vector - Fontys Lerarenopleiding Tilburg

vector
magazine nr.
In dit nummer:
voor onderwijs 12+
Special over rouw in het onderwijs
18 2012
Bètabreed Steunpunt Brainport geeft impuls aan
bètaonderwijs Zuid-Nederland
Opbrengstgericht werken met als doel een
ambitieuze leercultuur
Aanvullende scholing voor afgestudeerde
leraren Omgangskunde
Agenda
14 juni 2012 - Onderzoeksdag FLOT
5 oktober 2012 - Docentendag FLOT

Ten geleide
En net op het moment dat we in
eigen huis alle krachten bundelen
om studenten niet de dupe te laten
zijn van de tegenstrijdige onder­
wijsmaatregelen van Kabinet Rutte,
trekt Wilders er de stekker uit. Het
is me niet duidelijk welke rol de
PVV nu feitelijk heeft gespeeld bij
het lerarenbeleid maar ik treur niet
om zijn vertrek. Je zou zo’n collega
in je team hebben!
En die andere partijen dan? Hebben
onderwijsmensen eigenlijk wel politieke
vrienden waar ze door dik en dun van
op aan kunnen? Ik niet. Mijn dagelijkse
inspiratie haal ik al meer dan veertig
jaar uit collega’s, studenten (voorheen
leerlingen) en regelmatig ook uit voorbijgangers,
die onderwijs een warm hart
toe dragen. Een mooi voorbeeld vind
ik de initiatiefnemers van ‘Leraren met
lef’ (zie www.lerarenmetlef.com). Zij
kregen het in april voor elkaar om een
kleine 800 leraren en leraren-in-opleiding
op hun vrije zaterdag samen te laten
komen om hun passie te delen en de
basis te leggen voor een manifest. Hierin
2
Vector • nr. 18 • 2012
verwoorden ze waarvoor ze staan en
wie ze nodig hebben om hun ambities
te realiseren. Ik was er trots op dat daar
zoveel studenten uit Tilburg bij waren.
En Vector maakt me ook steeds weer
enthousiast. Het ene tijdschrift na het
andere stopt ermee, maar de crisis
weerhoudt òns er niet van om te blijven
publiceren. Wij delen met plezier wat
er in Sittard en Tilburg aan mooi nieuw
onderwijs ontwikkeld wordt en gaan
graag het gesprek aan met mensen die
daar ook belang aan hechten. In dit
nummer, speciale aandacht voor de wijze
waarop praktijkgericht onderzoek de
kwaliteit van het leren kan versterken.
Sanneke Bolhuis weet daar alles van.
Met haar lectoraat legde ze de basis voor
onderzoek als professionele leerstrategie
van docenten. En dat de invloed van
deze lector veel verder reikte dan Tilburg,
bleek op haar druk bezochte afscheidssymposium
in maart van dit jaar. Ook
Limburgse scholen doen verslag van hun
succesvolle ervaringen met onderzoekend
leren. FLOS en FLOT geven tevens
beide inkijk in de wijze waarop ze al vóór
de poort checken of ze wel de goede
studenten binnen krijgen. In Limburg
door middel van een speciale studiekeuzecheck
voorafgaand aan de inschrijving
en vanuit Brabant laat Anne Kerkhoff
zien hoe de Taalwerkplaats in actie komt,
als uit de schriftelijke intake blijkt dat
onvoldoende taalvaardigheid wel eens
een struikelblok kan worden. Een ander
bijzonder onderwerp in dit nummer is
‘Rouw en verdriet’, drie artikelen die het
thema vanuit steeds andere perspectieven
belichten. De samenwerking in de
regio komt terug in de terugblik op de
certificering van opleiders in de school en
in de bijdrage over het Bètabrede Steunpunt.
En zoals altijd ook in dit nummer
aandacht voor eigentijds onderwijs als
e-learning, het gebruik van de iPad en
de opmars van vo-content, sinds kort
versterkt met de beste lesontwerpen van
leraren-in-opleiding. Redacteur Jan de
Jong kijkt niet alleen over de landsgrenzen
naar het succes van het onderwijs
in Finland maar hij blijft ook heel dicht
bij huis, bij scholen in Tilburg en Breda,
waar leerlingen prachtige gedichten
schrijven over moeilijke onderwerpen als
vrede en vrijheid. Dit, en nog veel meer,
voor iedereen die van onderwijs houdt in
dit voorjaarsnummer van Vector.
