Meestal gaat het om het kweken van cellen onder laboratoriumomstandigheden. 

in-vitrofertilisatie ivf 

in vivo in levende toestand; in de levende cel of in het intacte organisme 

inwendige afscheiding interne secretie 

inzicht vermogen van een dier (of mens) in een onbekende situatie de oplossing van een probleem te vinden door 

verschillende ervaringen te combineren 

ion atoom met een elektrische lading als gevolg van opname of afgifte van één of meer elektronen 

iris regenboogvlies; vlies in een oog tussen hoornvlies en lens waarin zich een opening (de pupil) bevindt 

De iris bevat pigment en spieren die de pupil nauwer en wijder kunnen maken; zie ook pupilreflex. De iris 

gaat naar de achterzijde over in het vaatvlies. 

irreversibel onomkeerbaar; zie ook reversibel 

isolatie scheiding van soortgenoten waardoor uitwisseling van genen tussen deelpopulaties verhinderd wordt 

In verband met het ontstaan van nieuwe rassen en soorten onderscheidt men geografische en ecologische 

isolatie en isolatie door verschil in gedrag. 

isotonisch met gelijke osmotische waarde; zie ook hyper- en hypotonisch 

ivf in-vitrofertilisatie; reageerbuisbevruchting; bevruchting van een eicel buiten het moederlichaam 

J 

32




jaargrens scheiding tussen twee jaarringen 

Op een jaargrens grenst het donkere hout van de zomer aan het lichte hout van het nieuwe voorjaar 

jaarring laagje hout dat in één jaar gevormd is 

J-curve kromme in een diagram in de vorm van een J: hij stijgt eerst langzaam en dan steeds sneller; zie ook S- 

curve 

Een J-curve ontstaat bij exponentiële of ongeremde groei van een populatie. 

kamer ventrikel; deel van een hart dat bloed naar de slagaders pompt; zie ook boezem 

kanker ziekte waarbij ongeremde celdeling optreedt doordat de regelmechanismen voor de deling van cellen 

verstoord zijn 

kapsel van Bowman bekervormig begin van een nierkanaaltje in een nier van gewervelde dieren, dat de glome- 

rulus grotendeels omsluit 

karyogram afbeelding van naar grootte gerangschikte en in paren gegroepeerde chromosomen van een cel 

katabolisme dissimilatie 

katalysator stof die een chemische reactie kan versnellen zonder zelf verbruikt te worden 

kegeltje kleurgevoelige zintuigcel in het netvlies van een oog; zie ook staafje 

Kegeltjes hebben een hoge drempelwaarde en liggen vooral in de gele vlek. 

kelk krans van buitenste bloembladeren; meestal groen gekleurd en kleiner dan de kroon 

keratine hoornstof; eiwit in de hoornlaag en in haren, nagels en hoorns 

kern celkern 

kerndeling proces waarbij uit één kern twee nieuwe kernen ontstaan en waarbij deling of verdeling van de 

chromosomen plaatsvindt 

Voorbeelden: mitose en meiose. 

kernlichaampje deel van een celkern dat betrokken is bij de synthese van RNA 

kernmembraan deel van het membranenstelsel van de cel dat de kern afgrenst van het cytoplasma 

kernporie opening in het kernmembraan 

Door de kernporiën gaan mRNA-moleculen naar het cytoplasma. 

kernspoel spoelfiguur; structuur in de cel tijdens de kerndeling, bestaande uit steun- en trekdraden 

kerntransplantatie overbrengen van een celkern van een gespecialiseerde cel naar een cel (meestal een eicel of 

een embryonale cel) waaruit de celkern verwijderd is 

KI kunstmatige inseminatie; kunstmatig inbrengen van sperma in het vrouwelijke voortplantingsstelsel 

KID kunstmatige inseminatie met donorsperma 

kiem embryo; jong plantje binnen een zaad 

kiemblad laag van cellen in het embryo waaruit zich bepaalde organen ontwikkelen 

De drie kiembladen in embryo’s van gewervelde dieren zijn: ectoderm, mesoderm en entoderm 

kiemlaag onderste laag cellen van de opperhuid, waar door celdeling de opperhuid aangroeit; zie ook hoornlaag 

kiemwit endosperm; deel van een zaad waar zich reservevoedsel kan bevinden 

Het kiemwit behoort niet tot het embryo, in tegenstelling tot de zaadlob(ben). 

kieuw gaswisselingsorgaan van waterdieren 

kittelaar clitoris 

K 

33




klaplong long die ingeklapt is door eigen veerkracht nadat vocht of lucht tussen borstvlies en longvlies is geko- 

men 

klasse groep van verwante ordes 

Verwante klassen worden samengevoegd in een afdeling. 

klassiek conditioneren aanleren van een voorwaardelijke reflex; zie ook operant conditioneren 

kleine bloedsomloop deel van de bloedsomloop tussen de rechterkamer en de linkerboezem ; zie ook grote 

bloedsomloop 

klier orgaan dat nuttige stoffen afscheidt 

Er zijn klieren met externe secretie en klieren met interne secretie. Die nuttige stoffen zijn bv. verteringssap- 

pen, zweet, hormonen. 

klieving celdeling waarbij geen groei van de cel optreedt 

De eerste delingen van de eicel na bevruchting zijn klievingen; daarbij neemt de grootte van de cel af. 

klonen produceren van een kloon 

kloneren klonen 

kloon verzameling individuen of cellen die door mitose uit één individu of cel is ontstaan 

Alle individuen van een kloon hebben hetzelfde genotype als het uitgangsindividu of uitgangscel. 

kloppende vacuole organel dat bij eencellige dieren water uitscheidt 

knolletjesbacterie stikstofbindende bacterie in wortelknolletjes van vooral vlinderbloemige planten 

koolhydraat sacharide; organische stof met de algemene formule Cn(H2O)m 

Er zijn monosachariden, disachariden en polysachariden. 

koolstof-14 14 C 

koolstofassimilatie omzetting van koolstofdioxide en water of een andere waterstofdonor in glucose onder 

opname van energie 

Afhankelijk van de energiebron worden fotosynthese en chemosynthese onderscheiden. 

koolstofkringloop cyclische reeks van processen die koolstofatomen in en buiten organismen doorlopen 

koppeling (in genetica) verschijnsel dat genen in één chromosoom liggen 

koppelingsgroep verzameling genen die in hetzelfde chromosoom liggen en daardoor gezamenlijk kunnen 

overerven 

korte-keten-vetzuur vetzuur met twee tot zes koolstofatomen in de koolstofketen 

koudbloedig poikilotherm; zie ook warmbloedig 

Aangezien een poikilotherm dier in een warme omgeving niet koud is, is dit een ongelukkige term. 

kraakbeen type steunweefsel bestaande uit groepjes van twee à drie cellen in stevige maar ook buigzame tus- 

sencelstof 

kransader ader waardoor bloed van de hartspier wegstroomt 

kransslagader zijtak van de aorta, waardoor bloed naar de hartspier toestroomt 

Bij een hartinfarct zijn één of meer vertakkingen van de kransslagader verstopt geraakt. 

Krebscyclus citroenzuurcyclus 

kroon krans van binnenste bloembladeren; kroonbladeren zijn meestal niet groen en groter dan kelkbladeren 

kruisbestuiving bestuiving waarbij het stuifmeel van een bloem van een andere plant van dezelfde soort komt; 

zie ook zelfbestuiving 

34




kruising geslachtelijke voortplanting van individuen met ongelijke genotypen 

kunstmatig systeem ordening van soorten op grond van één criterium; zie ook natuurlijk systeem 

Een kunstmatig systeem geeft geen verwantschapsrelaties weer. 

kunstmatige inseminatie KI 

kunstmatige selectie selectie door de mens; zie ook natuurlijke selectie 

kurk weefseltype aan de buitenzijde van houtige stengels, hoofdzakelijk bestaande uit dikke celwanden 

lactase enzym dat de hydrolyse van lactose in glucose en galactose versnelt 

lactatie afscheiding van melk 

lactose melksuiker; disacharide waarvan elk molecuul bestaat uit een glucose- en galactose-eenheid 

lamarckisme theorie van Lamarck die het ontstaan van soorten organismen verklaart doordat individuen zouden 

streven naar eigen aanpassing 

Volgens Lamarck leidt veelvuldig gebruik van een orgaan tot ontwikkeling en versterking ervan, en een 

voortdurend niet-gebruik tot degeneratie ervan; deze verworven aanpassingen zouden overerven op de na- 

komelingen. 

larve jeugdvorm die in bouw van de volwassen vorm verschilt; zie ook imago en gedaanteverwisseling 

lederhuid laag van de huid tussen opperhuid en onderhuids bindweefsel 

leerproces proces waarbij ervaring leidt tot gedragsverandering 

lensbandje lensophangbandje; korte, niet-elastische bindweefselstreng tussen lens en ciliairspier in een oog 

letaal dodelijk 

leukemie ziekte door woekering van cellen waaruit witte bloedcellen ontstaan 

leukocyt witte bloedcel 

leukoplast kleurloze plastide 

Een leukoplast die zetmeel bevat, heet amyloplast. 

levenloos niet levend en nooit geleefd hebbend 

levenscyclus opeenvolgende ontwikkelingsstadia van een organisme tot aan hetzelfde ontwikkelingsstadium in 

de volgende generatie 

levensgemeenschap gezamenlijke organismen in een ecosysteem 

lever orgaan in de buikholte dat bij vele processen betrokken is, o.a. stofwisseling, bloedvorming, afbraak van 

lichaamsvreemde stoffen en uitscheiding 

LH luteïniserend hormoon; hormoon uit de hypofysevoorkwab dat bij de vrouw de ovulatie stimuleert en het 

L 

ontstaan en functioneren van het gele lichaam stimuleert; bij de man stimuleert het de productie van zaadcel- 

len 

libido geslachtsdrift 

lichaampje van Barr één van de twee X-chromosomen dat in de meeste cellen van een vrouwelijk individu 

inactief is 

In de sportwereld wordt van de aanwezigheid van het Barr-lichaampje gebruik gemaakt voor de seksetest. 

lichaamsvreemd(e) cel/orgaan cel of orgaan van een ander organisme 

Lichaamsvreemde cellen of organen kunnen in een organisme een afweerreactie oproepen. 

35




lichtreactie deel van de fotosynthese waarbij lichtenergie wordt gebruikt voor de vorming van ATP en de bin- 

ding van waterstof aan een co-enzym en waarbij zuurstof wordt gevormd; zie ook donkerreactie 

lijmgevende stof collageen; eiwitachtige, vezelvormige stof in de tussencelstof van bindweefsel, kraakbeen en 

beenweefsel 

lipase enzym dat hydrolyse van vetten in glycerol en vetzuren versnelt 

lipiden verzamelnaam voor vetten en lipoïden 

lipofiel in vet oplosbaar; zie ook lipofoob 

lipofoob moeilijk in vet oplosbaar; zie ook lipofiel 

lipogenese synthese van vet uit andere stoffen 

lipoïde vetachtige stof 

Bekende lipoïden zijn fosfolipiden en steroïden. 

locus (mv. loci) plaats van een gen in een chromosoom 

long gaswisselingsorgaan in de borstholte 

longblaasje deel van longen waar de gaswisseling tussen bloed en lucht plaatsvindt 

longvlies bindweefselvlies aan de buitenzijde van de longen 

Longvlies en borstvlies heten samen pleura; beide zijn van elkaar gescheiden door een dun laagje vloeistof. 

loofbos bos dat bestaat uit bomen met bladeren, dus geen naaldbomen 

luchtwegen ruimten in het lichaam die gevuld zijn met lucht en betrokken zijn bij de ademhaling 

Tot de luchtwegen behoren de mond- neus- en keelholte, het strottenhoofd en de luchtpijp met zijn vertakkin- 

gen. 

lus van Henle gedeelte van het nierkanaaltje in een niereenheid 

luteïniserend hormoon LH 

lymfe vloeistof in het lymfevatenstelsel 

Lymfe ontstaat als weefselvloeistof de lymfevaten binnen stroomt. 

lymfeklier lymfeknoop 

lymfeknoop lymfeklier; onderdeel van het lymfevatenstelsel, vaak gelegen waar lymfevaten samenkomen 

In een lymfeknoop bevinden zich veel lymfocyten die na contact met antigeen afweerreacties uitvoeren. 

lymfevatenstelsel stelsel van kanalen waardoor lymfe naar het bloedvatenstelsel stroomt 

Lymfevaten hebben kleppen voor het transport van de lymfe. 

lymfocyt kleine witte bloedcel met ongelobde kern 

Lymfocyten (o.a. T- en B-lymfocyten) staan in dienst van de afweer met behulp van antistof. 

lysosoom organel met verteringsenzymen 

Lysosomen ontstaan als blaasjes die afgesnoerd worden van een dictyosoom. 

maagdenvlies hymen; vlies dat de ingang van de vagina gedeeltelijk afsluit 

maagportier kringspier tussen de maag en de twaalfvingerige darm 

De maagportier is samengetrokken als de pH in de twaalfvingerige darm laag is. 

maagsap sap uit de klieren in de maagwand en dat o.a. zoutzuur en pepsine bevat 

MAC maximum allowable concentration; maximale concentratie van een schadelijke stof die aanvaard wordt als 

norm voor blootstelling op een werkplek 

M 

36




MAC-waarden zijn een compromis tussen gezondheidsbelangen en economische belangen. 

macrofaag grote, witte bloedcel met een gelobde kern, die zowel in als buiten het bloedvatenstelsel fagocyteert 

Als bij fagocytose antigeenmoleculen zijn opgenomen, kunnen deze in het celmembraan worden ingebouwd 

en aan T-lymfocyten worden gepresenteerd. 

macromeer één van de grotere cellen die ontstaan bij klievingen van de eicel; zie ook micromeer 

macroscopisch met het blote oog of een loep waarneembaar; zie ook microscopisch 

maltase enzym dat de hydrolyse van maltose in glucose versnelt 

maltose moutsuiker; disacharide waarvan elk molecuul bestaat uit twee glucose-eenheden 

maximum acceptable concentration MAC 

maximum immission concentration MIC 

mDNA mitochondriaal DNA; DNA in de mitochondriën waarvan de aanwezigheid verklaard wordt met de 

endosymbiose-theorie 

Mitochondriaal DNA wordt onveranderd in de vrouwelijke lijn doorgegeven; het is daardoor geschikt voor 

afstammingsonderzoek. 

