Joke van der Neut - Titus Brandsma Instituut

Presentatie eindwerkstuk opleiding geestelijke begeleiding
Hydepark en Titus Brandsma Instituut
Voor mijn eindwerkstuk voor de opleiding Geestelijke Begeleiding heb ik mijzelf de vraag gesteld op
welke manier de ontmoeting van Maria en Elisabet iets te zeggen heeft over de kwaliteit van de
ontmoeting in geestelijke begeleiding.
Bij het ontvangen van mijn diploma op 21 september 2012 heb ik hiervan een presentatie gegeven.
Joke van der Neut
Ridderkerk
Augustus 2012
Gedeelde gastvrijheid
De ontmoeting van Maria en Elisabet als beeld voor geestelijke begeleiding
Onderzocht aan de hand van Lucas 1
en de doorwerking hiervan
in de spiritualiteit van de zusters van Grandchamp, Zwitserland
en de spiritualiteit van de broeders van Tibhirine, Algerije
Inleiding
In september 2009, vlak voordat ik met de opleiding geestelijke begeleiding zou beginnen, bezocht ik de
sint Andriesabdij in Zevenkerken bij Brugge. Tijdens de maaltijden werd er voorgelezen uit het boek
‘Christen zijn vandaag’ van zuster Minke de Vries. Zij schrijft in haar boek over de geschiedenis en de
spiritualiteit van de oecumenische protestantse communiteit van Grandchamp in Zwitserland. Tijdens het
voorlezen viel regelmatig het woord visitatie en dat intrigeerde mij. Spontaan kwam toen de vraag in mij
op of het verhaal van de visitatie, het verhaal van de ontmoeting van Maria en Elisabet, beeld zou
kunnen zijn voor geestelijke begeleiding, zoals het verhaal van de Emmaüsgangers vaak gebruikt wordt.
Die vraag heeft mij tijdens de studie niet meer losgelaten en elke keer als we weer wat nieuws lazen of
leerden, vroeg ik mij af hoe dat nieuwe doorwerkte, al of niet aanwezig was of toepasbaar was, in het
verhaal van het bezoek van Maria aan Elisabet als beeld voor geestelijke begeleiding.
In de periode van de opleiding, in 2010, kwam de film ‘Des Hommes et des Dieux’ uit. Een film over het
leven van zeven monniken van een klooster in Tibhirine in Algerije die in 1996 vermoord werden. De film
laat zien hoe zij worstelen met hun angst voor het geweld dat overal om hen heen aanwezig was en hoe
zij proberen hun roeping om Christus te volgen trouw te blijven. In een artikel over deze film las ik in een
voetnoot dat zij hun roeping verbonden met het verhaal van de visitatie. Dit maakte mij heel nieuwsgierig
hoe zij dat dan zagen.
Voor mijn eindwerkstuk heb ik onderzocht op welke manier het verhaal van de ontmoeting van Maria en
Elisabet verbonden is met de spiritualiteit van deze beide kloosters en daarna welke lijnen ik zag naar
geestelijke begeleiding.
Het klooster van Grandchamp
De kloostergemeenschap van Grandchamp is een protestants contemplatief klooster. Zij telt op dit
moment (augustus 2012) een zestigtal zusters, afkomstig uit diverse landen en uit verschillende kerken
van de Reformatie. De meeste van hen wonen in Grandchamp, een kleine woonkern aan het meer van
Neuchâtel in Franstalig Zwitserland, enkele van hen wonen in het Duitstalige retraitehuis Sonnenhof bij
Basel en een aantal leeft in fraterniteiten o.a. in Israël, Algerije en in Nederland. Vanuit Grandchamp is
er vanaf 1954 een fraterniteit in Algerije en met de broeders van Tibhirine was er regelmatig contact.
Ik ben graag te gast in een klooster voor stilte, bezinning of studie. De kloosters die ik bezoek zijn
doorgaans rooms katholiek. Hoeveel ik ook beleef in de liturgie, ik voel toch altijd dat ik gast ben in een
gemeenschap die in een andere christelijke traditie staat dan waarin ik leef.
In Grandchamp voelde ik me thuis. Hoe nieuw het ook was, het was ook vertrouwd. Het deed me
bijvoorbeeld goed dat met regelmaat vrouwelijke voorgangers, predikanten, voorgaan in de dienst en in

de viering van het Avondmaal. De communiteiten van Grandchamp en Taizé ontstonden in een tijd die
getekend was door de 1 e Wereldoorlog en de concrete ervaring van de 2 e Wereldoorlog. De mannen en
vrouwen die aan het begin stonden van deze beide protestantse kloosters verlangden hartstochtelijk
naar een wereld van broederlijk delen en rechtvaardigheid, naar een kerk die zichtbaar één was en naar
een samenleving waarin iedereen zich met elkaar zou verzoenen. Naar het voorbeeld vanuit de
katholieke traditie en geïnspireerd door mensen als Dietrich Bonhoeffer, zochten zij naar een vorm van
protestants contemplatief leven om van binnenuit het kerkelijk leven te vernieuwen. En dat is wat hen
nog steeds drijft: het verlangen naar verzoening, oecumene en interreligieuze dialoog als weg naar een
wereld waar verbondenheid tussen mensen belangrijker is dan wat het onderscheidt.