En het is of de duvel er zelf mee speelt:
ook Geert Wilders heeft op de valreep
nog een plaatsje weten te verwerven.
Wat mij betreft wel voor het laatst en
eerlijk gezegd ben ik overstag gegaan,
omdat studenten er onderzoek naar deden:
het succes van de PVV in Limburg.
Ik hoop dat ze ervan geleerd hebben!
Ans Buys
Directeur Fontys Lerarenopleiding Tilburg

Inhoud
4 Meer dan atomen
vervangen door bits
iPad op school
6 Uitval eerstejaarsstudenten
terugbrengen
Lerarenopleiding Sittard start
studiekeuzeproject
8 Intakedagen vóór de poort
Voortijdig signaleren niveau
taal en rekenen van nieuwe
studenten
10 Aanvullende scholing voor
afgestudeerde leraren
omgangskunde
12 Johan Struik, nieuwe
adjunct-directeur bij FLot
13 ‘Nog niet getekend door
uitgedragen beleid’
FLOS-studenten analyseren
het succes van de PVV in
Limburg
15 opbrengstgericht
werken met als doel een
ambitieuze leercultuur
Special over rouw in het
onderwijs
18 riet Fiddelaers-Jaspers: ‘In
de omgang met rouw vindt in
het onderwijs de laatste jaren
een duidelijke verschuiving
plaats’
Colofon
© mei 2012
Fontys Hogescholen
Vector is een uitgave van Fontys
Lerarenopleiding Sittard (FLOS) en
Fontys Lerarenopleiding Tilburg
(FLOT).
20 Het thema ‘rouw’ bij
de lerarenopleiding
Levensbeschouwing
22 ‘en toen kwam alles ineens
samen’
Lilian van den Bergh verzorgt
uitvaarten en schrijft
levensverhalen
25 Sanneke Bolhuis bij haar
afscheid:
‘Er is niemand meer die
betwist dat onderzoek
thuishoort in het hbo’
27 Symposium ‘Het succes van
de onderzoekende leraar’
30 Als delen
vermenigvuldigen wordt...
32 Dode vissen in de stroom
Pasi Sahlberg en het Finse
onderwijsmodel
34 Maurice Schols:
‘We leiden soms op voor
beroepen die nog niet
bestaan’
36 Nieuwe basiscursus voor
schoolpracticumdocenten
van oMo-scholen
38 Bètabreed Steunpunt
Brainport geeft impuls aan
bètaonderwijs in Zuid-
Nederland
Redactie: Henk Naaijkens,
Erno Mijland, Jan de Jong,
Claudia Boets
Redactieadres:
h.naaijkens@fontys.nl
Adresmutaties:
directiesecretariaat-lero@fontys.nl
vector
magazine
Ans Buys, directeur
Fontys Lerarenopleiding Tilburg
André Nijsen, directeur
Fontys Lerarenopleiding Sittard
40 Gedichten schrijven voor
4 mei
42 column christel Kuijpers
44 citaten
Agenda
Vector op uw huisadres
Als u het op prijs stelt om Vector
gratis thuis te ontvangen, stuur dan
s.v.p. een e-mail naar
directiesecretariaat-lero@fontys.nl
nr. 18 • 2012 • Vector
3

4
iPad op school
Meer dan atomen
vervangen door bits
In een recordtempo heeft de iPad
van Apple de wereld veroverd. Op
de populaire tablet kun je onder
andere teksten schrijven en lezen,
foto’s en filmpjes bekijken en
maken, communiceren, spelletjes
spelen of je werkzaamheden
plannen. Wat heeft de iPad het
onderwijs te bieden?
Vector • nr. 18 • 2012
Tekst: Erno Mijland
Onlangs introduceerde Maurice de Hond zijn plannen voor het opstarten van zogenaamde
Steve Jobs-scholen. De iPad speelt er een hoofdrol als faciliterend stuk gereedschap.