meekoppeling positieve terugkoppeling 

meeldraad deel van een bloem dat stuifmeel vormt 

meervoudig onverzadigd vetzuur vetzuur met per molecuul twee of meer dubbele bindingen tussen opeenvol- 

gende koolstofatomen; zie ook verzadigd vetzuur 

meiose reductiedeling; combinatie van twee opeenvolgende kerndelingen, meiose I en meiose II, waardoor 

haploïde kernen ontstaan uit een diploïde kern 

melanine zwart of donkerbruin pigment 

melanocyt pigmentvormende cel in de huid 

melatonine hormoon uit de epifyse dat lichtvariaties koppelt aan lichaamfuncties 

Melatonine speelt een rol bij dag/nacht- en seizoenritmen. 

melksuiker lactose 

melkzuur organisch zuur dat kan ontstaan bij anaërobe dissimilatie van glucose 

melkzuurgisting anaërobe dissimilatie van glucose met melkzuur als eindproduct 

Deze afbraak levert per molecuul glucose twee moleculen ATP op. 

membraan begrenzend vlies 

menopauze periode in het leven van een vrouw waarin de eierstokken geleidelijk inactief worden 

menstruatie periodiek afstoten van een deel van het slijmvlies van de baarmoeder bij de meeste primaten 

menstruatiecyclus maandelijkse cyclus van gebeurtenissen in de baarmoeder, door de invloed van hormonen uit 

de hypofyse en ovaria 

merg centraal gelegen deel van een orgaan 

Voorbeelden: merg van de stengel, niermerg, beenmerg, ruggenmerg. 

mergschede myeleïneschede; laag van cellen die om een zenuwceluitloper gerold zijn 

Tussen twee opeenvolgende cellen is een kleine ruimte, de insnoering van Ranvier. 

mergstraal verbinding tussen schors en merg van een houtige stengel, bestaande uit parenchym en met als func- 

tie radiaal transport 

meristeem delingsweefsel 

37




mesoderm middelste kiemblad van een dierlijk embryo, waaruit o.a. het skelet, spieren, het hart en bloedvaten, 

geslachtsorganen en nieren ontstaan; zie ook ectoderm en mesoderm 

messenger RNA mRNA 

mestcel bepaald type witte bloedcel met receptormoleculen voor antistof en die betrokken is bij allergie 

Allergie ontstaat na blootstelling aan een bepaalde stof (antigeen). Bij het eerste contact wordt antistof ge- 

maakt die zich hecht aan het celmembraan van een bepaald type witte bloedcel: mestcel. De mestcel zal bij 

hernieuwd contact met het antigeen reageren met de afgifte van o.a. histamine. 

meststof anorganische stof die de groei van planten bevordert en die ontstaat uit dierlijke en plantaardige afval of 

kunstmatig wordt geproduceerd 

metabolisme stofwisseling; zie ook basaalmetabolisme 

metafase fase in kerndeling tussen profase en anafase waarin de chromosomen in het equatorvlak liggen 

metamorfose gedaanteverwisseling 

metastase uitzaaiing van kankercellen 

MHC major histocompatibility complex; eiwitten in het celmembraan die een rol spelen bij het aanbieden van 

antigeen van binnengedrongen ziekteverwekkers aan cellen van het afweersysteem 

De eiwitten van MHC-I presenteren antigeen van een virusgeïnfecteerde cel aan de cytotoxische T-cellen. De 

eiwitten van MHC-II presenteren antigeen aan de macrofagen en aan de B-lymfocyten. 

microklimaat gezamenlijke klimaatsomstandigheden in een klein gebied, bv. de bodem onder de bomen, de 

noordkant van een duinhelling 

micromeer één van de kleine cellen die ontstaan bij klievingen van de eicel; zie ook macromeer 

micro-organisme organisme dat alleen met behulp van een microscoop waargenomen kan worden, o.a. bacteri- 

en, schimmels, veel wieren en protozoën 

microscopisch niet met het blote oog of een loep waarneembaar; zie ook macroscopisch 

microvilli microscopisch kleine uitstulpingen van cellen van het darmepitheel 

middenlamel eerstgevormde scheiding tussen twee nieuwe plantencellen 

Tegen de middenlamel die o.a. uit pectine bestaat, wordt de primaire celwand afgezet. 

middenoor met lucht gevuld deel van het oor tussen trommelvlies en slakkenhuis 

Het middenoor staat via de buis van Eustachius in verbinding met de keelholte. 

middenrif afscheiding tussen borst- en buikholte bij zoogdieren, bestaande uit bindweefsel en spierweefsel 

migratie 1 verplaatsing die gekenmerkt is door gerichtheid en periodiek vertrek en terugkomst, bv. de trek van 

vogels 2 immigratie en emigratie samen 

milieu leefomgeving; gezamenlijke biotische en abiotische factoren; zie ook extern milieu en intern milieu 

milt orgaan in de buikholte dat betrokken is bij de productie van lymfocyten en bij de opslag en afbraak van rode 

bloedcellen 

mimicry verschijnsel dat een planten- of diersoort een opvallende uiterlijke gelijkenis vertoont met een andere, 

niet verwante planten- of diersoort; de gelijkenis verhoogt de overlevingskans 

mineraal anorganisch zout, meestal in de betekenis van voedingszout of meststof 

mineralisatie omzetting van organische stoffen in anorganische stoffen; zie ook reducent 

miskraam abortus 

mitochondriaal DNA mDNA 

mitochondrium organel waarin de citroenzuurcyclus en de oxidatieve fosforylering plaats vindt 

38




Mitochondriën bezitten mDNA. 

mitose kerndeling waardoor twee kernen ontstaan die hetzelfde genotype hebben als de oorspronkelijke kern 

Mitose omvat profase, metafase, anafase en telofase. 

modificatie niet erfelijke variatie van het fenotype 

Deze term is in verband met de volgende term verouderd. 

modificatie, genetische kunstmatige verandering van het DNA van een organisme; zie ook ggo 

moederkoek placenta 

monocultuur bebouwing van een groot oppervlak met één bepaald cultuurgewas 

monogamie paarvorming tussen één mannetje en één vrouwtje; zie ook polygamie 

monohybride kruising kruising waarbij wordt gelet op één eigenschap en waarbij gewoonlijk één allelenpaar is 

betrokken 

monoklonale antistof antistof gevormd door één kloon van cellen 

monomeer stof waarvan de moleculen tot een polymeer kunnen worden samengevoegd 

monosacharide koolhydraat met één ringstructuur in het molecuul, veelal met vijf of zes koolstofatomen, zoals 

glucose, fructose, ribose en desoxiribose 

Uit monosachariden kunnen di- en polysachariden worden opgebouwd. 

morning-afterpil toediening van een hoge dosis oestrogene hormonen, die gebruikt wordt kort na een mislukte 

anticonceptie 

Het betreft niet één pil, maar een kuur van ongeveer een week. De werking berust op voorkómen van inneste- 

ling van het embryo. 

morula stadium in de embryonale ontwikkeling waarbij het embryo bestaat uit een klompje cellen 


mossen groep van planten die zich voortplanten door sporen die in sporendoosjes ontstaan 

motivatie bereidheid tot bepaald gedrag 

motorisch eindplaatje neuromusculaire synaps; contactplaats tussen een motorische zenuwcel en een spiervezel 

motorisch veld deel van de hersenen dat een bepaalde groep van spieren van impulsen kan voorzien 

motorische eenheid groep van spiervezels die allen met dezelfde motorische zenuwcel in verbinding staan 

motorische zenuwcel zenuwcel die impulsen geleidt van het centrale zenuwstelsel naar spiervezels of kliercel- 

len; zie ook schakelcel en sensorische zenuwcel 

moutsuiker maltose 

mRNA messenger RNA; boodschapper RNA; RNA dat de informatie voor een bepaalde aminozuurvolgorde 

overbrengt naar de ribosomen 

multipele allelie verschijnsel dat er meer dan twee genen (allelen) zijn die elk afzonderlijk op een locus kunnen 

vóórkomen 

Bij het AB0-bloedgroepenstelsel komt multipele allelie voor; er zijn drie allelen: I A, I B en i. 

mutageen mutatie veroorzakend 

mutant individu met een of meer gemuteerde genen en waarbij dit ook uit het fenotype blijkt 

mutatie verandering in de erfelijke informatie 

Alleen als de voortplantingscellen veranderd zijn, is de mutatie erfelijk. In andere cellen van het lichaam is 

de mutatie niet erfelijk: somatische mutatie. 

39




mutualisme type van symbiose waarbij de individuen van beide soorten voordeel hebben 

Voorbeelden: korstmossen en ook de symbiose tussen wortelknolletjesbacteriën en vlinderbloemige planten. 

mycelium zwamvlok 

myeline vetachtige stof in de mergschede van een zenuwceluitloper 

myelineschede mergschede 

myofibril onderdeel van een spiervezel, bestaande uit actine- en myosinefilamenten 

myoglobine eiwit in spieren dat zuurstof bindt 

myosine eiwit als filamenten in spiervezels 

De samentrekking van een spier komt tot stand doordat de actinefilamenten door de myosinefilamenten wor- 

den aangetrokken, waardoor beide tussen elkaar schuiven. 

naadverbinding verbinding tussen botten die met een zichtbare voeg aan elkaar gegroeid zijn 

Voorbeeld: de naadverbinding tussen botten van de schedel 

naaktzadigen groep van zaadplanten waarbij de zaden onbedekt op de schub van een kegel of andere structuur 

liggen; zie ook bedektzadigen 

N 

NAD + nicotineamide-adenine-dinucleotide; co-enzym van de dissimilatie dat gemakkelijk waterstof opneemt en 

afstaat 

NADP + nicotineamide-dinucleotide-fosfaat; co-enzym van de koolstofassimilatie dat gemakkelijk waterstof 

opneemt en afgeeft 

nageboorte geheel van vruchtvliezen en de placenta dat na de geboorte is losgekomen van de baarmoederwand, 

dat door naweeën wordt uitgedreven 

natriumpomp mechanisme van actief transport van natriumionen via het membraan van zenuwcellen 

nature and nurture erffactoren en milieufactoren; zie ook aangeboren en aangeleerd 

Dit begrippenpaar wordt vaak gebruikt in discussies over eigenschappen zoals intelligentie, waar beide 

groepen van factoren invloed hebben. 

natuurlijk evenwicht biologisch evenwicht; toestand waarbij de grootte van elke populatie in een ecosysteem 

schommelt om een bepaalde waarde 

natuurlijk systeem ordening van soorten op grond van zoveel mogelijk criteria; zie ook kunstmatig systeem 

Een natuurlijk systeem wordt geacht verwantschapsrelaties weer te geven. 

natuurlijke selectie selectie door milieufactoren in een natuurlijke populatie; zie ook kunstmatige selectie en 

neodarwinisme 

Het gevolg van natuurlijke selectie is een toename van het aantal goed aangepaste individuen 

en/of een afname van het aantal niet goed aangepaste individuen. 

natuurwetenschappelijke methode methode van onderzoek waarbij gezocht wordt naar oorzakelijke verbanden 

tussen één variabele factor en waar te nemen verschijnselen 

De methode omvat meestal de volgende onderdelen: probleemstelling, hypothese, experimentele toetsing en 

conclusie. De conclusie houdt in dat de hypothese juist is of onjuist. 

navelstreng verbinding tussen het zoogdierfoetus en de placenta 

De navelstreng bevat twee slagaders en een ader. 

40




Neanderthaler fossiele ondersoort van de hedendaagse mens Homo sapiens uit het laat Pleistoceen 

nectar zoete vloeistof uit honingklieren in bloemen 

Nectar lokt insecten voor de bestuiving; het wordt door honingbijen in de honingmaag opgenomen, gedeelte- 

lijk verteerd en ingedikt tot honing. 

nefron niereenheid 

negatieve terugkoppeling tegenkoppeling; regeling waarbij een proces wordt geremd door zijn resultaat; zie ook 

positieve terugkoppeling en homeostase 

neodarwinisme moderne evolutietheorie die het ontstaan van soorten organismen verklaart door het voorkomen 

van variatie met een erfelijke basis, mutatie en natuurlijke selectie; zie ook darwinisme 

neppil placebo 

nerf vaatbundel met het steunweefsel er om heen in een blad 

nervus vagus zwervende zenuw; tiende hersenzenuw, die uit de hersenstam ontspringt en deel uitmaakt van het 

parasympathische deel van het autonome zenuwstelsel 

netto primaire productie primaire productie verminderd met de door de producenten zelf gedissimileerde 

organische stof; zie ook bruto primaire productie 

Per jaar is dat voor het tropisch regenwoud 2000 g/m 2 en voor toendra’s 140 g/m 2 . 

netto reproductiefactor quotiënt van geboorte- en sterftecijfer van een populatie 

netvlies binnenste laag van de oogwand, gelegen tussen vaatvlies en glasachtig lichaam en bestaande uit zintuig- 

cellen (staafjes en kegeltjes), zenuwcellen en pigmentcellen 

neurale buis deel van een embryo van een gewerveld dier, waaruit hersenen en ruggenmerg ontstaan 

neuriet axon 

neurohormoon door zenuwcellen geproduceerd hormoon 

De hypothalamus regelt de werking van de hypofyse door middel van neurohormonen. Neurohormonen en 

andere hormonen worden beide afgegeven aan het bloed. 

neuromusculaire synaps motorisch eindplaatje 

neuron zenuwcel 

Een neuron bestaat uit een cellichaam en twee soorten uitlopers: axonen en dendrieten. 

neurosecretie afscheiding van hormonen door zenuwcellen 

neurotransmitter stof die door een zenuwcel bij de synaps wordt afgescheiden als daar impulsen arriveren 

Neurotransmitters worden door exocytose via het presynaptische membraan afgescheiden; ze beïnvloeden 

vervolgens via de receptormoleculen in het membraan de membraanpotentiaal van de postsynaptische ze- 

nuwcel of die van de spiercel of -vezel . 

neurula stadium in de embryonale ontwikkeling waarin de neurale buis en het mesoderm zijn ontstaan 

Een neurula ontwikkelt zich uit een gastrula. 