Wat ik ontdekte is dat de zusters met hun hele manier van leven getuigen willen zijn, van wat zij zeker
weten en dagelijks ervaren en dat is dat God vandaag, hier en nu, overal aan het werk is om zijn
Koninkrijk dichterbij te brengen. Voor de zusters gaat het open staan voor het werk van de Heilige Geest
samen met het oefenen en praktiseren van innerlijke en praktische gastvrijheid. Hun spiritualiteit wordt
wezenlijk bepaald door een open geloofs- en levenshouding naar iedereen en alles wat de Heilige Geest
op hun weg brengt.
In de beginjaren van Grandchamp hebben de zusters veel hulp ontvangen van vrouwen als Elisabet;
geestelijke moeders die hen geholpen hebben het monastieke gemeenschapsleven inhoud en vorm te
geven. Deze vrouwen zijn voor de zusters-van-het-begin instrumenten van de Geest geweest op de weg
die de communiteit moest gaan en het vormgeven aan de eigen protestantse identiteit van het klooster.
Op hun beurt zijn de zusters vaak de ‘Elisabet’ voor gasten en voor mensen die ze op een andere
manier ontmoeten.
Vertaald naar geestelijke begeleiding is Maria degene die begeleiding zoekt en Elisabet is de begeleider
die Maria gastvrij ontvangt. In hun ontmoeting is het de Geest die leiding geeft en richting wijst. In de
spiritualiteit van de zusters leeft erg het besef dat uiterlijke gastvrijheid en gastvrije ontvangst ook vraagt
om innerlijke gastvrijheid. Kun je de ander werkelijk ontvangen als ander, ben je werkelijk open voor het
verhaal en de ervaring van de ander, ook als het je vreemd voorkomt. Hoe open kun je naar een ander
zijn en hoeveel ruimte kun je in jezelf maken voor het anders-zijn van de ander. De houding van
gastvrijheid heeft ook te maken met ontvankelijkheid voor wat de Heilige Geest in een ontmoeting wil
bewerken of duidelijk wil maken. Hoe open ben je als de Heilige Geest een richting wijst die je van de
wijs brengt en van je vraagt om nieuwe wegen te gaan.
Het klooster van Tibhirine
Door de film ‘Des Hommes et des Dieux’ over het leven van een mannenklooster in Tibhirine, Algerije,
werd ik nieuwsgierig hoe in hun leven het verhaal van de ontmoeting van Maria en Elisabet belangrijk
was. Het klooster ‘Onze-Lieve-Vrouw van de Atlas’ in Tibhirine ligt op een bergrug in het noorden van
Algerije en werd daar in 1934 gesticht als een contemplatieve (gericht op gebed, meditatie en studie)
orde. De roeping van de broeders van Tibhirine was vanaf het begin verbonden met het verlangen om in
de wereld van de Islam als Christenen aanwezig te zijn en het leven van de allerarmsten daar te delen.
Zij verbonden dit verlangen aan de gedachte dat Jezus als timmermanszoon, ook als arme en stille
arbeider leefde in Nazareth voordat Hij met zijn publieke optreden begon. Als Christus was Hij nog
verborgen, maar wel aanwezig.
In de spiritualiteit van Tibhirine vergelijken broeders zichzelf met Maria en is de moslimnaaste als
Elisabet. De broeders van Tibhirine zijn zich ervan bewust dat zij, of anderen dat geloven of niet,
Christus naar de ander toe brengen. Zoals de zwangere Maria Jezus naar Johannes en Elisabet bracht.
Wie een broeder ontvangt, ontvangt ook Christus; wat een omdraaiing is van wat Jezus zei: “Wie een
ander ontvangt in mijn naam, ontvangt Mij”.
De monniken voelen dat zij net als Maria een ‘levend geheim’ met zich meedragen. Ze zijn zwanger van
het “Goede Nieuws dat leven brengt”. In de vergelijking met het verhaal van de ontmoeting van Maria en
Elisabet, is Elisabet is degene die bezocht wordt. Net als Elisabet is het islamitische volk ‘zwanger’, van
een eigen relatie met God. Er was bij de broeders een enorme nieuwsgierigheid naar de manier waarop

God het islamitische volk een plaats heeft gegeven in Zijn heilsplan. Zij zijn ervan overtuigd dat dat zo is,
ook als de kerk niet precies begrijpt hoe dat plan van God er uit ziet.