Daarbij zal de eerste gedachte die bij velen opkomt zijn: nooit meer zeulen met
veel te zware boekentassen! Educatieve uitgeverij ThiemeMeulenhoff kreeg de afgelopen
periode inderdaad steeds vaker de vraag of haar studieboeken digitaal beschikbaar
konden komen, vertelt Rob Sudmeijer, Manager Business Innovation & New Media bij
de uitgeverij. ‘Aan die vraag wilden we graag voldoen. Tegelijkertijd vonden we dat het
aanbod dan meer moest zijn dan een boek achter glas. Maar we beseften ook dat we
de aansluiting moesten houden bij een grote groep docenten die gewend is aan het
werken met methodes.’ 23 vo-scholen en bij elkaar zo’n 2500 leerlingen werken inmiddels
met iPads en de door ThiemeMeulenhoff ontwikkelde app Schooltas. Alle boeken
van de uitgeverij zijn beschikbaar via deze app op basis van gebruikerslicenties. De app is
voorzien van een aantal extra functionaliteiten ten opzichte van het traditionele boek. Zo
kun je notities (‘prikkers’) maken en deze delen met andere gebruikers, beschik je over
een schrift voor je eigen aantekeningen bij de lesstof en kun je in- en uitzoomen op elke
pagina.

Ontwikkelingen
Het is nog maar het begin, zegt Sudmeijer. ‘De app is nog volop in ontwikkeling. De ervaringen
met en wensen naar aanleiding van het gebruik van de app nemen we mee in
volgende versies. Uiteraard hebben we daarnaast ook zelf ideeën over hoe het onderwijs
gaat veranderen onder invloed van dit soort technologieën en de enorme hoeveelheid
inhoud die op allerlei manieren beschikbaar is en komt. Als je je daarin verdiept, kun je
niet anders dan concluderen dat moderne devices en het internet voor een omwenteling
in het onderwijs gaan zorgen. We willen daar stapsgewijs met het onderwijs vorm
en inhoud aan geven. Dat begint met nadenken over heel praktische zaken: met een
tablet voor elke leerling heb je geen papieren schoolagenda meer nodig en er hoeft
geen schoolbel meer te rinkelen. Maar het gaat vooral om didactiek: hoe organiseer je
je lessen, hoe ga je om met de mogelijkheden en risico’s van onbeperkte toegang tot
allerlei bronnen en sociale media en hoe kun je de inhoud beter afstemmen op de snelheid,
de leervragen en de leerstijl van de individuele leerling. We zijn ook geïnspireerd
door de krachtige principes van games: hoe kun je die vertalen naar leermiddelen? Een
voorbeeld: in een game weet je altijd hoe ver je bent in het spel. In een profiel kun je die
informatie voor de leerstof natuurlijk heel gemakkelijk inbouwen. Of het gaat werken is
allemaal een kwestie van uitproberen en ervaren.’
Mindmaps en presentaties
Iemand die daar volop mee bezig is, is Merel Rameckers, docente en mentor aan het
Lentiz | Geuzencollege in Vlaardingen. Ze heeft een klas met 15 kinderen die vanwege
gedrags- en of leerproblemen extra aandacht en begeleiding nodig hebben. De leerlingen
hebben allemaal een iPad met de app Schooltas. ‘We werken met de methodes voor
Engels, geschiedenis en aardrijkskunde. Leerlingen werken er graag mee, al vindt een
enkeling het lezen van langere teksten prettiger vanaf papier. Dat kan, we hebben ook
de boeken beschikbaar.’ Rameckers gebruikt de iPad intensief en voor veel verschillende
vakken en doeleinden. ‘Met de app Popplet maken de leerlingen mindmaps waarin ze
de lesstof samenvatten en met Keynote maken ze presentaties. Voor dat laatste heb ik
een kabeltje, waarmee je de iPad aan de beamer kunt koppelen. Verder laat ik de dictees
op het apparaat maken en gebruiken we Skill Builder Spelling om het schrijven van
woorden te automatiseren.’ Op het apparaat kun je ook filmpjes maken en monteren,
vertelt Rameckers. ‘We hebben onlangs een project gedaan met een partnerschool in
Maassluis. De leerlingen kregen de opdracht de lesstof van aardrijkskunde in een filmpje
samen te vatten voor leerlingen van de andere school. Dat werkte heel motiverend. En
voor de muziekles gebruiken we onder andere Virtuoso (een virtuele piano) en Garageband
(meerdere virtuele instrumenten).’