niche ecologische nis; alle relaties tussen de organismen van een soort en het milieu 

Het begrip niche wordt ook gebruikt voor een deel van het totaal, bv.:“De niche van een bergeend is kokkel- 

eter”. 

nicotineamide-adenine-dinucleotide NAD + 

nicotineamide-dinucleotide-fosfaat NADP + 

41




nier orgaan in de buikholte dat betrokken is bij uitscheiding en homeostase, door het handhaven van pH, osmoti- 

sche waarde en andere factoren 

nierdrempel concentratie waarboven de nieren een bepaalde stof zoals glucose gaan uitscheiden 

niereenheid nefron; geheel van een kapsel van Bowman, glomerulus en nierkanaaltje 

Een nier heeft duizenden niereenheden. 

nierkanaaltje buisje in een niereenheid tussen kapsel van Bowman en verzamelbuisje; zie ook lus van Henle 

In het nierkanaaltje wordt de voorurine geconcentreerd tot urine. 

niet-essentieel aminozuur aminozuur dat een organisme uit een andere aminozuur kan maken; zie ook essentieel 

aminozuur 

nitraatbacterie chemoautotrofe bacterie die nitrietionen tot nitraationen oxideert en daarbij energie vrijmaakt 

voor de koolstofassimilatie 

nitrietbacterie chemoautotrofe bacterie die ammoniumionen tot nitrietionen oxideert en daarbij energie vrij- 

maakt voor de koolstofassimilatie 

nitrificatie omzetting van ammoniumionen in nitrietionen en van nitrietionen in nitraationen; zie ook denitrifi- 

catie 

nitrificerende bacterie bacterie die de nitrificatie uitvoert: nitrietbacterie of nitraatbacterie 

N-kringloop stikstofkringloop 

non-disjunctie verschijnsel dat tijdens mitose of meiose de chromatiden van één chromosoom of chromosomen 

van homologe paren niet uit elkaar gaan, waardoor de dochtercellen een of meer chromosomen teveel of te 

weinig krijgen 

noradrenaline 1 neurotransmitter van het sympathische deel van het autonome zenuwstelsel 2 op adrenaline 

gelijkend hormoon uit het bijniermerg 

nucleïnebase stikstofbase; elk van de vijf organische basen (adenine, thymine, cytosine, guanine en uracil) 

waaruit nucleïnezuren worden opgebouwd 

nucleïnezuur stof waarvan elk molecuul bestaat uit één of twee polynucleotideketens 

Voorbeelden: DNA, RNA. 

nucleolus kernlichaampje 

nucleotide stof die is opgebouwd uit een monosacharide, een fosfaatgroep en een nucleïnebase 

nucleus celkern 

nutriënt voedingsstof 

obligaat verplicht 

Een obligaat anaëroob levend organisme kan alleen in een milieu zonder zuurstof leven. 

oecologie ecologie 

oedeem abnormale ophoping van weefselvloeistof in dierlijk weefsel 

Oedeem kan diverse oorzaken hebben, o.a. eiwittekort in het voedsel en verstuiken. 

oeratmosfeer eerste atmosfeer na het ontstaan van de aarde 

oerdarm holte in de gastrula die via de oermond in verbinding staat met het milieu 

oermond opening in de gastrula die de oerdarm met het milieu verbindt 

O 

42




oersoep zee van ongeveer 3 miljard jaar geleden waarin door ultraviolette straling en bliksem organische verbin- 

dingen zijn gevormd 

Volgens een bepaalde theorie is het leven in deze oersoep ontstaan. 

oestradiol oestrogeen uit de eierstokken, placenta en zaadballen 

oestrogeen, oestrogene stof elk van de natuurlijke en kunstmatige vrouwelijke geslachtshormonen waaronder 

oestron en oestradiol 

Oestrogenen stimuleren o.a. de groei van het baarmoederslijmvlies, remmen de afscheiding van FSH door de 

hypofyse en stimuleren de ontwikkeling van secundaire geslachtskenmerken. 

oestron oestrogeen uit de eierstokken, placenta en zaadballen dat gemakkelijk wordt omgezet in oestradiol 

okselknop knop in een bladoksel, de ruimte tussen een bladsteel en stengel 

olie vloeibaar vet met moleculen die onverzadigde vetzuurresten bevatten 

oligotroof voedselarm; zie ook eutroof 

omgericht gedrag gedrag dat niet lijkt te passen bij de situatie en dat is gericht op een surrogaatobject 

Een bekend voorbeeld van omgericht gedrag is het grastrekken door een zilvermeeuw bij het verdedigen van 

zijn territorium. Of iemand die in een boze bui met zijn vuist op tafel slaat. 

omnipotent in staat tot het vormen van alle organen 

Omnipotent zijn bijvoorbeeld zygotes, de cellen van een blastula en stamcellen. 

omnivoor (dier) dier dat zowel plantaardig als dierlijk voedsel eet; zie ook herbivoor en carnivoor 

onderdruk bloeddruk tijdens het ontspannen van hartkamers; zie ook bovendruk 

ongeslachtelijke voortplanting vegetatieve voortplanting; voortplanting waarbij een nieuw individu ontstaat uit 

een deel van één ouder 

Hierbij vindt geen meiose en geen kernversmelting plaats. 

ontgifting omzetting van giftige verbindingen in niet giftige verbindingen, bv. in de lever 

ontogenie ontwikkeling van zygote tot volwassen individu; zie ook fylogenie 

ontsluiting oprekken van de baarmoedermond als gevolg van weeën bij het begin van de bevalling 

ontwikkelingsreeks chronologische reeks van nauw verwante fossielen, die wijst op evolutie 

onverzadigd vetzuur vetzuur met per molecuul minstens één dubbele binding tussen twee koolstofatomen; zie 

ook verzadigd vetzuur 

oöcyt eicelmoedercel 

oogas optische as; denkbeeldige lijn van een object via het midden van pupil en lens naar de gele vlek van het 

netvlies 

De optische as is de weg die een lichtstraal aflegt van een punt dat men fixeert tot aan het netvlies. 

ooglens lens; dubbelbolle schijf van een zeer heldere substantie achter de pupil 

oogzenuw sensorische zenuw die impulsen van een oog naar de grote hersenen geleidt 

operant conditioneren door beloning en/of straf leren, bepaald gedrag efficiënter of vaker te vertonen (aanleren) 

of juist minder vaak (afleren); zie ook klassiek conditioneren 

Voorbeelden: doolhofproeven, proeven met Skinnerboxen, dressuur van dieren. Ook in de opvoeding van 

kinderen speelt operant conditioneren vaak een rol. 

operator deel van een operon waaraan een repressor zich kan binden 

Bij binding van de repressor aan de operator wordt de expressie van de bijbehorende structurele genen ge- 

blokkeerd. 

43




operon deel van een DNA-keten met een promotor, een operator en een groep structurele genen, en die samen 

als één geheel functioneren bij de genexpressie 

opperhuid epidermis; bij planten: buitenste cellenlaag; bij dieren: buitenste deel van de huid, bestaande uit 

hoornlaag aan de buitenkant en levende cellen daaronder; zie ook lederhuid 

oppervlakte-volume verhouding verhouding tussen oppervlakte en volume van een organisme 

Deze verhouding is klein bij grote organismen en groot bij kleine organismen. 

oppervlaktewater water op aarde waarvan het oppervlak in rechtstreeks contact staat met de dampkring; zie ook 

grondwater 

optimum waarde van een (milieu)factor waarbij een (levens)proces het beste verloopt 

optimumcurve grafiek van het verband tussen een (milieu)factor en een activiteit en waarbij dit proces een 

optimum bereikt 

Een voorbeeld is het verband tussen de pH en enzymactiviteit: er is een bepaalde pH waarbij de activiteit van 

een enzymoplossing het hoogste is. 

optische as oogas 

oraal betrekking hebbend op de mond 

orde groep van verwante families 

Verwante ordes worden samengevoegd in een klasse. 

ordening indeling van alle organismen in groepen (taxa) 

Alle soorten behoren tot een van de volgende vier rijken: bacteriën, schimmels, planten en dieren. 

orgaan deel van een organisme met specifieke bouw en functie 

orgaantransplantatie overbrenging van één of meer organen van het ene individu naar het andere 

Meestal betreft het transplantatie binnen de soort, maar ook wel van de ene naar de andere soort (xeno- 

transplantatie). 

organel deel van de cel dat naar bouw en functie te onderscheiden is van andere 

Veel organellen zijn door een membraan van het grondplasma afgescheiden; ze maken deel uit van het cyto- 

plasma. 

organenstelsel samenhangend geheel van met elkaar samenwerkende organen 

organisatieniveau niveau waarop leven kan worden bestudeerd 

Het niveau kan zich bevinden tussen moleculair niveau en ecosysteemniveau. 

organische stof koolstofverbinding 

Koolstofoxiden en carbonaten worden niet tot de organische stoffen gerekend. 

organisme levend wezen 

orgasme het klaarkomen; hoogtepunt bij seksuele lustbeleving 

orthosympathisch deel sympathisch deel van het autonome zenuwstelsel 

osmoreceptor zintuig dat gevoelig is voor verandering in osmotische waarde 

osmoregulatie min of meer constant houden van de osmotische waarde van de lichaamsvloeistoffen 

osmose diffusie van water door een semi-permeabel membraan 

osmotische druk door osmose veroorzaakte druk 

De osmotische druk is de druk waarmee osmose gestopt kan worden. Turgor is een osmotische druk. 

osmotische waarde osmotische druk die een oplossing maximaal kan ontwikkelen als de oplossing door een 

semi-permeabel membraan is gescheiden van zuiver water 

44




Bij een niet al te hoge concentratie is de osmotische waarde recht evenredig met de concentratie van het aan- 

tal deeltjes (moleculen en ionen) van de opgeloste stof(fen). 

osteoblast beenvormende cel; cel die bij de beenvorming tussencelstof afzet 

osteoclast beenafbrekende cel 

osteoporose botontkalking waardoor de stevigheid van een bot is verminderd 

ovaal venster opening tussen het middenoor en het slakkenhuis met daarin een vlies dat in verbinding staat met 

één van de gehoorbeentjes; zie ook rond venster 

ovarium eierstok; orgaan waar de ontwikkeling van eicellen plaatsvindt en waar vrouwelijke geslachtshormonen 

gevormd worden 

overgangsvorm soort die met betrekking tot zijn eigenschappen een tussenvorm is van een eerder bestaande 

soort en een soort die zich daaruit heeft ontwikkeld 

Overgangsvormen ondersteunen de opvatting van geleidelijke ontwikkeling van de verschillende soorten op 

aarde. Een bekende overgangsvorm is de oervogel (Archaeopteryx). 

overspronggedrag gedrag dat niet bij de situatie lijkt te passen en dat ontstaat als er voor twee of meer gedrags- 

systemen een even sterke motivatie bestaat of als een sleutelprikkel uitblijft 

Voorbeelden: het poetsgedrag van een merel bij een gevecht met een buurman, het waaieren van een stekel- 

baarsmannetje nadat het wijfje tijdens de balts is weggevangen. 

ovulatie eisprong; openbarsten van een follikel aan het oppervlak van een eierstok, waarbij een eicel vrijkomt 

Direct na de ovulatie kan de eicel gedurende een korte tijd bevrucht worden. 

oxidatie toevoegen van zuurstof of onttrekken van waterstof of elektronen; zie ook reductie 

oxidatieve fosforylering vorming van ATP uit ADP en Pi met energie uit de elektronentransportketen 

oxyhemoglobine hemoglobine met zuurstof voor transport 

oxytocine hormoon uit de hypofyse-achterkwab dat bij de geboorte de weeën opwekt en de melksecretie op gang 

brengt 

ozon O3; gas in de atmosfeer met moleculen die uit 3 zuurstofatomen bestaan 

Ozon beschermt tegen UV-straling en is schadelijk als het wordt ingeademd. 

P symbool voor de oudergeneratie van gewoonlijk homozygote individuen die met elkaar worden gekruist 

pacemaker 1 kunstmatige elektronische gangmaker voor het hart 2 sinusknoop 

paleontologie wetenschappelijke studie van fossielen 

palissadenparenchym weefseltype van naast elkaar gelegen, meestal langwerpige cellen met veel bladgroen, 

boven in een blad; zie ook sponsparenchym 

palynologie wetenschappelijke studie van stuifmeelkorrels uit vroegere tijden; zie ook pollenanalyse 

pancreas alvleesklier 

papillairspier spier aan de binnenzijde van de kamers van het hart die verhindert dat een boezemkamerklep 

doorslaat naar de boezem 

parasiet individu dat al of niet tijdelijk in of op een individu van een andere soort, de gastheer, voorkomt en er 

zijn voedsel aan onttrekt 

De gastheer wordt in de regel niet gedood door de parasiet. 

P 

45




parasitisme type van symbiose waarbij het ene individu, de parasiet, voordeel heeft en het andere individu, de 

gastheer, nadeel ondervindt 

parasympathisch deel deel van het autonome zenuwstelsel dat de spijsvertering en de assimilatie bevordert; zie 

ook sympathisch deel 

Het parasympathische deel werkt tegengesteld aan het sympathische deel. 

parenchym weefseltype dat uit dunne celwanden bestaat of uit cellen met een dunne, niet verhoute wand die 

zich nog kunnen delen 

parthenogenese ontwikkeling van een onbevruchte eicel tot een nieuw individu 

Bij de honingbij ontwikkelen zich (haploïde) darren uit de onbevruchte eicellen. Bij andere soorten worden 

soms diploïde eicellen geproduceerd, die zonder bevruchting uitgroeien tot een diploïd individu. 

passieve immunisatie immunisatie met antistof die niet zelf gemaakt is: zie ook actieve immunisatie 

Dit gebeurt of via de navelstreng, of met de moedermelk, of door het inspuiten van antistof. 

pasteuriseren houdbaar maken van voedingsmiddelen door snelle verwarming tot 60 à 70°C, gevolgd door een 

snelle afkoeling 

Bij pasteurisatie worden de meeste ziekteverwekkende bacteriën gedood. 

pathogeen 1 ziekteverwekkend 2 ziekteverwekker 

PCB polychloorbifenyl; weekmaker in onder andere kunststoffen en smeermiddelen 

PCB’s hopen zich op in vetweefsel en zijn schadelijk voor de gezondheid. 

pCO2 partiële CO2-druk 

De pCO2 in de atmosfeer is het deel van de totale luchtdruk dat wordt geleverd door CO2. 

