jaargang 35 nummer 3 september 2012 - Vereniging Vrienden ...

10
11
De problematische erfenis
van Richard Wagner Inleiding door Arnoud Brok
Op 13 februari 1883 overleed Wagner in Venetië aan een hartaanval,
volgens de overlevering onder storm en bliksem, maar volgens intimi
na een daverende ruzie met zijn vrouw Cosima vanwege een geheim
afspraakje met een van de bloemenmeisjes in Parsifal. De man, die
zichzelf als het middelpunt van het heelal had beschouwd, was niet
meer. Het werd de aanzet tot een mythe die tot op de dag van vandaag
voortduurt. Jaarlijks vindt er een bedevaart naar Bayreuth plaats waar
tijdens de Festspiele enkele voorbeelden van het Gesammtkunstwerk
van de meester worden opgevoerd. Er is een zo grote vraag naar
kaarten dat het niet ongebruikelijk is wanneer men minstens vijf jaar
moet wachten voordat men de verlangde toegangsbewijzen krijgt
toegezonden.
Na Wagner’s dood bleek dat hij geen testament had nagelaten. Hij
had wel enkele vage opmerkingen gemaakt maar hoe en wat de
meester exact had geregeld bleef onduidelijk. Voor zijn weduwe
Cosima was de taak weggelegd om de erfenis van Wagner zo goed
mogelijk te bewaren. Dit heeft zij met grote inzet gedaan, ‘met sterke,
allesbeheersende en edele hand’ zoals een tijdgenoot eens opmerkte.
Zij had daarbij de onschatbare hulp van baron Von Gross, die meer
dan veertig jaar een onbaatzuchtige steun en toeverlaat van de familie
Wagner is geweest.
Cosima
Cosima was een onwettige dochter van Franz Liszt die haar tijdens
een van zijn vele erotische veldtochten bij gravin Marie d’Agoult had
verwekt. Zij had een moeilijke jeugd en trouwde meer uit berekening
dan uit liefde met de dirigent Hans Von Bülow. Op een gegeven
moment ontmoette dit lelijke eendje Richard Wagner en was meteen
tot over haar oren op hem verliefd. In 1864 hadden ze hun eerste
heimelijke ontmoeting waarbij dochter Isolde werd verwekt. Later
kwamen er nog twee kinderen bij, Eva en Siegfried. Van Von Bülow
had Cosima al twee kinderen, Daniela en Blandina, zodat het gezin
Wagner uiteindelijk uit zeven personen zou bestaan.
De heimelijke verhouding tussen Wagner en Cosima duurde zes
jaar voor zij tenslotte in 1870 trouwden, want Wagner moest nog
eerst van zijn vrouw Minna scheiden. Minna hielp echter een
handje door bijtijds te overlijden. Von Bülow had zich al snel bij het
onvermijdelijke neergelegd en bleef trouw de werken van Wagner
dirigeren. Wagner en Cosima scheelden 24 jaar in leeftijd. Zij
aanbad hem en verdroeg zijn humeurigheid zonder klagen. In haar
dagboeken, meer dan een miljoen woorden groot, is maar een paar
keer te lezen dat zijn buien haar te veel werden, voor de rest paste zij
zich aan.
Na Wagners dood volgde een onzekere periode. Maar daarna pakte
Cosima de zaken krachtig aan daarbij, zoals gezegd, gesteund door
baron Von Gross. Ondanks de nodige tegenwerking plande zij voor
de komende jaren een aantal voorstellingen in het in 1872 opgerichte
Festspielhaus. Zij moest ook wel want koning Ludwig de Tweede, die
de familie Wagner jarenlang had gesteund, was al lang van zijn devote
bewondering voor de componist genezen, al had hij voor de bouw van
het Festspielhaus nog wel ruim in de beurs getast. Nee, de inkomsten
moesten zelf worden verworven.
Cosima zag haar taak als een heilige opdracht. Geleidelijk groeide
zij in haar rol en kreeg zij ook meer waardering. Zij zocht zelf de
zangers uit, woonde de repetities bij, voorzag zangers en musici
van commentaar en bemoeide zich ook met de mise –en­ scène die
precies zo moest zijn als Wagner had voorgeschreven. Zij zat naast
de Bühne ijverig aantekeningen te maken en noteerde nauwgezet wat
er allemaal niet goed ging. Ook bepaalde zij dat er uitsluitend opera’s
van Wagner in het Festspielhaus zouden worden gespeeld en dan nog
niet eens alle opera’s. Zo zijn jeugdwerken als Feen, Das Liebesverbot
en Rienzi nooit in Bayreuth uitgevoerd. Het is een traditie die ook nu
nog bestaat. In één ding slaagde zij niet. Het was namelijk de wens
van Wagner geweest om Parsifal uitsluitend in Bayreuth uit te voeren.
Dit lukte Cosima niet, maar zangers die elders aan Parsifal hadden
meegewerkt, hoefden niet meer te rekenen op een uitnodiging om in
Bayreuth te komen zingen.
Chamberlain
Twintig jaar stond Cosima, bij insiders de Hoge Vrouwe geheten, aan
de leiding van de Bayreuther Festspiele en maakte van een failliete
boedel weer een zakelijk succes. Daarna droeg zij haar taak over aan
haar zoon Siegfried, over wie zo meer. Maar eerst komt een man aan
bod die meer dan wie ook de Wagnerclan een slechte naam heeft
bezorgd.
Chamberlain
Al snel groeide het aantal bezoekers aan Huize Wahnfried, (de villa
van de Wagners in Bayreuth) dat bij Hoge Vrouwe Cosima hun
opwachting kwam maken. Een van die bezoekers was een zekere
Houston Stewart Chamberlain, de jongste zoon van een Engelse
admiraal. Ik zou hem niet hebben genoemd, ware het niet dat hij
zeer in de gunst van Cosima raakte en uiteindelijk met een van de
Wagnerdochters, Eva, zou trouwen.
Chamberlain was al heel jong in de ban van Wagner geraakt. Hij was
dan ook zeer verontwaardigd toen er in 1891 een boek verscheen
van een zekere Praeger, een musicus, die in ‘Wagner as I knew him’
een beeld van de componist had geschetst dat vrijwel geheel met
de werkelijkheid overeen kwam maar dat de bewonderaars van de
excentrieke componist tot in het diepst van hun gemoed schokte.
Chamberlain was ook diep verontwaardigd en schreef een reactie
op Praegers boek waarin hij probeerde het heiligenbeeld van de
componist te herstellen. Cosima waardeerde zijn inspanning zeer en
toen Chamberlain kort daarop een zeer leesbare biografie over een
brandschone Wagner schreef en vervolgens ook diens autobiografie
‘Mein Leben’ bewerkte, kon hij bij haar niet meer stuk. Chamberlain
werd een vaste gast in Huize Wahnfried en nam het initiatief voor
de uitgave van de Bayreuther Blätter met als ondertitel Deutsche
Zeitschrift im Geiste Richard Wagners.
Chamberlain schreef helder en leesbaar en kreeg merkbaar
invloed. Na een verblijf in Wenen schreef hij ‘Die Grundlagen des
19 Jahrhundert’, een geschrift dat net als ‘De ondergang van het
avondland’ van Oswald Spengler grote invloed zou krijgen. Maar
waar Spengler in zijn sombere en niet zo gemakkelijk leesbare boek
zijn visie feitelijk en neutraal weergaf, bevatte het geschrift van