Internet
De leerlingen kunnen via het draadloze netwerk van de school het internet op. Gaat het
daar niet mis? ‘Nee hoor’, zegt Rameckers. ‘We hebben heel duidelijke afspraken die we
strak hanteren. Als je je er niet aan houd, neem ik de iPad in. Dat risico lopen ze liever
niet: ik hoef dan ook zelden in te grijpen.’ Zelfs leerlingen met specifieke leerbehoeften
zijn gebaat bij de iPad. ‘Daar is het hier in Vlaardingen zelfs mee begonnen. Voor de
leerlingen met leesproblemen en dyslexie hebben we destijds voor het eerst een app
ingezet die teksten voor kon lezen, terwijl je ze meeleest, een belangrijke ondersteuning
voor deze leerlingen.’
Zwitsers zakmes
Met de introductie van de iPad doe je dus meer dan de atomen van het traditionele
lesboek omzetten in digitale bits. Je haalt er een Zwitsers zakmes voor leren mee de klas
in. De iPad biedt apps om eigen ebooks samen te stellen, gebruik te maken van Skype of
het daarmee vergelijkbare FaceTime, (educatieve) spelletjes te spelen en webapplicaties
te draaien. Je maakt bovendien van de tablet in een handomdraai een digitaal stemkastje,
een dicteerapparaat of het virtuele bord van een gezelschapsspelletje. Werken
leerlingen dan alleen nog maar via hun schermpje-op-A5-formaat? Sudmeijer: ‘Zeker
niet. In de praktijk zoeken ook leerlingen naar vormen van wat we wel blended learning
noemen. Naast de iPad kan er dan ook een atlas en een schrift met een pen op de
schoolbank liggen, gaan leerlingen met elkaar en met de leraar in gesprek enzovoort.’
Enthousiasme
Rameckers voelt zich met een aantal
van haar collega’s een iPad-voorloper.
‘We moeten nog veel leren, steken daar
veel tijd in. Met het nodige enthousiasme
kom je dan een heel eind, want
het apparaat zelf is niet moeilijk te
bedienen en werkt altijd. En als ik het
even niet weet, is er altijd wel een leerling
die me wil helpen. Dat vind ik geen
probleem en het geeft het zelfvertrouwen
van zo’n jongen of meisje altijd
een flinke boost. Mooi toch?’
De iPad is niet de enige tablet op
de markt, maar vriend en vijand
zijn het erover eens dat het
apparaat in allerlei opzichten veel
te bieden heeft. Zo zijn er veel
betaalbare apps (programma’s)
beschikbaar die de gebruiksmogelijk
heden van het apparaat
vergroten. Het apparaat is licht van
gewicht, start razendsnel op, de
batterij gaat een hele werkdag
mee en de programma’s zijn over
het algemeen bijzonder gebruiksvriendelijk.
Kritiek is er ook: zo
ondersteunt de iPad Flash niet, een
veelgebruikte programmeertaal
voor dynamische inhoud, zoals
spelletjes en animaties, en is er
geen USB-poort om gemakkelijk
randapparatuur aan de iPad te
koppelen of via een stick
bestanden over te zetten.
De app Schooltas is gratis te downloaden
in de AppStore. Met een
proefaccount kun je kennismaken
met de functionaliteiten aan de
hand van enkele voorbeeldhoofdstukken
voor verschillende schoolvakken.
Links bij dit artikel:
http://tinyurl.com/ipadopschool
‘We moeten nog veel leren,
steken daar veel tijd in’
nr. 18 • 2012 • Vector
5

De uitval van de eerstejaarsstudenten
bij de lerarenopleidingen in
Nederland is groot. Uit een studie
van het Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt
(SBO) uit Den Haag
blijkt dat uitvallers herkenbaar zijn
omdat zij zich minder oriënteren,
laat hun studie kiezen en lagere
verwachtingen van opleiding en
eigen prestaties hebben. Het is een
telkens terugkerend onderwerp en
schoolleiders breken er hun hoofd
over, ook bij de lerarenopleidingen
van Fontys Hogescholen in Sittard
en Tilburg. De lerarenopleiding in
Sittard start een project om dit
probleem te beperken.
Uitval eerstejaars­
studenten terugbrengen
Lerarenopleiding Sittard start
studiekeuzeproject
Tekst: Henk Naaijkens
Jeroen de Brouwer is bij Fontys Lerarenopleiding Sittard verantwoordelijk
voor het verbeteren van studiesuccessen. ‘Bij alle lerarenopleidingen
in Nederland is de uitval van de eerstejaarsstudenten
dramatisch hoog’, bevestigt hij. ‘Bij de lerarenopleiding in
Sittard vinden wij op de oude manier doorgaan niet acceptabel.