PCR polymerase-chain-reaction; techniek waarbij van één molecuul DNA een groot aantal identieke DNA- 

moleculen gemaakt wordt 

pectinase enzym dat de hydrolyse van pectine versnelt 

pectine koolhydraat in de middenlamel tussen plantencellen 

pees taaie, niet samentrekbare bindweefselverbinding van een spier met een bot 

penicilline door een schimmel geproduceerd antibioticum waarmee de ontwikkeling van bacteriën wordt tegen- 

gegaan 

penis paringsorgaan van een mannelijk dier 

pepsine peptase; enzym dat bij een lage pH de omzetting van eiwitten in polypeptiden versnelt 

pepsinogeen in de maagwand geproduceerd inactief voorstadium van pepsine 

peptase pepsine 

peptidase verzamelnaam voor enzymen die het verbreken van peptidenbindingen versnellen 

peptidebinding binding tussen twee aminozuureenheden 

Bij een peptidenbinding is de aminogroep van het ene aminozuurmolecuul gekoppeld aan de carboxylgroep 

van het andere aminozuurmolecuul. 

perifeer meer aan de buitenzijde gelegen 

perifeer zenuwstelsel deel van het zenuwstelsel dat uit zenuwen en zenuwknopen bestaat en dat niet tot het 

centrale zenuwstelsel behoort 

perikaryon cellichaam van een zenuwcel 

46




periodieke onthouding onbetrouwbare methode om zwangerschap te voorkomen door geen geslachtsgemeen- 

schap te hebben in de vruchtbare periode van een vrouw 

De onbetrouwbaarheid komt voort uit het feit dat de grenzen van de vruchtbare periode moeilijk zijn vast te 

stellen. Bovendien biedt deze methode geen bescherming tegen geslachtsziekten. 

peristaltiek afwisselend samentrekken van kringspieren en lengtespieren waardoor de darminhoud voortbewo- 

gen wordt en soms ook gekneed 

permeabel doorlaatbaar; zie ook semi-permeabel 

permease enzym dat het transport van een bepaalde stof door celmembranen versnelt 

peroxidase enzym dat onttrekking van zuurstof aan peroxiden versnelt 

persistent niet of nauwelijks biologisch afbreekbaar 

pessarium zacht rubber koepeltje dat over de baarmoedermond heen sluit en daardoor de kans op zwangerschap 

verkleint 

pesticide stof om ongewenste organismen te bestrijden, ten einde een plaag te voorkomen 

Voorbeelden: fungiciden, herbiciden, insecticiden. 

pH maat voor de zuurgraad 

Een lage pH komt overeen met een hoge zuurgraad en omgekeerd. 

Pi inorganic phosphate; anorganisch fosfaat: (PO4) 3- 

pigment kleurstof, bv. melanine, chlorofyl, caroteen 

pigmentcel cel in het netvlies achter de zintuigcellen, die licht absorbeert dat het oog binnenvalt 

pijnappelklier epifyse 

pijpbeen langwerpig been 

Pijpbeenderen komen voor in de ledematen. 

pikorde rangorde in een sociaal verband 

pil, de anticonceptiepil 

pinocytose type van endocytose, opname van vloeistofdruppeltjes in een cel door instulping van het celmem- 

braan; zie ook fagocytose 

pionierecosysteem ecosysteem dat als eerste ontstaat in een gebied waar geen of vrijwel geen leven was 

piramide van biomassa grafische voorstelling van de verdeling van de biomassa over de schakels van een 

voedselketen of over de trofische niveaus van een levensgemeenschap 

piramide van energie grafische voorstelling van de verdeling van de hoeveelheid energierijke stof over de 

schakels van een voedselketen of over de trofische niveaus van een levensgemeenschap 

PKU phenylketonurie; erfelijke stofwisselingsstoornis, waarbij fenylketonen in de urine worden uitgescheiden 

als gevolg van het ontbreken van een bepaald enzym 

In Nederland worden alle pasgeboren baby’s op deze stoornis onderzocht. 

plaag explosieve toename van een bepaalde soort die grote schade of overlast met zich meebrengt 

placebo neppil; onschadelijk middel dat er als een geneesmiddel uitziet 

placenta moederkoek; orgaan dat is ontstaan uit het chorion en het baarmoederslijmvlies; zie ook nageboorte 

In de placenta vindt uitwisseling van stoffen plaats tussen het bloed van de moeder en dat van het kind. 

placentahormoon hormoon dat door de placenta wordt afgescheiden, onder andere HCG en progesteron 

plankton gezamenlijke in water zwevende organismen die weinig of geen eigen beweging bezitten 

47




planten één van de vier rijken waarin alle organismen worden ingedeeld; gewoonlijk autotrofe, eencellige of 

meercellige organismen, waarvan de cellen een kern hebben en zijn omgeven door een celwand 

Het plantenrijk omvat wieren, mossen, varens en zaadplanten. 

plasmacel antistofproducerende witte bloedcel, ontstaan uit een B-lymfocyt na activering door T-lymfocyten 

plasmagroei toename van de hoeveelheid cytoplasma na celdeling 

plasmide cirkelvormig stukje extrachromosomaal DNA met een beperkt aantal genen 

Plasmiden worden gebruikt bij genetische modificatie. 

plasmolyse door osmose onttrekken van water aan een plantencel waardoor de cel loslaat van de celwand 

plastide plantaardig organel met pigment en/of reservestof 

Voorbeelden: amyloplasten, chloroplasten, chromoplasten. 

pleura borstvlies en longvlies samen; zie ook klaplong 

Tussen borstvlies en longvlies bevindt zich een ruimte die met vocht gevuld is. 

ploïdiemutatie mutatie door verandering van het aantal chromosomen per kern; zie ook polyploïdie 

pO2 partiële O2-druk 

De pO2 in de atmosfeer is het deel van de totale luchtdruk dat wordt geleverd door O2. 

poikilotherm ‘koudbloedig’; met een lichaamstemperatuur die min of meer gelijk is aan die van de omgeving; 

zie ook warmbloedig 

poliep buisvormig holtedier, vrijlevend of kolonievormend 

pollen stuifmeel 

pollenanalyse bepaling van de verhouding tussen de aantallen stuifmeelkorrels van verschillende soorten in een 

bodemmonster 

Hiermee kan informatie verkregen worden over samenstelling en omvang van vroegere vegetaties. 

pollenbuis stuifmeelbuis 

pollenkorrel stuifmeelkorrel 

pollenmoedercel stuifmeelmoedercel 

polychloorbifenyl PCB 

polycondensatie condensatie 

polygamie paarvorming van één mannetjesdier met verschillende wijfjes of omgekeerd 

polymeer stof waarvan de moleculen bestaan uit lange ketens van zich herhalende eenheden (monomeren) 

Voorbeelden: cellulose, eiwitten, nucleïnezuren. 

polymerase enzym dat de synthese van een polymeer (met name een nucleïnezuur) uit monomeren versnelt 

polymerase-chain-reaction PCR 

polymerisatie vorming van een stof waarvan de moleculen bestaan uit lange ketens van zich herhalende eenhe- 

den (monomeren) 

polymorfie aanwezigheid van drie of meer verschillende vormen van individuen binnen een soort, zoals in een 

bijenvolk dat bestaat uit werksters, darren en een koningin 

polypeptide organische stof waarvan elk molecuul door condensatie uit circa tien à honderd aminozuurmolecu- 

len is ontstaan 

polyploïd met drie of meer keer het genoom in de celkern 

Triploïde cellen bezitten drie keer het genoom per kern en tetraploïde cellen vier keer het genoom per kern. 

48




polysacharide organische stof waarvan elk molecuul door condensatie uit een tiental of meer monosachariden- 

moleculen is ontstaan 

pool één van de twee punten in een zich delende cel waar de steun- en trekdraden van de kernspoel samenkomen 

poollichaampje haploïde cel die bij meiose tijdens de eicelvorming ontstaat en zich niet tot eicel ontwikkelt 

Van de haploïde cellen die bij de eicelvorming ontstaan, ontwikkelt zich één tot eicel. De twee of drie andere 

worden poollichaampjes genoemd en gaan te gronde. 

poortaderstelsel stelsel van bloedvaten waarin het bloed vanuit maagwand, darmwand, alvleesklier en milt naar 

de lever stroomt 

Het poortaderstelsel bevat zuurstofarm bloed. 

populatie voortplantingsgemeenschap van individuen van een bepaalde soort in een bepaald gebied 

populatiedichtheid aantal individuen van een soort per eenheid van oppervlakte of volume 

populatiegenetica wetenschap die zich bezig houdt met aantalverhoudingen van genen in populaties 

portier maagportier 

positieve terugkoppeling meekoppeling; verschijnsel dat een proces wordt gestimuleerd door zijn resultaat; zie 

ook negatieve terugkoppeling 

Een voorbeeld van positieve terugkoppeling is de ongeremde groei van een populatie. 

postsynaptisch na de synaps gelegen; zie ook presynaptisch 

ppb parts per billion; delen per miljard; eenheid van concentratie uitgedrukt in delen per miljard delen 

ppm parts per million; delen per miljoen; eenheid van concentratie uitgedrukt in delen per miljoen delen 

predatie doden van dieren en ze als voedsel gebruiken 

predator roofdier 

pre-mRNA RNA met introns en exons waaruit door verwijdering van de introns mRNA ontstaat 

prenatale diagnostiek opsporing en beschrijving van afwijkingen bij een ongeboren kind 

Dit kan o.a. gebeuren door onderzoek van embryonale cellen in het vruchtwater (vruchtwaterpunctie), in de 

navelstreng (navelstrengpunctie) of uit de placenta (vlokkentest), maar ook door ultrageluidonderzoek. 

presynaptisch vóór de synaps gelegen; zie ook postsynaptisch 

prikkel stimulus; vanuit het milieu (intern of extern) op een zintuig inwerkende toestand of gebeurtenis 

prikkeldrempel situatie waardoor alleen prikkels boven een bepaalde sterkte (de drempelwaarde) effect hebben 

Deze situatie treedt op bij zintuigen en bij synapsen. 

prikkelsummatie verschijnsel dat één enkele prikkel op zichzelf geen effect heeft, terwijl een aantal min of meer 

gelijktijdige prikkels wèl tot een effect leiden 

prikpil injectie met een progestageen hormoon om zwangerschap te voorkomen 

primair geslachtskenmerk bij de geboorte reeds aanwezig geslachtskenmerk, op grond waarvan het geslacht 

wordt vastgesteld 

primaire consument planteneter; zie ook secundaire consument en producent 

primaire productie biomassa die per tijdseenheid door autotrofe organismen is gevormd; zie ook bruto primaire 

productie, netto primaire productie en secundaire productie 

primaire structuur aminozuurvolgorde in een eiwitmolecuul 2 volgorde van nucleotiden in een nucleïnezuur- 

molecuul; zie ook secundaire, tertiaire en quaternaire structuur 

primaire urine voorurine 

primaten orde van zoogdieren waartoe halfapen, apen, mensapen en de mens behoren 

49




prion eiwit dat bepaalde besmettelijke ziekten kan veroorzaken 

De gekke-koeienziekte en de ziekte van Creutzveldt-Jacob bij de mens worden veroorzaakt door prionen 

producent plant of autotrofe bacterie; organisme dat zijn energie in eerste instantie betrekt uit de levenloze 

natuur; zie ook consument en reducent 

Producenten staan aan het begin van voedselketens; ze vormen derhalve de basis, het eerste trofische niveau 

in de piramiden van biomassa en van energie 

proefondervindelijk leren trial-and-error-leren; leerproces dat leidt tot doelmatiger gedrag 

Voorbeeld: spelende jonge dieren leren al doende om effectiever een prooi te vangen. 

pro-enzym eiwit dat in een enzym omgezet kan worden 

Voorbeelden: protrombine, pepsinogeen. 

profase eerste fase van de kerndeling die gevolgd wordt door de metafase 

Tijdens de profase spiraliseren de chromosomen zich en worden ze microscopisch beter zichtbaar . 

progestageen, progestagene stof verzamelnaam voor progesteron en kunstmatige of natuurlijke stoffen met 

eenzelfde werking als progesteron 

progesteron zwangerschapshormoon; hormoon uit een geel lichaam in een eierstok of uit de placenta 

Progesteron bevordert de groei van het baarmoederslijmvlies en remt de ovulatie en de afgifte van LH door 

de hypofyse. 

prokaryoten groep organismen waarvan de cel geen kernmembraan bevat; zie ook eukaryoten 

Tot de prokaryoten behoren de bacteriën waaronder cyanobacteriën. 

prolactine hormoon uit de hypofyse-voorkwab dat na de bevalling de melkafscheiding stimuleert; zie ook oxy- 

tocine 

promotor deel van een operon waar de expressie van een gen begint 

De transcriptie begint als het enzym RNA-polymerase een binding aangaat met de promotor. 

prostaat orgaan bij mannelijke zoogdieren met spieren kliercellen, gelegen om de urinebuis waar deze de 

urineblaas verlaat 

De kliercellen produceren een groot gedeelte van het sperma, de spiercellen sluiten de urinebuis af tijdens 

erectie. In de prostaat monden de zaadleiders in de urinebuis uit. 

protease enzym dat de hydrolyse van eiwitten versnelt 

proteïne eiwit 

protocol gedragsprotocol 

protoplasma substantie waaruit een cel bestaat 

protozo eencellig dier 

protrombine pro-enzym in het bloedplasma dat bij de bloedstolling wordt omgezet in trombine; zie ook trombo- 

kinase 

provitamine voedingsstof die in het lichaam kan worden omgezet in een vitamine 

Caroteen is het provitamine A. 

puberteit periode waarin de secundaire geslachtskenmerken ontstaan onder invloed van de geslachtshormonen 

puntmutatie genmutatie waarbij één paar nucleïnebasen is betrokken 

pupil opening in de iris waardoorheen het licht in het oog komt 

pupilreflex reflex waarbij de pupil afhankelijk van de lichthoeveelheid vernauwd of verwijd wordt 

pylorus maagportier 

50




pyrodruivenzuur organisch zuur, eindproduct van de glycolyse 

quaternaire structuur wijze waarop diverse polypeptideketens door zwakke bindingen tot één geheel worden 

bijeengehouden; zie ook primaire, secundaire en tertiaire structuur 

Voorbeeld: hemoglobinemoleculen bevatten vier polypeptideketens die tot één functionele eenheid zijn 

verbonden. 