Vertaald naar geestelijke begeleiding, is vanuit de spiritualiteit van Tibhirine gezien, de geestelijk
begeleider, de pastor, Maria in het besef drager te zijn van en verbonden te zijn met het ‘levend geheim’
van Gods liefde. De begeleider is degene die in zijn relatie met Christus, Christus present stelt en
openstaat voor het werken van de Heilige Geest. In de ogen van de begeleider is de begeleide als
Elisabet die een heel eigen unieke godsrelatie heeft. Vanuit het besef van de aanwezigheid van de
verborgen Christus is voor de broeders geen enkele ontmoeting zomaar een ontmoeting van mens-totmens
alleen. Ieder mens verwijst in zijn eigen unieke en persoonlijke relatie tot de Gans-Andere naar het
mysterie dat alle mensen overstijgt. Dat maakt ieder mens tot broeder en zuster, zelfs de moordenaar en
terrorist.
Wanneer je beseft dat ieder mens op zijn eigen unieke manier met God verbonden is, dan is ook het
verschil met deze verbondenheid gegeven. Het verschil wordt dan iets om je op te verheugen. Het
omgaan met de verschillen die met het mens-zijn en schepsel zijn gegeven is, kun je ook zien als
roeping. De roeping tot verschil is dan de uitdaging om niet bang te zijn voor de verschillen maar de
uitdaging om niet bang te zijn voor de verschillen maar om open te staan, voor de eigen schat die ieder
in zijn binnenste draagt. Het verschil maakt ieder van ons tot een unieke mens en daarin ligt de roeping
om de ander in zijn anders zijn te respecteren.
Voor geestelijke begeleiding is de roeping tot verschil de uitnodiging om je te oefenen in een gastvrije
respectvolle houding in het omgaan met de ander die anders is. Ieder mens is uniek en beleeft zijn eigen
geloof en leven op een eigen manier.
De roeping tot verschil, is ook uitnodiging om in jezelf waar te nemen wanneer je het anders-zijn van de
ander als bedreiging ervaart en je de neiging krijgt om de ander te gaan beoordelen of in hokjes te
plaatsen. Juist dan is het zien van het uniek-zijn van de ander, een mogelijkheid om stigmatisering en
angst te doorbreken en de mens te ontdekken achter het bedreigende verschil.
Dit laatste werd door de broeders van Tibhirine werkelijk zo beleefd en geoefend. De Algerijnse
burgeroorlog maakte dat geweld, moord en terreur ook het dagelijks leven van de broeders bepaalden.
Er is grote druk op de broeders uitgeoefend om het klooster te verlaten en een veilig heenkomen te
zoeken. Dit hebben zij steeds opnieuw geweigerd vanuit het besef dat God hen geroepen had om
solidair te zijn met de arme buurtbewoners met wie zij hun dagelijks leven deelden. In gelovig opzicht
hebben zij steeds geprobeerd getuigen van Gods liefde te zijn en werkelijk in de terrorist steeds de
broeder in Christus te zien. Hiervan getuigt ook het testament dat de abt br. Christian drie jaar voor zijn
werkelijke dood geschreven had. In 1996 werden zeven van hen ontvoerd en later vermoord. De film die
over hun leven uitgekomen is laat heel goed hun geloofsworsteling zien in de spanning tussen je leven
toevertrouwen aan God en leven met de concrete angst voor terrorisme en de dood.
Geestelijk leven
In het bezig zijn met mijn werkstuk vond ik het bijzonder om de overeenkomsten en de verschillen te
ontdekken in de spiritualiteit van de protestantse zusters en de rooms katholieke broeders.
De boeken, de nieuwsbrieven en alles wat ik las over de broeders van Tibhirine en de zusters van
Grandchamp bevatten ingedikt een schat aan doorleefde kennis over het eigene van de christelijke
mystiek en geestelijk leven. Heel hun leven is geestelijk leven en dus vol thema’s die wezenlijk zijn in de
geestelijke begeleiding. Ik kreeg diep ontzag voor de monniken van Tibhirine, voor hun liefde voor
Christus, het volk van Algerije en hun vastberadenheid om niet voor geweld van de burgeroorlog te
vluchten. Ik leerde hoe zij een leven in de geest van het bezoek van Maria aan Elisabet (de visitatie)
allereerst verbonden aan het thema van de ‘verborgen Christus’. Bij haar bezoek aan Elisabet is Maria
zwanger van Christus. In het verborgene is Christus toch al aanwezig. De broeders van Tibhirine waren
met hun aanwezigheid getuigen van de verborgen Christus. In hen en in hun aanwezigheid was Christus
ook in Algerije aanwezig, in alles wat zij deden en in alle ontmoetingen die zij met anderen hadden. Het
was niet hun eigen keuze geweest om te gaan leven te midden van oorlogsgeweld. Net als ieder ander
waren ook zij bang om door geweld te sterven. Maar ze zagen het als hun roeping om trouw te blijven
aan de mensen met wie zij hun dagelijks leven deelden en die niet in staat waren het geweld te
ontvluchten en daarom bleven zij.