Maatschappelijk gezien niet, maar ook voor de studenten niet.
Het is zonde van tijd, energie en het geld wanneer zoveel studenten
starten met een opleiding die niet bij hen past. Daarom
zijn we het project Studiekeuzecheck gestart. Hierin werken
enkele docenten samen onder leiding van Tom Boves, een expert
op het gebied van effectieve mondelinge communicatie.‘
Verkeerde verwachtingen
De Brouwer realiseert zich dat in het verleden al veel onderzoek
is verricht naar studie-uitval. ‘Bij de lerarenopleiding in Sittard
bleek, dat studenten die zich aanmelden voor de lerarenopleiding
vaak verkeerde verwachtingen hebben. Daarom besloten
we te kiezen voor een traject “voor de poort”. Wij gaan uit van
de volgende gedachte: als studenten verkeerde verwachtingen
hebben ten aanzien van hun studie, dan ligt dat aan ons. Een
student Geschiedenis komt hier binnen vanuit de motivatie dat
geschiedenis zo’n mooi vak is. Hij herinnert zich de bevlogen verhalen
van zijn leraar, hij werd daardoor getriggerd. Maar in het
6 Vector • nr. 18 • 2012
eerste jaar komt hij er achter dat hij op een lerarenopleiding zit
en dat hij voor pubers komt te staan die niet allemaal geïnteresseerd
zijn in wat hij vertelt. Dan gaat het er om dat je je kennis
overbrengt, kunt omgaan met klassenmanagement en adequaat
reageert op problemen. Kortom: er komt veel meer bij kijken dan
alleen je interesse voor het onderwerp of het schoolvak. ’
‘En dan hoor je achteraf: maar dat hadden ze toch moeten
weten! Wij vinden dat je daar niet mee weg komt.
Het is onze opdracht om te zorgen dat de studenten er
goed van op de hoogte zijn wat ze kunnen verwachten
als ze hier binnenkomen. Dat is beter voor de student en
voor ons, ook al betekent het dat je daardoor misschien
minder studenten binnenkrijgt.’
Stoplichtenmodel
Om een goed beeld te krijgen van de verwachtingen die studenten
hebben van de opleiding en de uitoefening van hun toekomstig
beroep werd besloten hen een digitale vragenlijst voor te
leggen. ‘Als wij naar aanleiding hiervan vinden dat de verwachtingen
niet overeenkomen met wat wij bieden, dan volgt er een
gesprek. In de toelatingsprocedure willen wij een soort “stoplichtenmodel”
volgen. Groen licht krijgen degenen die in onze

ogen een goed beeld hebben van de opleiding en voldoende
gemotiveerd zijn. Aanmelders met rood licht krijgen van ons te
horen dat ze beter niet aan de opleiding kunnen beginnen. Wij
geven ze het advies zich te oriënteren op een andere studie die
beter bij hen past. De studenten die oranje licht krijgen vormen
waarschijnlijk de grootste groep: het kan best zijn dat de lerarenopleiding
goed bij hen past of juist niet. Een goed gesprek over
hun verwachtingen moet uitsluitsel geven over hun motivatie, of
er belemmeringen zijn en zo ja welke.
Voorbereiding
In de voorbereiding van het studiekeuzeproject krijgt een aantal
punten bijzondere aandacht. Jeroen de Brouwer: ‘Op de eerste
plaats is het natuurlijk essentieel dat je een goede vragenlijst
hebt. Daarnaast gaan we docenten trainen om gesprekken te
voeren. Binnenkort beginnen we met trainingen voor motiverende
gespreksvoering voor zes tot acht docenten. Het mooiste
is als de student na zo’n gesprek zelf tot de conclusie komt of
de opleiding waarvoor hij kiest perfect bij hem past of juist niet.
Dan is het natuurlijk van belang op welk tijdstip je deze intake
laat plaatsvinden. We zetten alles op alles om in mei de gesprekken
te voeren, dus nog vóór het officiële inschrijftraject.’
Gesprekken
In de gesprekken wordt gekeken naar de motivatie en vragen we of
de student geïnteresseerd is in de leefwereld van zijn toekomstige
leerlingen. Een andere vraag die we stellen is: vindt je omgeving –
ouders, familie, vrienden of de leraar op school – dat dit beroep bij
je past? Ook vragen we hoeveel uren studenten denken te gaan
besteden aan hun studie in combinatie met bijbaantjes en hobby’s.