radiaal transport transport van buitenkant van de stam naar de binnenkant en omgekeerd via de mergstralen 

radioactieve labeling gebruik maken van een radioactief atoom (isotoop) in de moleculen van een stof waardoor 

stoffen kunnen worden opgespoord en gevolgd 

ras groep individuen van een soort die zich in erfelijke eigenschappen onderscheidt van soortgenoten 

raszuiver homozygoot voor de voor het ras kenmerkende eigenschappen 

reactiespecifiek in staat slechts één bepaalde reactie te beïnvloeden 

reageerbuisbevruchting ivf 

recapitulatiehypothese veronderstelde herhaling van de stadia uit de evolutie van een soort tijdens de embryo- 

nale ontwikkeling van individuen van die soort 

receptor 1 zintuigcel 2 receptormolecuul 

receptormolecuul molecuul dat zich deels aan de buitenzijde van het celmembraan bevindt en dat een binding 

kan aangaan met bepaalde moleculen die vervolgens de cel beïnvloeden 

Moleculen van hormonen, neurotransmitters en antigenen kunnen zich aan een receptormolecuul binden. 

recessief allel allel dat niet in het fenotype tot uiting komend als op de overeenkomstige locus in het homologe 

chromosoom een dominant allel aanwezig is; zie ook dominant allel 

reciproke kruising kruising waarbij het fenotype van het mannetje en dat van het vrouwtje het omgekeerde zijn 

van dat van een mannetje en een vrouwtje bij een soortgelijke kruising of van dat van een eerder genoemde 

kruising 

recombinant chromatide chromatide dat door crossing-over een andere combinatie van allelen heeft gekregen 

recombinant-DNA-techniek techniek waarbij erfelijk materiaal van een ander individu aan een organisme 

wordt toegevoegd 

Het organisme en zijn nakomelingen met het nieuwe materiaal worden genetisch gemodificeerd organisme 

(ggo) of transgeen organisme genoemd. 

recombinant individu individu waarbij uit het fenotype blijkt dat het een andere combinatie van allelen bezit 

dan de ouders 

recombinante geslachtscel geslachtscel van een individu met een andere combinatie van allelen dan de ge- 

slachtscellen waaruit dit individu is ontstaan 

recombinantenpercentage percentage van de individuen in een bepaalde nakomelingschap die recombinant zijn 

als gevolg van crossing-over 

recombinatie ontstaan van nieuwe combinaties van allelen 

Recombinatie kan het gevolg zijn van de toevalsverdeling van beide homologe chromosomen bij de meiose 

over de haploïde cellen; recombinatie kan ook het gevolg zijn van crossing-over. 

Q 

R 

51




rectum einddarm, endeldarm 

recycling hergebruik van eerder gebruikt materiaal als grondstof 

redoxreactie reactie waarbij zowel reductie als oxidatie optreedt 

reducent schimmel of heterotrofe bacterie die van organische afval leeft; zie ook producent en consument 

Reducenten zijn van belang voor de mineralisatie en voor de afvalwaterzuivering. 

reductie onttrekken van zuurstof of toevoegen van waterstof of elektronen; zie ook oxidatie 

reductiedeling meiose I en meiose II tezamen 

reflex onvoorwaardelijke reflex; eenvoudig type van gedrag waarbij een bepaalde prikkel een snelle, voorspelba- 

re en onbewuste reactie veroorzaakt 

Reflexen zijn erfelijk vastgelegd en soortspecifiek: ze komen bij alle individuen van een soort op gelijke wijze 

voor. Voorbeelden: kniepeesreflex, traanreflex, pupilreflex. 

reflexboog weg van de impulsen die aan een reflex voorafgaan 

Een reflexboog begint bij zintuigcellen (receptor) en gaat van een sensorische zenuwcel via schakelcellen en 

een motorische zenuwcel naar een spier of klier (effector). 

refractaire periode periode direct na het passeren van een impuls, waarin een zenuwcel geen impuls(en) kan 

voortgeleiden 

Tijdens de refractaire periode wordt de rustpotentiaal hersteld. 

regel van Hardy & Weinberg regel volgens welke de genfrequenties in een grote populatie met aselecte paring 

gelijk blijven mits er geen mutatie, migratie of selectie plaatsvinden 

regelkring onderlinge beïnvloeding van organen door het zenuwstelsel en/of door middel van hormonen 

ter correctie van een afwijking van de normwaarde 

Een regelkring dient voor homeostase. 

regenboogvlies iris 

regenereren vervangen van weefsel dat verloren is gegaan 

regulatorgen repressorgen; gen dat bij expressie een repressor levert 

relaxatie ontspanning (van een spier); zie ook contractie 

releasing factor RF; neurohormoon uit de hypothalamus dat de hypofyse stimuleert 

releasing hormoon releasing factor 

rennine enzym uit de lebmaag van klaveren dat de stremming van melkeiwitten stimuleert 

replicatie verdubbeling van DNA tijdens de interfase (S-fase) 

repolarisatie toename van het potentiaalverschil ter weerszijden van een celmembraan, meestal van een zenuw- 

cel; zie ook depolarisatie en refractaire periode 

repressor stof die de expressie van een gen tegenhoudt door de operator te blokkeren 

Alleen als de repressor geïnactiveerd is, kan mRNA gevormd worden 

repressorgen regulatorgen 

reptielen klasse van de gewervelde dieren, waartoe slangen, hagedissen, krokodillen, schildpadden en dinosau- 

russen behoren 

reservelucht lucht die na een gewone uitademing nog kan worden uitgeademd 

residu restant 

resistentie erfelijk weerstandsvermogen 

Resistente individuen ontstaan door mutatie, resistente populaties ontstaan door selectie na mutatie. 

52




resorberen stoffen opnemen in het organisme 

respiratoir quotiënt RQ 

respons reactie van een dier op een of meer prikkels 

restgroep bij aminozuurmoleculen een groep atomen aan hetzelfde koolstofatoom als de aminogroep en de 

carbonzuurgroep 

De restgroep is het variabele deel van een aminozuurmolecuul. 

restrictie-enzym enzym dat DNA -moleculen op specifieke plaatsen in stukken kan knippen 

Restrictie-enzymen spelen een rol bij genetische modificatie. 

restvolume lucht die na maximale uitademing in de longen achterblijft 

resusbaby resuspositief kind van een resusnegatieve moeder die in het verleden antistof heeft gemaakt door 

contact met het resusantigeen 

resusfactor resusantigeen; antigeen op de rode bloedcellen van de resusaap en de mens 

resusnegatief zonder het resusantigeen 

resuspositief met het resusantigeen 

retrovirus RNA-virus 

Na infectie van een gastheer met een retrovirus wordt met reverse transcriptase de code in het RNA vertaald 

in die van DNA. 

reuzenchromosoom structuur waarin zich naast elkaar veel DNA-moleculen bevinden waardoor het chromo- 

soom lichtmicroscopisch zichtbaar is 

reverse transcriptase enzym (van een virus) dat in de gastheercel de synthese van een DNA-keten langs het 

binnengedrongen RNA-molecuul stimuleert 

reversibel omkeerbaar; zie ook irreversibel 

RF releasing factor 

ribonucleïnezuur RNA 

ribose monosacharide met vijf koolstofatomen per molecuul, bestanddeel van RNA 

ribosomaal RNA rRNA 

ribosoom klein, bolvormig organel dat een belangrijke rol speelt bij de eiwitsynthese 

Ribosomen liggen vrij in het cytoplasma of zijn verbonden met de membranen van het endoplasmatisch reti- 

culum. 

rietsuiker sacharose uit suikerriet 

rijk groep van verwante afdelingen 

Bij de ordening in vier rijken onderscheidt men bacteriën, schimmels, planten en dieren. 

ritualisatie evolutie van het gedrag waarbij een of meer gedragselementen tot signaal zijn geworden door ze 

overdreven uit te voeren 

Voorbeeld: het poetsen van bepaalde veren door mannelijke eenden, dat een rol is gaan spelen bij de balts. 

RNA ribonucleïnezuur; polymeer van nucleotiden die zijn opgebouwd uit ribose, fosfaat en de nucleïnebasen 

uracil, adenine, guanine en cytosine 

RNA-moleculen zijn enkelstrengs. 

RNA-polymerase enzym dat de synthese van een RNA-keten langs een deel van een DNA-keten stimuleert 

RNA-virus retrovirus; virus dat RNA bevat 

rode bloedcel erytrocyt; cel in bloed die hemoglobine bevat en dient voor zuurstof - en koolstofdioxidetransport 

53




rodopsine staafjesrood 

rolpatroon gedragspatroon dat eigen is aan een maatschappelijke rol 

rond venster opening tussen het middenoor en het slakkenhuis met daarin een vlies; zie ook ovaal venster 

rotting afbraak van organisch materiaal, in het bijzonder van eiwitten, meestal in een zuurstofloze omgeving 

RQ respiratoir quotiënt, ademhalingsquotiënt; verhouding tussen het volume CO2 dat vrijkomt en het volume O2 

dat verbruikt wordt bij aërobe dissimilatie 

De RQ voor koolhydraten bedraagt 1, voor vetten ong. 0,7 en voor eiwitten ong. 0,8. 

rRNA ribosomaal RNA; RNA van een ribosoom 

rudiment orgaan dat niet of nauwelijks een functie heeft en minder ontwikkeld is dan homologe organen bij 

andere soorten 

ruggenmerg deel van het centrale zenuwstelsel binnen de wervelkolom 

rustpotentiaal spanningsverschil ter weerszijden van het membraan van een zenuwcel op plaatsen waar geen 

impuls passeert; zie ook actiepotentiaal 

Waar een rustpotentiaal aanwezig is, is de zenuwcel gepolariseerd. 

ruw endoplasmatisch reticulum endoplasmatisch reticulum dat bezet is met ribosomen 

sacharase enzym dat de hydrolyse van sacharose in glucose en fructose versnelt 

sacharide koolhydraat 

sacharose rietsuiker, bietsuiker; disacharide waarvan elk molecuul bestaat uit een glucose-eenheid en een fructo- 

se-eenheid 

SA-knoop sino-auriculaire knoop; sinusknoop 

saprofaag organisme dat zich voedt met dood organisch materiaal 

sapstroom stroming bij planten met vaatbundels 

Er bestaat een opwaartse, neerwaartse en radiale sapstroom. 

sarcomeer deel van een myofibril in dwarsgestreepte spieren, bestaande uit een groot aantal naast elkaar gelegen 

actine- en myosinefilamenten 

schaamlip één van de huidplooien links en rechts van de vaginaopening 

Er zijn twee grote schaamlippen, die de twee kleine schaamlippen omgeven. 

schakelcel zenuwcel die geheel binnen het centrale zenuwstelsel ligt en die impulsen geleidt van een zenuwcel 

naar een of meer andere zenuwcellen; zie ook motorisch en sensorische zenuwcel 

schakelneuron schakelcel 

schede 1 vagina 2 kokervormige structuur, zoals mergschede, spierschede 

schijnvoetje tijdelijke uitstulping aan de cel van amoeben, dat dienst doet bij de voortbeweging en voedselop- 

name 

schildklier tegen het strottenhoofd gelegen hormoonklier die voornamelijk thyroxine produceert 

schildklier stimulerend hormoon SSH 

schimmels één van de vier rijken waarin alle organismen worden ingedeeld; organismen zonder bladgroen, 

waarvan de cellen één, soms meer celkernen hebben en door een celwand zijn omgeven 

schors weefsel(s) aan de buitenzijde van een orgaan 

S 

54




Bij planten: schors van stengel en wortel en bij dieren: nierschors, hersenschors. 

schorsgrenslaag endodermis 

Schwann, cel van deel van de mergschede van een zenuwceluitloper tussen twee insnoeringen van Ranvier 

scrotum balzak; huidplooi waarin zaadballen liggen 

S-curve kromme in een diagram in de vorm van een S; zie ook J-curve 

Voorbeelden zijn: de verzadigingscurve van hemoglobine met zuurstof en de curve van de populatiegrootte 

in de tijd. De curve van het aantal individuen van een populatie in de loop van de tijd kan S-vormig zijn. In 

dat geval groeide de populatie aanvankelijk langzaam, dan steeds sneller totdat door b.v gebrek aan voedsel 

de groeisnelheid weer afnam. De groeicurve is dan klokvormig. 

secretie afscheiding; afgifte van nuttige stoffen 

secretine hormoon, geproduceerd in de wand van de twaalfvingerige darm door contact met het zure voedsel uit 

de maag; het stimuleert de alvleesklier tot het afgeven van NaHCO3 waardoor het voedsel minder zuur 

wordt; zie ook cholecystokinine 

secundair geslachtskenmerk geslachtskenmerk dat in de puberteit onder invloed van geslachtshormonen ont- 

staat 

secundaire productie biomassa die per tijdseenheid door consumenten is gevormd; zie ook primaire productie 

secundaire structuur wijze waarop een beperkt aantal eenheden van een molecuul een spiraal- of plaatvormige 

structuur; zie ook primaire, tertiaire en quaternaire structuur 

Voorbeeld: de helixstructuur. 

segment deel van een geleed lichaam 

segmentatie opbouw van een lichaam uit achter elkaar gelegen, vaak gelijkvormige delen zoals bij een ringworm 

sekse geslacht 

seksueel overdraagbare aandoening soa 

selectiedruk mate waarin natuurlijke selectie op een populatie inwerkt 

semi-permeabel halfdoorlatend; van een mengsel de componenten met verschillende snelheid doorlatend 

Het celmembraan is semi-permeabel: het heeft een grote doorlaatbaarheid voor water en een lage tot zeer 

lage voor opgeloste stoffen. Los daarvan kunnen stoffen het celmembraan passeren als gevolg van actief 

transport. 

sensibel sensorisch 

sensorische zenuw gevoelszenuw; zenuw die alleen uitlopers van sensorische zenuwcellen bevat 

sensorische zenuwcel zenuwcel die impulsen van een zintuig naar het centrale zenuwstelsel geleidt; zie ook 

motorische zenuwcel en schakelcel 

seropositief in het bezit van antistof(fen) tegen het aids-virus 

serum bloedserum; bloedplasma zonder fibrinogeen 

Bloedserum ontstaat wanneer bloed stolt en fibrinogeen wordt omgezet in fibrine. 

