jaargang 35 nummer 3 september 2012 - Vereniging Vrienden ...

14 15
Hitler met de Wagnerzonen. Wieland (links) werd als oudste zoon gezien als de
‘troonopvolger’ van Bayreuth en in de oorlog vrijgesteld van dienstplicht. Wolfgang
(rechts) kreeg na de dood van zijn broer in 1966 als enige de leiding over de
Festspiele, wat tot in het nieuwe millenium zo zou blijven
Oom Wolf
Al vanaf zijn 12e jaar was Hitler een groot bewonderaar van
Wagner nadat hij in Linz diens Lohengrin had gehoord. ‘Van het
eerste moment af, waarop Richard Wagner in zijn leven kwam,
had diens genie hem in zijn ban,’ aldus een jeugdvriend. Toen
Hitler aan de macht was gekomen werd Wagners muziek dan ook
bij diverse gelegenheden gespeeld, zoals de Walkürenrit bij het
bioscoopjournaal, een fragment uit Rienzi luidde op partijdagen in
Neurenberg officiële mededelingen in en op begrafenissen werd de
begrafenismars uit de Götterdämmerung gespeeld. De Meistersinger
von Nürnberg werd de favoriete opera voor officiële gelegenheden
omdat die in de ogen van Hitler perfect aansloot bij het wereldbeeld
van de nazi’s. Hitlers gevolg was het hier niet altijd even gelukkig mee
en vele nazileiders woonden met frisse tegenzin de voorstellingen
in Bayreuth bij. Omdat Wagner destijds had bepaald dat tijdens de
voorstelling de lichten in de zaal uit moesten konden velen de ogen
sluiten en een tukje doen waarbij er op werd toegezien dat te luide
snurkers bijtijds werden gewekt om niet de woede van de Führer op
te roepen. Zij waren overigens niet de eersten die de duisternis te
hulp riepen. Ooit schreef de befaamde criticus Hanslick: ‘Voor velen
van onze modieuze Wagnerliefhebbers was de gelegenheid een uiltje
te knappen een weldaad waarvan de waarde niet hoog genoeg geschat
kan worden’.
Hitler werd een zeer regelmatig bezoeker van Huize Wahnfried.
Wanneer hij in de buurt was, wipte hij altijd even aan. Voor de
kinderen was hij oom Wolf die hen van tijd tot tijd verhalen vertelde.
Het was een rumoerig stel, die kinderen van Siegfried en Winifred.
Ondanks een verbod waren zij vaak in het Festspielhaus te vinden om
daar de boel op stelten te zetten. Veel eerbied voor de vele hoge gasten
hadden zij niet en zoon Wolfgang vertelde eens met smaak hoe hij
een keer te hulp was geroepen toen Hermann Goering, de tweede
man van de nazi’s, met zijn dikke achterwerk in een stoel klem was
komen te zitten en daaruit moest worden bevrijd.
Friedelind
Tot het begin van de oorlog zou Hitler een trouw bezoeker van Huize
Wahnfried blijven. Zowel moreel als financieel bleef hij Winifred
steunen. Er was echter wel een van de kinderen Wagner die hem in
toenemende mate ergernis bezorgde. Dit was dochter Friedelind.
Zij was net zo recalcitrant als haar moeder die haar op een gegeven
moment maar naar een Engelse kostschool zond, zo ver mogelijk
van Huize Wahnfried vandaan. Friedelind had zich al lang geërgerd
aan haar moeders kritiekloze bewondering voor Hitler en dit werd er
in Engeland niet beter op toen zij meer informatie kreeg hoe het er
in Nazi Duitsland in werkelijkheid aan toeging. Ze ging inzien dat
er een misdadig regiem aan de macht was en besloot daarom niet
werkeloos toe te zien. In haar boek A Heritage of fire gaf zij een beeld
van de nauwe band tussen Hitler en de Wagners, vooral Winifred,
zodat de familie nu als notoire meelopers met het nazi regiem
bekend werd. Het zou Winifred na de oorlog nog grote moeilijkheden
bezorgen.
Friedelind bleef in Amerika, waar ze door Toscanini werd
opgevangen, en pas ver na afloop van de oorlog kwam zij naar
Duitsland terug om zich met haar moeder te verzoenen.
Wieland en Wolfgang (I)
De zonen Wieland en Wolfgang werden door Winifred klaar ge­
stoomd om haar te zijner tijd op te volgen. Dochter Verena kwam niet
in aanmerking, want Winifred vond haar ongeschikt. Zij trouwde met
een SS officier en verdween uit beeld. Wieland had een kunstzinnige
aanleg en ging naar München om zich daar verder in de beeldende
kunst te bekwamen, Wolfgang was de praktische man die ook een
goed zakelijk instinct had. Op krachtig aandringen van Hitler was
Wieland lid van de nazipartij geworden, iets wat Wolfgang op het
nippertje had weten te voorkomen door bijtijds benen te maken toen
hij Hitler tegen Wieland tekeer hoorde gaan. Wel moest Wolfgang in
dienst en hij was een van de eersten die in 1939 bij de inval in Polen
gewond raakte. Wieland was vrijgesteld.
De voorstellingen in Bayreuth gingen ondertussen gewoon door.
Winifred had daarbij de steun van een drietal dirigenten die de
jood se musici Bruno Walter, Otto Klemperer en de integere Fritz
Busch hadden vervangen, te weten Wilhelm Furtwängler, Hans
Knappertsbusch, kortweg ‘Kna’ genoemd, en Clemens Kraus.
Furtwängler was inmiddels tot een dirigent van wereldfaam uit­
gegroeid, die veel moeite had gedaan om zijn joodse musici te
be hou den en toen dat niet lukte er voor zorgde dat ze elders goed
terecht kwamen. Hij was contre coeur de favoriete dirigent van Hitler
en moest veelvuldig voor de nazibonzen optreden. ‘Kna’ stond er bij
Hitler veel minder goed op. Die vond hem maar een tweederangs
musicus, een soort kapelmeester. Hij was een man die niet graag
repeteerde maar er wel voor zorgde dat de voorstelling klopte als een
bus. Daarnaast was ‘Kna’ een geboren humorist. Toen Otto Edelmann
in der Meistersinger als Hans Sachs eens zong: ‘Hatt’ einst ein Kind
und Weiber genug’ in plaats van ‘Hatt’ einst ein Weib und Kinder
genug’ liet ‘Kna’ de dirigeerstaf zakken en knorde: ‘Na, na Mensch,
Übernimm dich nicht.’
Wieland voerde in 1937 zijn eerste regie. Hij maakte een traditionele
enscenering voor Parsifal zoals men dat in Bayreuth gewend
was. Met Hitlers steun werd hij daarna de officiële leider van de
Festspiele. Wolfgang voelde zich in ernstige mate gepasseerd en ook
de vrouwelijke leden van de Wagnerclan, en dat waren er heel wat,
voelden zich achtergesteld. De leiding van de Festspiele lag daarna
voor jaren vast.