Daarnaast leggen we de studenten pictogrammen voor met de
meest voorkomende redenen van studie-uitval. De pictogrammen
helpen om daar dieper op in te gaan.
Tijdens de laatste Open Dag hebben we dergelijke gesprekken al
met belangstellenden gevoerd. Ze werden gemiddeld beoordeeld
met een 8,2 en bij 10% scoorden we zelfs een 10. Wel hadden
we op die dag te maken met een iets andere doelgroep. De
deelnemende leerlingen stonden nog aan het begin van het keuzeproces,
terwijl wij het instrument willen inzetten voor degenen
die al een tamelijk heldere keuze gemaakt hebben.
Doelgroep
Een ander punt is hoe je de doelgroep op het goede moment
bereikt. Jeroen de Brouwer: ‘We willen dat deelnemers zich registreren,
zodat we ze daarna actief kunnen benaderen. Dat kan
via de website, of op de Open Dagen. Ik zou dit eigenlijk als een
eis willen invoeren, maar dat gaat niet zo eenvoudig. Dus voorlopig
moeten we studenten daartoe verleiden, met als belangrijk
argument dat het in hun belang is. Als studenten nalaten zich te
registreren, of niet mee willen werken aan de studiekeuzecheck,
kun je je afvragen wat hun motivatie is. Dat zou dan eigenlijk
ook meteen een onderwerp van gesprek moeten zijn. Van de
Universiteit van Maastricht hoorde ik dat studenten afhaken als
ze vragenlijsten moeten invullen. Het was blijkbaar reden voor
minder gemotiveerde studenten om toch maar met een andere
studie te beginnen. Als studenten zo bij een opleiding terecht
komen die beter bij hen past, is dat natuurlijk ook goed. Er
wordt vaak geroepen dat late aanmelders de eerste uitvallers
zijn. We weten inmiddels dat dit verhaal voor onze opleiding niet
klopt. In 2009 zat de grootste groep uitvallers bij de inschrijvers
Jeroen de Brouwer (l) en Tom Boves (r)
in maart, in 2010 gold dat voor de groep van mei. Het percentage
uitvallers van degenen die zich in september inschreven zit
weliswaar boven het gemiddelde, maar in absolute aantallen
gaat het dan om een heel kleine groep.
Toetsen van kennis
Jeroen de Brouwer wil nog een stap verder gaan om studenten
op een goede manier te selecteren.: ‘We denken erover om bij
aanmelding ook kennis te toetsen. Zodoende kunnen we tijdens
het gesprek zeggen: je wilt wel docent economie worden, maar
je reken- of taalniveau is onvoldoende. Spijker eerst bepaalde
onderdelen bij, en wel vóór september! Ik zou daarbij willen
verwijzen naar een passende cursus.
Propedeuse
Met deze manier van “selectie voor de poort” hoopt FLOS de
studie-uitval aanzienlijk te beperken. Maar ook de studenten die
niet geschikt zijn voor de lerarenopleiding worden beter op weg
geholpen. ‘We willen dat ze een plek vinden waar ze beter tot
hun recht komen en ze daar bij helpen. En degenen die we wel
toelaten,moeten de opleiding echt kunnen halen. Gemakkelijk
wordt het ze daarbij niet gemaakt, want we zijn van plan de eisen
van de propedeuse te verscherpen. We hopen dat met deze
maatregelen de kwaliteit van de opleiding overeind blijft en dat
we goede studenten gaan afleveren. Mogelijk wordt het zó succesvol
dat andere scholen dit ook op deze manier gaan doen.’
nr. 18 • 2012 • Vector
7

Intakedagen vóór
de poort
Voortijdig signaleren niveau taal en rekenen
van nieuwe studenten
Tekst: Anne Kerkhoff (met medewerking van Lijn Schutte)
Bij alle kennis en kunde die élke bekwame leraar nodig
heeft, horen ook een hoog niveau van taalvaardigheid in
het Nederlands en competenties om taalgericht les te ge­
ven. Taal en taalgerichte didactiek zijn dan ook aandachts­
punten in alle lerarenopleidingen van Fontys Lerarenoplei­
ding Tilburg. De Taalwerkplaats heeft de opdracht om de
opleidingen daarbij te ondersteunen. Geïnspireerd door
collega’s van Fontys PABO’s, die betrokken waren bij het
Zwaluwstaartproject*, begon de Taalwerkplaats daar vorig
jaar al mee vóór de poort. De ervaringen zijn zo positief
dat de activiteiten dit jaar worden voortgezet en uitge­
breid. Scholen en studenten die belangstelling hebben,
kunnen zich melden!