S-fase deel van de celcyclus tussen de G1-fase en de G2-fase waarin het DNA wordt verdubbeld 

signaal externe prikkel die bij soortgenoten voorspelbaar gedrag kan veroorzaken 

Voorbeelden: de oranjerode borst van een roodborst (kleursignaal), het huilen van de wolf (geluidssignaal) 

en het feromoon van een insectenvrouwtje (chemisch signaal). 

signaalhandeling handeling met een mededelingsfunctie voor soortgenoten 

55




Signaalhandelingen zoals het zingen van een roodborst in zijn territorium, zijn vaak soortspecifiek, opvallend 

en constant van vorm. 

sikkelcelanemie erfelijke ziekte door een afwijkende hemoglobine waardoor rode bloedcellen bij afgifte van 

zuurstof een sikkelvorm aannemen 

Verschijnselen van sikkelcelanemie zijn versnelde afbraak van rode bloedcellen, verstopping van haarvaten 

en zuurstoftekort. 

simultaan gelijktijdig 

sino-auriculaire knoop sinusknoop 

sinus holte, bv. een bijholte in de schedel 

sinusknoop SA-knoop; pacemaker; groep gespecialiseerde cellen in de wand van de rechterboezem, waarin de 

impulsen ontstaan voor de samentrekking van het hart 

De impulsen gaan naar de boezems en via de AV-knoop en de bundel van His naar de kamers. 

sipho buis, bijvoorbeeld de buis voor in- en uitstromend water bij schelpdieren in de wadbodem 

skelet structuur voor de stevigheid van organismen 

Bij gewervelde dieren een geraamte, bij insecten een chitinepantser en bij sommige eencellige dieren een 

kiezelskelet. 

skeletspier spier die met één of beide uiteinden met het skelet verbonden is 

sklerenchym type steunweefsel bij planten, dat bestaat uit langgerekte vezels met gelijkmatig verdikte, meestal 

verhoute wand 

slagader arterie; bloedvat waardoor bloed van het hart wegstroomt; zie ook ader 

De bloeddruk in slagaders is hoog, de wanden zijn dik, stevig en elastisch. 

slagaderverkalking aderverkalking 

slagvolume hoeveelheid bloed die één kamer uit het hart pompt bij iedere hartslag 

slakkenhuis inwendig oor; deel van het gehoororgaan, waarin onder invloed van vloeistoftrillingen impulsen 

worden opgewekt 

sleutelprikkel prikkel die het meest effectief is bij het veroorzaken van een bepaald gedrag 

Voorbeeld: de rode plek op de gele snavel van volwassen zilvermeeuwen is de sleutelprikkel voor het bedelen 

om voedsel door de kuikens. 

slijmvlies dekweefsel met slijmproducerende kliercellen; zie ook trilhaarepitheel 

Slijmvlies komt o.a. voor in de luchtweg, darmen, eileiders en baarmoeder. 

slikreflex reflex waarbij de tong voedsel van de keelholte in de slokdarm duwt, waarna de peristaltiek de bewe- 

ging voortzet 

sluitcel één van de twee opvallend gevormde opperhuidcellen die om een huidmondje liggen 

soa seksueel overdraagbare aandoening; aandoening waarbij de besmetting kan plaatsvinden door geslachtelijk 

verkeer, zoals aids, chlamydia en syfilis 

sociaal gedrag gedrag van soortgenoten ten opzichte van elkaar 

sociobiologie wetenschappelijke studie van sociaal gedrag in het kader van de evolutie 

solitair alleen levend 

Twee tegenstellingen van solitair zijn: in groepen levend en kolonievormend. Mannetjes van kuddedieren le- 

ven soms solitair; bij sommige kolonievormende holtedieren komt ook een solitaire levensfase voor. 

somatische cel lichaamscel; elke cel van het lichaam, behalve de geslachtscellen 

56




soort groep van individuen die in staat zijn zich onderling voort te planten en die vruchtbare nakomelingen 

krijgen; zie ook soortnaam 

soortaanduiding tweede deel van de soortnaam 

soortnaam wetenschappelijke naam van een soort 

Volgens de binaire naamgeving heeft iedere soort een wetenschappelijke naam, die bestaat uit de geslachts- 

naam (met een hoofdletter te beginnen) en een soortaanduiding; vaak wordt achter de wetenschappelijke 

naam nog de (afgekorte) auteursnaam toegevoegd. 

specialisatie celspecialisatie 

specifieke afweer afweer gericht op een lichaamsvreemde stof, waarbij een specifieke binding plaatsvindt met 

T-lymfocyten en/of met behulp van antistof; zie ook aspecifieke afweer 

specifieke afweer afweer gericht op een lichaamsvreemde stof, antistof; zie ook aspecifieke afweer 

speeksel product uit de speekselklieren dat bij de mens water, slijm en amylase bevat 

sperma vloeistof die bij de zaadlozing uit de urinebuis vrijkomt, bestaande uit zaadcellen en vocht uit de prostaat 

en de zaadblaasjes 

spermacel zaadcel 

spermaleider zaadleider 

spermatogenese ontstaan van zaadcellen uit een zaadcelmoedercel 

spier orgaan dat door samentrekking voor houding en beweging zorgt 

spierbundel deel van een spier dat door bindweefsel is gescheiden van andere spierbundels en dat bestaat uit 

spiervezels 

spiercel spoelvormige cel in glad spierweefsel; zie ook spiervezel 

spierschede omhulling van een spier, bestaande uit bindweefsel 

spierspoel zintuigorgaantje in spieren dat meer of minder impulsen opwekt, afhankelijk van de lengte van de 

spier 

spiertonus tonus; samentrekkingstoestand van een spier in rust, veroorzaakt doordat steeds een klein aantal 

motorische eenheden actief is 

spiervezel langwerpig onderdeel van dwarsgestreepte spieren, ontstaan door samensmelting van verscheidene 

spiercellen; zie ook spiercel 

De samensmelting is terug te vinden in het veelkernig zijn van de spiervezel. 

spierweefsel weefseltype dat is opgebouwd uit spiercellen of spiervezels 

Bij de mens komen drie typen spierweefsel voor: glad spierweefsel, dwarsgestreept spierweefsel en hart- 

spierweefsel. 

spinaal tot de wervelkolom behorend 

spinaal ganglion opeenhoping van cellichamen van zenuwcellen met uitlopers in de gevoelszenuw, links en 

rechts van het ruggenmerg 

spiraaltje buigzaam plastic voorwerpje dat in de baarmoeder ingebracht wordt en zwangerschap voorkomt, 

waarschijnlijk doordat het de innesteling verhindert 

spiraliseren dikker en korter worden van de chromosomen aan het begin van de kerndeling, waardoor ze na 

kleuring zichtbaar zijn 

spoeldraad steun- of trekdraad in de spoelfiguur 

spoelfiguur kernspoel 

57




sponsparenchym weefseltype met bladgroen aan de onderzijde van een blad met grote intercellulaire holten; zie 

ook palissadenparenchym 

De holten staan in verbinding met de huidmondjes. 

spore 1 voortplantingscel bij schimmels, wieren, mossen en varens, die zonder bevruchting tot een nieuw indivi- 

du kan uitgroeien 2 cyste; eencellige die in barre omstandigheden water heeft uitgescheiden en zich met een 

harde wand heeft omgeven 

Sporen zijn licht en worden door de lucht verspreid. 

sporenelement element dat in zeer kleine hoeveelheden nodig is voor goed verloop van levensprocessen 

Vele metalen, zoals koper, ijzer, zink en mangaan zijn sporenelementen. 

sporofyt diploïde generatie bij planten met generatiewisseling die door meiose haploïde sporen vormt; zie ook 

gametofyt 

spraakcentrum deel van de hersenschors dat de spieren van mond en strottenhoofd van impulsen voorziet 

sprongsgewijze impulsgeleiding wijze van impulsgeleiding bij gemyeliniseerde axonen waarbij de depolarisatie 

alleen bij de insnoeringen van Ranvier plaats vindt, en de impuls als het ware van de ene insnoering naar de 

volgende overspringt 

SSH schildklier stimulerend hormoon; hormoon uit de hypofyse-voorkwab dat de schildklier stimuleert 

staafje lichtgevoelige zintuigcel in het netvlies van een oog; zie ook kegeltje 

Staafjes hebben een lage drempelwaarde en liggen vooral buiten de gele vlek. 

staafjesrood rodopsine; lichtgevoelige stof in de staafjes van het netvlies 

stamboom schematische voorstelling van verwantschapsrelaties 

stamcel 1 jonge cel in het rode beenmerg die zich kan specialiseren tot een rode bloedcel, witte bloedcel of 

bloedplaatje 2 (embryonale) cel, waaruit zich diverse weefseltypen kunnen ontwikkelen 

stamper deel van een bloem dat eicellen vormt 

Een stamper bestaat uit één of meer stempels en stijlen en een vruchtbeginsel. 

startcodon codon (AUG) waarmee elk mRNA-molecuul begint; zie ook stopcodon 

stemband stevig vlies in het strottenhoofd dat gaat trillen als het gespannen is en er lucht langs stroomt 

stempel bovenste deel van een stamper, al dan niet verbreed, vaak kleverig en dat dient voor het opvangen van 

stuifmeel 

stereoscopisch zien ruimtelijk waarnemen, waardoor men in staat is om te schatten hoever een voorwerp verwij- 

derd is 

stereotiep gedrag afwijkend gedrag dat voortdurend herhaald wordt en kan optreden als dieren erg beperkt 

worden in het realiseren van hun normale gedrag, zoals in dierentuinen en in de intensieve veehouderij 

sterftecijfer 1 aantal sterfgevallen per 1000 individuen per jaar 2 aantal dieren van een populatie dat per tijds- 

eenheid sterft; zie ook geboortecijfer en netto reproductiefactor 

steriel 1 onvruchtbaar 2 vrij van bacteriën en andere micro-organismen 

steriliseren 1 onvruchtbaar maken van planten of dieren 2 doden van bacteriën en andere micro-organismen, 

bv. door verhitting 

steroïde vetachtige stof met drie 6-ringen en een 5-ring in de moleculen 

Voorbeelden: geslachtshormonen, cortisol, galzuren. 

steundraad draad van de kernspoel van pool tot pool 

steunweefsel weefseltype dat stevigheid geeft 

58




Bij planten bestaat steunweefsel meestal uit vezels; dierlijk steunweefsel is bv. bindweefsel, kraakbeen en 

beenweefsel. 

stijl deel van een stamper tussen stempel en vruchtbeginsel 

stikstofassimilatie omzetting van een anorganische stikstofverbinding in een organische stikstofverbinding, bv. 

een aminozuur 

stikstofbase nucleïnebase 

stikstofbindende bacterie bacterie die stikstof uit de lucht kan binden 

stikstofbinding omzetting van stikstof uit de lucht tot een stikstofverbinding 

stikstofkringloop cyclische reeks van processen die stikstofatomen in en buiten organismen doorlopen 

stimulus prikkel 

stippel deel van de celwand dat minder verdikt is dan elders doordat op deze plaatsen geen secundaire celwand is 

afgezet 

stofwisseling metabolisme; geheel van chemische processen in de cel(len) van een organisme 

stollingsenzym enzym dat betrokken is bij de bloedstolling, bv. trombokinase en trombine 

stollingsfactor stof in bloedplasma die betrokken is bij de bloedstolling, bv. calciumionen en vitamine K 

stopcodon codon in mRNA dat niet codeert voor een aminozuur, maar het einde aangeeft van de translatie; zie 

ook startcodon 

streptomycine antibioticum dat de eiwitsynthese remt 

stress staat van paraatheid in een organisme als gevolg van belastende omgevingsfactoren 

strooisellaag laag van gedeeltelijk verteerd organisch afval op de bodem van een vegetatie; zie ook humus 

strotklepje klepje in het strottenhoofd dat de luchtpijp afsluit bij het slikken 

strottenhoofd orgaan aan het begin van de luchtpijp waarin de stembanden liggen 

structureel gen basenvolgorde in DNA die overgeschreven wordt naar mRNA 

structuureiwit eiwit in een cel dat geen enzym is, bv. hemoglobine, actine, myosine 

stuifmeel hoeveelheid stuifmeelkorrels 

stuifmeelbuis pollenbuis; buisvormig uitgroeisel van een stuifmeelkorrel waardoor de vegetatieve kern en de 

generatieve kernen uit de stuifmeelkorrel het zaadbeginsel kunnen bereiken 

stuifmeelkorrel pollenkorrel; mannelijke voortplantingscel die door meiose uit de stuifmeelmoedercel ontstaat 

Een rijpe stuifmeelkorrel bevat twee generatieve kernen en een vegetatieve kern. 

stuifmeelmoedercel diploïde cel waaruit door meiose vier haploïde cellen ontstaan die zich ontwikkelen tot 

stuifmeelkorrels 

substraat 1 stof waar een enzym op inwerkt 2 voedingsbodem waarop een organisme kan groeien 

substraatspecifiek in staat slechts één bepaald substraat om te zetten 

successie verandering in de loop van de tijd van de soortensamenstelling van een levensgemeenschap, waarbij 

deze geleidelijk overgaat in een andere 

succulent saprijke plant die is aangepast aan het leven in droge streken doordat de bladeren en/of stengels gespe- 

cialiseerd zijn in het vasthouden van water 

suiker 1 sacharose 2 zoete sacharide 

Bij voorkeur dient het woord suiker alleen gebruikt te worden voor sacharose. 

suikerziekte diabetes mellitus 

summatie zie prikkelsummatie 

59




supernormale prikkel prikkel die de normale prikkel overtreft in effectiviteit als sleutelprikkel 

De grote rode keel van een koekoeksjong is een supernormale prikkel voor de pleegouders. 