De zusters van Grandchamp verbinden hun innerlijke geloofsleven (het klooster zit in verbondenheid
met elkaar, in hen zelf) met het reizen over heel de wereld. Zij doen dat vanuit het verlangen sporen van
verzoening te trekken en netwerken van vriendschappen te bouwen op de plaatsen waar de
brandhaarden in de wereld zijn. Hun enorme vertrouwen dat Gods Geest vandaag overal aan het werk is
vond ik heel inspirerend.
Beide kloosters delen het zelfde verlangen naar verzoening en vrede tussen mensen die in verschillende
geloofstradities staan. En beide kloosters zien de interreligieuze dialoog als de uitdaging van deze tijd
om te werken aan vrede en verzoening die in de wereld zo nodig is.
Geestelijke begeleiding en gedeelde gastvrijheid
Wat ik van mijn onderzoek heb geleerd als het gaat om geestelijke begeleiding wordt voor mij
samengevat met het begrip gedeelde gastvrijheid. Wanneer je beseft dat je in de ander ook altijd
Christus ontmoet, wordt elke ontmoeting gedeelde gastvrijheid.
Het schenken en ontvangen van gastvrijheid is dan een wederzijds geschenk van vertrouwen van de
gast en de gastvrouw/heer aan elkaar. Wanneer je beseft dat ieder mens een mysterie is in de betekenis
van uniek en enig voor God, dan doe je de schoenen van je voeten omdat je in de ontmoeting staat op
de heilige grond van het leven van de ander.
Het is voor de gastheer/vrouw een uitdaging om zo gastvrij te zijn dat de ander zich onvoorwaardelijk
welkom weet. Voor de gast is het even goed een uitdaging om zich als gast toe te vertrouwen aan de
gastvrije zorg van de ander. De haast die Maria heeft om Elisabet te bezoeken zegt iets over het belang
van het vinden van een gastvrije ruimte en een luisterend oor om te ontdekken wie je voor God bent en
hoe God in jouw leven aanwezig is.
Op zijn tijd heeft iedereen een veilige plaats nodig waar gedeeld kan worden wat je bezig houdt zonder
dat er geoordeeld wordt. Gastvrijheid vraagt van de gastvrouw/heer om een voortdurende reflectie over
wat de gast nodig heeft en hoe je als gastvrouw/heer aan die vraag tegemoet kunt komen. Wie
gastvrijheid wil bieden moet thuis zijn in zijn eigen huis en duidelijk kunnen zijn over de huisregels.
Gastvrijheid laat zich niet opdringen en heeft dus te maken met de ruimte om te kunnen wachten tot de
ander een beroep op jouw gastvrijheid doet. Wie leeft in de geest van gastvrijheid staat ook open voor
het onverwachtse en vindt ook vreugde in onverwachtse ontmoetingen.
Wat ik meeneem in mijn werk als predikant en in het bijzonder als geestelijk begeleider, is een diep
besef dat de Heilige Geest overal in het leven van mensen en in de wereld aan het werk is. En dat God
met ieder mens een heel eigen unieke relatie heeft en dat het anders zijn van de ander een geschenk
van God is, waarover ik en wij ons mogen verheugen.
Ds. Joke van der Neut
Enkele van de geraadpleegde bronnen:
Tibhirine
Dujardin, I., De droom van Tibhirine Tielt 2009
Henning, C. en Georgeon, T., Frère Luc, Antwerpen 2011
Hanssens, D., Broeders van het witte licht, Monastiek tijdschrift de Kovel, Leuven. Nr 17 maart 2011
Veilleux, A., Mystiek en geweld, in Benedictijns tijdschrift, Scourmont (B), 2006
Grandchamp
Grandchamp, Nieuwsbrieven, Areuse (Zwitserland) 2001-2011 www.grandchamp.org
Stamhuis, M.J.J., Grandchamp, Kampen 1986
Taize, De regel van Taize, Baarn 1976
Vries, M. de , Christen zijn vandaag, Tielt 2009
DVD: Des Hommes et des Dieux, Lumière 2011