Competente leraren zijn taalvaardige leraren
Competente leraren zijn taalvaardige leraren. Het zijn leraren die
bijvoorbeeld goed kunnen luisteren, die moeilijke zaken in woord
en geschrift begrijpelijk kunnen maken en die kunnen inschatten
welke woorden daarbij problemen kunnen opleveren voor hun
leerlingen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de taalvaardigheid
van leraren één van de weinige docentkenmerken is waarvan
onderzoekers empirisch hebben kunnen aantonen dat ze direct
samenhangen met de leerprestaties van leerlingen. Leraren die hogere
scores halen op taaltoetsen, hebben leerlingen die significant
beter presteren. Niet alleen bij het schoolvak ‘taal’, maar ook bij
andere vakken (Gennip en Vrieze 2008).
8 Vector • nr. 18 • 2012
Succesvolle studenten zijn taalvaardige studenten
Niet alleen om een competente leraar te zijn, maar ook om er een
te worden, is een hoog taalvaardigheidsniveau nodig. De lerarenopleiding
stelt hoge eisen aan de taalvaardigheid van studenten.
Naast ‘academische taalvaardigheden’ – om studieboeken te lezen,
colleges te volgen en reflectieverslagen te schrijven – moeten
studenten vanaf het begin ook meer professionele taalvaardigheden
beheersen. Tijdens stages wordt immers meteen een beroep
gedaan op hun vermogen om bijvoorbeeld verstaanbaar te spreken,
leerlingen – ook de minder taalvaardige - te verstaan en om
vruchtbare gesprekken te voeren met leerlingen én volwassenen.
Taalbeleid
In de Taalwerkplaats proberen we studenten daarbij te ondersteunen.
We doen dat door samen met de opleidingen te zoeken naar
mogelijkheden om ‘taalgericht’ op te leiden en door studenten die
tijdens de opleiding tegen problemen aan te lopen, te begeleiden
met behulp van cursussen, individuele begeleiding en studenttutoring.
De ervaring leert dat ons aanbod niet altijd volstaat. Vooral
voor studenten die hun vooropleiding buiten Nederland hebben
afgerond, geldt dat de uitval in het eerste jaar erg groot is en dat
die, ondanks onze inspanningen, óók wordt veroorzaakt door
taalproblemen.
Vóór de poort beginnen
Omdat studie-uitval voor alle betrokken partijen ongunstig is – en
niet alléén en zelfs niet in de eerste plaats vanwege de langstudeerdersboete
– is de Taalwerkplaats in de zomer van 2011 gestart
met het organiseren van ‘intakedagen’. We hadden daarbij twee
hoofddoelen voor ogen: we wilden bereiken dat de studenten hun
keuze voor de lerarenopleiding nog eens serieus zouden (her)overwegen
én we wilden dat de studenten, die zouden besluiten met
de opleiding te starten, zich vanaf dag één bij FLOT thuis zouden
voelen en de weg naar de Taalwerkplaats zouden weten te vinden.
We hebben ons daarbij laten inspireren door het SURFproject
‘Integrale trajectbegeleiding door kiezen en (ver)binden’, kortweg
het ‘Zwaluwstaartproject’.

Intakedagen
Een intakedag van de Taalwerkplaats bestaat niet uit een dag
taaltoetsen. We hebben aandacht besteed aan álle factoren die
volgens het Zwaluwstraatproject van invloed zijn op studiesucces:
vooropleiding, leerervaringen, gezondheidssituatie, netwerk,
houdingsaspecten en toekomstbeeld. We deden dat door middel
van een gevarieerd en druk programma. De studenten bekeken en
bespraken filmpjes over het beroep van leraar, namen actief deel
aan een miniles Flankerend Onderwijs, maakten een portret van
zichzelf als competente docent over vier jaar en presenteerden dat
voor de groep. De studenten namen verder in groepen deel aan
een puzzeltocht door het Mollergebouw, voerden leergesprekken
met elkaar en met een aantal FLOT-docenten en maakten – uiteraard
– tussendoor ook nog een aantal toetsen: rekenen, schrijven
en spellen. Daarnaast vulde elke student een schriftelijke vragenlijst
in waarin alle ‘Zwaluwstaartfactoren’ aan de orde kwamen, aangevuld
met wat vragen over hun specifieke taalsituatie.