survival value mate waarin een bepaalde eigenschap bijdraagt aan de levensverwachting van een individu of 

soort 

S-vormige curve S-curve 

syfilis seksueel overdraagbare bacterieziekte, gekenmerkt door zweertjes aan slijmvliezen en verlammingen en in 

een vergevorderd stadium aantastingen van hersenen 

symbiont organisme dat deel uitmaakt van een symbiose 

symbiose langdurige samenleving van individuen van verschillende soorten 

Er zijn drie typen van symbiose: mutualisme, commensalisme en parasitisme. 

symmetrisch te verdelen in twee helften die elkaars spiegelbeeld zijn; zie ook asymmetrisch 

sympathisch deel orthosympathisch deel; deel van het autonome zenuwstelsel, dat de dissimilatie bevordert; zie 

ook parasympathisch deel 

Het sympathische deel werkt tegengesteld aan het parasympathische deel. 

synaps contactplaats tussen zenuwcellen onderling of tussen een motorische zenuwcel en een spier 

synapsspleet nauwe ruimte tussen de membranen van de twee cellen op de plaats van de synaps 

In de synapsspleet diffundeert vanuit de presynaptische zenuwcel een neurotransmitter die het post- 

synaptische membraan beïnvloedt. 

syndroom van Down complex van lichamelijke en geestelijke eigenschappen als gevolg van trisomie-21 

synergist spier die in dezelfde richting werkt als een andere spier; zie ook antagonist 

systeem, kunstmatig ordening van soorten op grond van één criterium; zie ook natuurlijk systeem 

Een kunstmatig systeem geeft geen verwantschapsrelaties weer. 

systeem, natuurlijk ordening van soorten op grond van zoveel mogelijk criteria; zie ook kunstmatig systeem 

Een natuurlijk systeem wordt geacht verwantschapsrelaties weer te geven. 

systole samentrekking van het hart; zie ook diastole 

Tijdens de systole is de bloeddruk hoog: de bovendruk 

talg vettige stof uit talgklieren die het haar en de hoornlaag soepel houdt 

talgklier klier bij een haarzakje die talg afscheidt 

tandplak aanslag op de tanden, bestaande uit bacteriën, slijmstoffen en voedselresten 

taxon (mv. taxa) groep verwante organismen 

Taxa zijn soort, geslacht, familie, orde, klasse of afdeling en rijk. 

taxonomie ordening van groepen van verwante organismen 

teelbal zaadbal 

tegenkoppeling negatieve terugkoppeling 

tegenstroom verschijnsel dat twee vloeistoffen of gassen naast elkaar en in tegengestelde richting stromen, 

waardoor een effectieve uitwisseling van stoffen of warmte kan plaats vinden 

Bij vissen is de waterstroom langs de kieuwen tegengesteld aan de bloedstroom in de kieuwen. De uitwis- 

seling is effectief doordat in het uitwisselingstraject voortdurend een concentratieverschil blijft bestaan. 

telofase laatste fase in de kerndeling die volgt op de anafase en waarin de chromosomen weer despiraliseren 

T 

60




telomeer uiteinde van elk chromosoom, bestaande uit herhalingen van korte stukjes DNA 

De telomeren worden bij elke celdeling korter, behalve in delingsweefsel. Deze verkorting beperkt de moge- 

lijkheid van de cel om zich opnieuw te delen. 

telomerase enzym dat betrokken is bij het verlengen van telomeren 

Telomerase komt voor in cellen van delingsweefsel. 

territorium gebied dat door een of meer individuen van een soort wordt bezet en tegen binnendringende soort- 

genoten wordt verdedigd 

territoriumgedrag gedrag met als functie het vestigen, handhaven en/ of vergroten van het territorium 

tertiaire structuur wijze waarop een eiwit- of nucleïnezuurmolecuul driedimensionaal ruimtelijk is opgerold of 

gevouwen; zie ook primaire, secundaire en quaternaire structuur 

terugkoppeling feed back; verschijnsel dat een proces wordt beïnvloed door zijn resultaat 

Als de invloed remmend is, spreekt men van negatieve terugkoppeling of tegenkoppeling; als de invloed sti- 

mulerend is, spreekt men van positieve terugkoppeling of meekoppeling. 

terugkruising paring van een heterozygoot individu met één van de ouders; zie ook toetskruising 

Veel traditionele veredelingsprogramma’s maakten gebruik van terugkruisingen. 

terugresorptie opname van nuttige stoffen door actief transport vanuit de voorurine in het bloed 

testis (mv. testes) zaadbal 

testosteron geslachtshormoon uit de zaadballen waardoor mannelijke secundaire geslachtskenmerken ontstaan 

tetanus 1 normale samentrekking van een spier, die het gevolg is van een serie impulsen die zo snel op elkaar 

volgen dat er geen tussentijdse ontspanning optreedt 2 bacterieziekte met langdurige spierverkortingen in 

het hele lichaam 

tetrade 1 viertal nog met elkaar verbonden haploïde cellen dat na meiose ontstaan is 2 groep van vier chromati- 

den (twee per homoloog chromosoom) die tijdens profase I van de meiose naast elkaar gerangschikt zijn 

tetraploïd met vier keer het genoom (4n chromosomen) in de celkern 

theorie geheel van denkbeelden of hypothesen ter verklaring van verschijnselen 

In betekenis is theorie niet scherp te scheiden van hypothese. 

thermische vervuiling opwarming van het oppervlaktewater door invloed van de mens 

thymine één van de nucleïnebasen in DNA 

Thymine gaat bij de basenparing een binding aan met adenine. 

thymus zwezerik 

thyroïd stimulerend hormoon TSH 

thyroxine hormoon uit de schildklier dat de grondstofwisseling stimuleert 

T-lymfocyt lymfocyt die zich in de thymus verder heeft gespecialiseerd en die betrokken is bij de specifieke 

afweer 

Enkele van deze afweerreacties zijn het activeren van de celdeling van B-lymfocyten, het ‘lekprikken’ van vi- 

rusgeïnfecteerde cellen en de vorming van T-geheugencellen. 

toetskruising kruising waarbij de ene partner twee recessieve allelen bezit en men van de andere partner niet 

weet of hij één of twee dominante allelen heeft voor de desbetreffende eigenschap; zie ook terugkruising 

De toetskruising dient om vast te stellen of de andere partner homozygoot of heterozygoot is. 

tolerantie verdraagzaamheid, met name ten opzichte van bepaalde stoffen of andere milieufactoren 

61




tolerantiegrens grenswaarde van een milieufactor waarbij individuen nog net in leven blijven of waarbij de soort 

blijft voortbestaan 

tolerantiegebied gezamenlijke waarden van een milieufactor tussen de tolerantiegrenzen 

De breedte van een tolerantiegebied kan beïnvloed worden door andere milieufactoren. 

tonus zie spiertonus 

toxine giftige stof die wordt geproduceerd door een organisme 

toxisch giftig 

traanklier klier boven een oogbol die traanvocht afscheidt 

trachea luchtpijp 

trachee adembuis in insecten 

transaminase enzym dat de overdracht van aminogroepen versnelt 

transamineren verplaatsen van een aminogroep (-NH2-groep) van een aminozuurmolecuul naar een molecuul 

van een andere stof; zie ook desamineren 

Door transaminering kan een niet-essentieel aminozuur ontstaan, en ook ureum. 

transcriptie overschrijving van een DNA- of RNA-molecuul door het enzym RNA-polymerase in complemen- 

tair RNA 

transfer-RNA tRNA 

transgeen in bezit van kunstmatig ingebracht erfelijk materiaal van een andere individu; zie ook ggo 

translatie vertaling van de codonvolgorde in mRNA in een aminozuurvolgorde voor een eiwitmolecuul; zie ook 

transcriptie 

De vertaling vindt plaats aan het ribosoomoppervlak met behulp van tRNA. 

translocatie mutatie waarbij een stukje van een chromosoom losraakt en zich aan een ander chromosoom vast- 

hecht 

transmitter neurotransmitter 

transpiratie verlies van water vanuit een organisme door zweten of verdampen 

transplanteren overbrengen van weefsel naar een andere plaats in het lichaam of naar een ander organisme 

transporteiwit eiwit dat betrokken is bij het transport van stoffen 

Voorbeelden: hemoglobine, eiwit in het celmembraan dat stoffen door het celmembraan heen transporteert. 

trekdraad draad van de kernspoel van een pool naar de centromeer van een chromosoom 

trial-and-error-leren proefondervindelijk leren 

triglyceride vet waarvan elk molecuul bestaat uit glycerol en drie vetzuurmoleculen 

trilhaar beweeglijk celuitsteeksel dat de cel kan voortbewegen of een stroming langs de cel kan veroorzaken 

trilhaarepitheel slijmvlies met trilharen voor transport 

tripeptide organische stof waarvan elk molecuul door condensatie uit drie aminozuurmoleculen is ontstaan 

triplet groep van drie opeenvolgende nucleïnebasen in DNA en RNA met een specifieke betekenis 

Voorbeelden: codons, anticodons. 

triploïd met drie keer het genoom (3n chromosomen) in de celkern 

trisomie verschijnsel dat in een diploïd individu van één type chromosoom er drie voorkomen; bijvoorbeeld drie 

keer chromosoom 21 bij het syndroom van Down 

tRNA RNA-molecuul dat een anticodon bevat en aan het CCA-uiteinde een bij dit anticodon passend amino- 

zuurmolecuul kan binden 

62




trofisch niveau plaats in een voedselpiramide, bv. producent, consument van de 1 e orde 

trofoblast buitenste laag van de blastocyste bij zoogdieren 

Bij de innesteling hecht de trofoblast van de blastocyste zich aan de baarmoederwand. 

trombine enzym dat ontstaat uit protrombine en dat tijdens de bloedstolling de omzetting van fibrinogeen in 

fibrine versnelt; zie ook trombokinase 

trombocyt bloedplaatje 

trombokinase enzym in bloedplasma dat na een keten van reacties uit stollingsfactoren ontstaat en dat de omzet- 

ting van protrombine in trombine versnelt 

trombose inwendig optredende bloedstolling waardoor een bloedvat verstopt kan raken 

trypsine protease in de dunne darm dat uit trypsinogeen ontstaat 

trypsinogeen pro-enzym van trypsine, afkomstig uit de alvleesklier 

TSH thyreoid stimulerend hormoon; SSH; hormoon uit de hypofyse-voorkwab dat de schildklier stimuleert 

tumor gezwel 

Er zijn goedaardige en kwaadaardige tumoren. 

turgescent met turgor 

turgor druk van een cel op de celwand 

tussencelstof materiaal tussen de cellen in beenweefsel, kraakbeen en bindweefsel 

twaalfvingerige darm eerste deel van de dunne darm, direct na de (maag)portier 

twee-eiige tweeling tweeling die uit twee bevruchte eicellen is ontstaan; zie ook eeneiige tweeling 

tweezaadlobbigen dicotylen; groep kruidachtige of houtige planten met hand- of veernervige bladeren, een 

hoofdwortel en niet-drietallige bloemen; in de kruidachtige stengel liggen de vaatbundels in een kring; zie 

ook eenzaadlobbigen 

uitscheiding excretie; verwijdering van schadelijke en / of overbodige stoffen uit het inwendige milieu van een 

organisme; zie ook afscheiding 

uitspoeling verdwijning van stoffen, vooral mineralen, uit oppervlakkige bodemlagen door waterverplaatsing 

uitwendige afscheiding externe secretie 

uitzaaiing metastase; verspreiding door het bloed- en lymfevatenstelsel van kankercellen die vervolgens uit- 

groeien tot nieuwe tumoren 

ultrafiltratie proces in de kapsels van Bowman waarbij voorurine ontstaat 

Bij ultrafiltratie passeren water en andere kleine moleculen in het bloed de wand van de haarvaten. 

uracil één van de nucleïnebasen in RNA 

Uracil gaat bij de basenparing een binding aan met adenine. 

urease enzym dat de urease van ureum versnelt 

ureum stikstofhoudende organische stof, eindproduct van de aminozuurdissimilatie bij zoogdieren, die wordt 

uitgescheiden in de urine 

De koolstofketen van de aminozuren kan gedissimileerd worden of geassimileerd tot vet (lipogenese) of tot 

glucose (gluconeogenese). 

ureumbacterie bacterie die ureum omzet in ammoniak en koolstofdioxide 

U 

63




urine uitscheidingsprodukt van de nieren, bestaande uit water, afvalstoffen, lichaamsvreemde stoffen en overtol- 

lige zouten 

urinebuis buis bij zoogdieren die van de urineblaas naar buiten verloopt 

De urinebuis vervoert urine en bij mannelijke zoogdieren ook sperma. 

urineleider buis die urine vervoert van een nier naar de urineblaas 

urinezuur stikstofhoudende organische stof, eindproduct van de aminozuurafbraak bij vogels, wordt tegelijk 

verwijderd met de ontlasting 

uterus baarmoeder 

vaatbundel transportbaan in kruidachtige stengels en bladeren die o.a. hout- en bastvaten bevat 

vaatvlies rijk doorbloed vlies tussen netvlies en harde oogvlies 

Het vaatvlies gaat naar de voorzijde over in de iris. 

vaccin entstof; onschadelijk gemaakte ziekteverwekkers of een antigeen van een ziekteverwekker, gebruikt voor 

actieve kunstmatige immunisatie 

vaccineren inenten; toedienen van een vaccin 

vacuole ruimte in een cel, gevuld met vacuolevocht en afgegrensd van het cytoplasma door een membraan 

vacuolevocht water met opgeloste stoffen in de vacuole 

vagina schede; verbinding in de vorm van een buis tussen de baarmoeder(s) en de buitenkant van een vrouwelijk 

zoogdier 

varens groep van planten die zich voortplanten door sporen, die gevormd worden in sporendoosjes aan de onder- 

zijde van de bladeren 

variabiliteit veranderlijkheid 

variatie 1 verandering 2 veranderd individu 

De verandering kan een mutatie zijn of veroorzaakt zijn door milieufactoren. 

vasopressine ADH 

vegetatief zenuwstelsel autonoom zenuwstelsel 

vegetatieve kern kern in een stuifmeelkorrel of stuifmeelbuis die de groei van de stuifmeelbuis regelt; zie ook 

generatieve kern 

vegetatieve voortplanting ongeslachtelijke voortplanting 

vene ader 

ventilatie luchtverversing 

ventrikel kamer 

verbrandingswarmte hoeveelheid energie (uitgedrukt in Joule) die vrijkomt bij de volledige verbranding van 

een gram stof 

veredelen zo veel mogelijk gunstige eigenschappen in één individu samen te brengen (ter verhoging van de 

kwaliteit) 

verlanding verandering waarbij ondiep water in de loop van de tijd geleidelijk in land overgaat 

verlengde merg deel van de hersenstam waarop het ruggenmerg aansluit 

De grijze stof van het verlengde merg bevat o.a. centra van het autonome zenuwstelsel. 

vermesting overmatig voedselrijker maken van de bodem 

V 

64




verscheidenheid aanwezigheid van verschillen in fenotype en/of genotype 

verspreidingsgebied leefgebied van een soort 

vertebraten gewervelde dieren 

vertering omzetting van voedingsstoffen in stoffen met kleinere moleculen die een celmembraan kunnen passe- 

ren 

vervuilen het milieu sterk verontreinigen, bv. met zware metalen, geluid, warmte 

vervuilingseenheid gemiddelde hoeveelheid vervuild afvalwater van één persoon 

verwantschap relatie door afstamming van een gemeenschappelijke voorouder 

verzadigd vetzuur vetzuur waarvan alle koolstofatomen door enkele bindingen met elkaar verbonden zijn; zie 

ook onverzadigd vetzuur 

verzamelbuisje kanaaltje in een nier waarin urine uit de nierkanaaltjes verzameld wordt en dat uitmondt in het 

nierbekken 

verziend alleen in staat in de verte scherp te zien; zie ook bijziend 

Verziendheid kan gecompenseerd worden met positieve lenzen. 

verzuring daling van de pH 

In spieren kan verzuring optreden door melkzuurvorming; oppervlaktewater kan verzuren door zure neer- 

slag. 

vet organische stof waarvan elk molecuul is ontstaan uit een glycerolmolecuul en drie vetzuurmoleculen 

vetzuur carbonzuur met een koolstofketen van meer dan tien koolstofatomen 

virus deeltje dat in elk geval een molecuul DNA of RNA bevat, en omgeven is door een eiwitmantel 

De vermeerdering van virussen kan alleen in levende cellen plaats vinden. 

visueel betrekking hebbend op het zien of het gezichtsvermogen; zie ook auditief. 

vitale capaciteit maximale hoeveelheid lucht die in één keer kan worden uitgeademd 

vitamine organische stof die in kleine hoeveelheden noodzakelijk is voor het functioneren van een organisme en 

die het organisme meestal niet zelf kan maken 

vlokkentest opsporen van afwijkingen in embryonale cellen van de placenta 

voedingsmiddel alles wat als voedsel gegeten of gedronken wordt 

voedingsstof nutriënt; stof in het voedsel die wordt opgenomen door een organisme of door een cel 

Vaak wordt een voedingsstof eerst verteerd tot een stof of stoffen die kunnen worden opgenomen. 

voedingsvezel organische stof in plantaardig voedsel die de darmperistaltiek stimuleert 

Voor de mens zijn voedingsvezels van cellulose en houtstof onverteerbaar. 

voedingswaarde bijdrage van een voedingsmiddel aan onze dagelijkse behoefte aan voedingsstoffen 

voedselketen reeks van soorten, te beginnen met een producent, waarbij elke soort voedselbron is voor de vol- 

gende; zie ook voedselweb 

voedselpiramide ecologische piramide 

voedselrelatie relatie tussen individuen van twee soorten, waarbij de ene soort als voedsel dient voor de andere 

soort 

voedselvacuole vacuole bij eencellige dieren waarin het voedsel wordt opgenomen en verteerd 

voedselweb geheel van voedselrelaties in een levensgemeenschap; zie ook voedselketen 

voorbehoedmiddel middel om zwangerschap te voorkomen, bv. pil, spiraaltje, morning-after-pil 

65




voorjaarshout hout met wijde vaten dat in gematigde streken bij houtige gewassen aan het begin van het groei- 

seizoen wordt gevormd; zie ook zomerhout 

voortgezette assimilatie omzetting van producten van de koolstofassimilatie in andere organische stoffen 

voorurine primaire urine; vloeistof die door ultrafiltratie in de kapsels van Bowman ontstaat 

Uit voorurine wordt door terugresorptie in de nierkanaaltjes urine gevormd. 

voorwaardelijke reflex gedrag als gevolg van een leerproces, waarbij een prikkel een reactie veroorzaakt die 

oorspronkelijk niet door die prikkel werd veroorzaakt 

Het aanleren van een voorwaardelijke reflex heet klassiek conditioneren. Bekend voorbeeld van een voor- 

waardelijke reflex is het produceren van speeksel na een geluidssignaal bij de honden van Pavlov. 

vrucht 1 deel van een zaadplant dat één of meer zaden bevat 2 embryo 

vruchtbeginsel deel van een stamper dat één of meer zaadbeginsels bevat 

vruchtensuiker fructose 

vruchtvlees sappig deel van een vrucht dat dient als lokmiddel voor dieren die de zaden verspreiden 

vruchtvlies vlies om een foetus 

Bij de geboorte breken de twee vruchtvliezen: amnion en chorion. 

vruchtwater vocht tussen een embryo (foetus) en het omgevende amnion 

vruchtwaterpunctie afname van vruchtwater voor het opsporen van afwijkingen in embryonale cellen in het 

vruchtwater 

warmbloedig homoiotherm; met een constante lichaamstemperatuur; zie ook poikilotherm 

waterbloei optreden van zeer grote hoeveelheden wieren en/of cyanobacteriën als gevolg van eutrofiering 

watercultuur kweekmethode van planten, schimmels en bacteriën op water waaraan voedingsstoffen zijn toege- 

voegd 

waterstofbrug zwakke chemische binding tussen positief geladen waterstof en een negatief geladen atoom, 

meestal zuurstof 

waterplant hydrofyt 

wee samentrekking van spieren van de baarmoederwand 

weefsel samenhangend geheel van één of enkele typen cellen met inbegrip van eventueel aanwezige tussencelstof 

weefselhormoon hormoon dat niet in een hormoonklier wordt gemaakt, maar in cellen die verspreid in weefsel 

of een orgaan liggen 

Voorbeelden: gastrine, HCG. 

weefselkweek techniek waarbij men in vitro weefsel laat groeien 

weefselvloeistof vocht tussen de cellen en buiten de bloedvaten 

Weefselvloeistof bevat vrijwel geen eiwitten en heeft daardoor een lagere osmotische waarde dan bloed; 

daardoor diffundeert voortdurend water terug naar het bloed. Een klein deel van de weefselvloeistof wordt 

opgenomen in lymfevaten en heet dan lymfe. 

wetenschappelijke naam van een soort soortnaam 

wieren algen; groep van plantaardige organismen zonder echte wortels, stengels en bladeren 

wildtype meest voorkomend fenotype in een natuurlijke populatie 

willekeurig zenuwstelsel animaal zenuwstelsel 

windbloem bloem die bestoven wordt door de wind; zie ook insectenbloem 

W 

66




witte bloedcel leukocyt; kleurloze bloedcel met kern, die betrokken is bij de afweer 

Er zijn veel typen witte bloedcellen, zoals macrofagen, B-lymfocyten, T-lymfocyten, plasmacellen en geheu- 

gencellen. 

witte stof zenuwweefsel dat een witte kleur heeft doordat het in verhouding veel gemyeliniseerde axonen en 

weinig cellichamen van zenuwcellen bevat; zie ook grijze stof 

Voorbeeld: het binnenste deel van grote en kleine hersenen en de buitenkant van het ruggenmerg. 

worteldruk hydrostatische druk in de houtvaten als gevolg van actief transport van zouten door de endoder- 

miscellen naar de houtvaten gevolgd door osmose van water via de endodermiscellen 

wortelhaar uitstulping van een epidermiscel van een wortel 

Voor contact met het bodemwater heeft een wortel wortelharen. 

wortelknolletje verdikking in de wortels van vlinderbloemige planten die stikstofbindende bacteriën bevat 

wortelmutsje laagje van dode, verslijmde cellen om de top van de wortel 

wortelstok ondergrondse stengel van een plant waaraan nieuwe plantjes groeien 

xanthofyl geel pigment bij planten 

X-chromosomaal gen gen in het X-chromosoom 

X-chromosoom chromosoom dat in diploïde cellen van individuen van het ene geslacht in tweevoud voorkomt 

en in diploïde cellen van het andere geslacht in enkelvoud; zie ook Y-chromosoom 

X-chromosomen spelen een rol bij de totstandkoming van het geslacht. 

xenotransplantatie orgaantransplantatie naar een individu van een andere soort 

xyleem hout 

Y-chromosoom chromosoom dat in diploïde cellen van individuen van het ene geslacht in enkelvoud voorkomt 

en dat ontbreekt bij individuen van het andere geslacht; zie ook X-chromosoom 

zaad 1 sperma 2 plantendeel dat een embryo bevat en ontstaat uit een zaadbeginsel 

zaadbal testis (mv. testes); orgaan waar de ontwikkeling van zaadcellen plaatsvindt en waar testosteron gevormd 

wordt; zie ook bijbal en eierstok 

zaadbeginsel onderdeel van een vruchtbeginsel dat een eicel bevat en dat na bevruchting uitgroeit tot een zaad 

zaadblaasje klier die bij de zaadcellen een vloeistof voegt waardoor de zaadcellen actief worden 

zaadbuisje sterk gekronkeld kanaaltje in een zaadbal waar de zaadcellen gevormd worden en dat uitmondt in de 

bijbal 

zaadcel mannelijke geslachtscel; zie ook eicel 

zaadcelmoedercel diploïde cel in een zaadbal waaruit door meiose vier zaadcellen ontstaan 

zaadhuid vlies om een zaad heen 

zaadleider spermaleider; buis die zaadcellen afvoert van een bijbal naar de urinebuis 

zaadlob eerste blad van de kiem van een zaadplant 

X 

Y 

Z 

67




De zaadlobben van sommige tweezaadlobbige planten, zoals erwten en bonen, bevatten voedsel voor het zich 

ontwikkelende kiemplantje. 

zaadplanten groep van planten die zich voortplanten door middel van zaden 

zeefvat bastvat 

zelfbestuiving bestuiving waarbij stuifmeel op stempels van bloemen van dezelfde plant terechtkomt 

zelfbevruchting samensmelting van een mannelijke geslachtscel met een vrouwelijke geslachtscel van hetzelfde 

individu 

zelfreinigend vermogen mogelijkheid om organische stoffen af te breken in oppervlaktewater 

Het zelfreinigend vermogen is in hoge mate afhankelijk van de aanwezigheid van reducenten. 

zenuw bundel uitlopers van zenuwcellen, omgeven door bindweefsel 

zenuwcel neuron; cel die bestaat uit een cellichaam en uitlopers: dendrieten en axonen 

Er zijn sensorische en motorische zenuwcellen en schakelcellen. 

zenuwknoop ganglion; opeenhoping van cellichamen van zenuwcellen buiten het centrale zenuwstelsel 

Voorbeelden: spinaal ganglion, ingewandsganglion. 

zetmeel polysacharide dat ontstaat door condensatie van glucose 

Zetmeel is een energierijke reservestof bij planten; het is meestal een mengsel van amylopectine en amylose. 

zintuig orgaan waarin onder invloed van prikkels impulsen worden opgewekt 

zintuigcel cel waarin onder invloed van prikkels impulsen worden opgewekt 

zomerhout hout met nauwe houtvaten met dikke celwanden, dat bij houtige gewassen in gematigde streken aan 

het einde van het groeiseizoen wordt gevormd; zie ook voorjaarshout 

zona pellucida grenslaag tussen een oöcyt (en de eerste stadia van het ontwikkelend embryo) en de omringende 

follikelcellen 

De zona pellucida verandert van structuur bij het binnendringen van een eerste spermacel en verhindert 

daardoor het binnendringen van meer spermacellen in de bevruchte eicel. De zona pellucida verdwijnt bij de 

mens na ca. 4 dagen 

zoogdieren groep van gewervelde dieren met een constante lichaamstemperatuur, beharing en melkklieren bij de 

vrouwtjes; de meeste zijn levendbarend 

zoölogie dierkunde 

zoöplankton dierlijk plankton; zie ook fytoplankton 

zout 1 keukenzout, NaCl 2 verbinding die, evenals keukenzout, bestaat uit een metaalion en een zuurrest 

zoutplant halofyt 

zuivere lijn groep van nakomelingen van homozygote ouders die genotypisch gelijk zijn 

Individuen van een zuivere lijn lenen zich goed voor onderzoek naar de invloed van de omgeving. 

zure regen neerslag met stoffen die de pH doen dalen 

zuur stof met pH < 7 

zuurgraad mate waarin een stof zuur is 

Een hoge zuurgraad komt overeen met een lage pH. 

zuurstofschuld tekort aan zuurstof doordat bij arbeid energie wordt geleverd zonder dat er opname van een 

evenredige hoeveelheid zuurstof plaats vindt 

Een zuurstofschuld ontstaat door anaërobe dissimilatie; de schuld wordt afgelost als het anaërobe dissimila- 

tieproduct aëroob gedissimileerd wordt. 

68




zuurstofverzadiging mate waarin het bloed of hemoglobine zuurstof bevat 

De zuurstofverzadiging wordt meestal aangegeven als een percentage ten opzichte van de maximale hoeveel- 

heid zuurstof die het bloed onder de gegeven omstandigheden kan bevatten. 

zwamvlok mycelium; netwerk van schimmeldraden 

zwangerschapshormoon progesteron 

zwavelbacterie 1 chemo-autotrofe bacterie die zwavelwaterstof tot sulfaationen oxideert en daarbij energie voor 

de koolstofassimilatie verkrijgt 2 foto-autotrofe bacterie die zwavelwaterstof in plaats van water als water- 

stofdonor gebruikt bij de fotosynthese 

zwellichaam orgaan in de penis en de clitoris dat door extra bloedtoevoer kan opzwellen waardoor een zekere 

stevigheid ontstaat 

zwervende zenuw nervus vagus; tiende hersenzenuw, die uit de hersenstam ontspringt en deel uitmaakt van het 

parasympathische deel van het autonome zenuwstelsel 

zwezerik thymus; orgaan achter het borstbeen bij jonge zoogdieren, dat betrokken is bij het ontstaan van T- 

lymfocyten 

zygote bevruchte eicel 

69

Untitled

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?