Startadviezen
Na afloop van de dag schreven we op basis van alle informatie die
we hadden verzameld – de vragenlijsten, de opnames van de presentaties,
de toetsen, de observaties tijdens de groepsactiviteiten
- voor elke student een individueel ‘startadvies’ waarin we sterke
en zwakke punten benoemden en concrete suggesties gaven over
de manier waarop ze aan die zwakke punten zouden kunnen
werken áls ze zouden besluiten de opleiding te gaan volgen. Die
tips varieerden van het advies om snel contact op te nemen met de
studieloopbaanbegeleider tot en met een link naar een volgens ons
nuttige website of het lesrooster van de Taalwerkplaats.
Tevreden studenten
We hebben de deelnemende studenten aan het einde van de
intakedag én aan het einde van periode één gevraagd naar hun
reacties en ervaringen. Op de dag zelf deden we dat in de groep
en tien weken later deden we dat door elke student afzonderlijk
telefonisch te benaderen voor een interview. De reacties waren uitgesproken
positief. De studenten gaven aan blij te zijn dat ze alvast
met andere studenten en met hun nieuwe opleiding hadden kennisgemaakt.
Ze voelden zich daardoor al wat vertrouwd en verbonden
met de andere studenten en docenten die ze op de intakedag
hadden ontmoet. De studenten gaven ook
aan dat ze zich pas tijdens de intakedag bewust
waren geworden van de hoge eisen die
de lerarenopleiding stelt aan hun taalvaardigheid.
Het was hen duidelijk geworden dat een
reden als ‘goed zijn in wiskunde’ of ‘Spaans
is mijn moedertaal’ pertinent niet voldoende
is om de opleiding met plezier te volgen en
succesvol af te ronden. Sommige studenten
gaven aan dat zij deze dag graag veel eerder
hadden meegemaakt, omdat ze dan meer gelegenheid
hadden gehad om hun keuze voor
de lerarenopleiding te heroverwegen. En één
student, die na zes weken met zijn opleiding
stopte, gaf tijdens zijn exitgesprek expliciet
aan dat de ervaringen van de intakedag hem
zouden helpen bij het maken van de keuze
voor een andere opleiding.
Tevreden studieloopbaanbegeleiders
Ook de betrokken studieloopbaanbegeleiders, die via de studenten
kopieën van de startadviezen en de intakedocumenten
kregen, reageerden enthousiast. De startadviezen bleken nuttig als
uitgangspunt bij de eerste kennismaking met de studenten en bij
studievoortganggesprekken.
Vervolg
De positieve reacties van alle betrokken partijen hebben ertoe
bijgedragen dat FLOT ook dit jaar intakedagen organiseert voor
aspirant-studenten. Gezien de grote groep studenten die zich
jaarlijks meldt, is het niet haalbaar om elke belangstellende student
voor zo’n dag uit te nodigen. We hebben besloten om alleen de
vragenlijst – via internet - voor te leggen aan alle studenten die
zich melden als belangstellende dan wel als student. Op grond
van de gegevens die de studenten invullen, worden drie groepen
studenten onderscheiden:
1) studenten die op grond van de intakevragenlijst zonder meer
kunnen worden beschouwd als ‘kansrijk’;
2) studenten die gegevens invullen op grond waarvan we twijfelen
aan de juistheid of haalbaarheid van hun keuze voor de opleiding;
en
3) studenten die gegevens invullen op basis waarvan we ons
afvragen of ze beschikken over de ‘basisvaardigheden’ op de
terreinen van taal, rekenen en kennis van de wereld, die nodig
zijn om succesvol te studeren.
De laatste groep krijgt een uitnodiging voor een intakedag van de
Taalwerkplaats. De anderen worden door de opleiding van hun
keuze uitgenodigd voor een intakegesprek.
Perspectief
Het uiteindelijke rendement van investeringen in een uitgebreide
intake van studenten, kan pas na een paar jaar worden vastgesteld.
Op grond van onze ervaringen tot nu toe, hebben we echter al
goede hoop dat deelname aan een intakedag van de Taalwerkplaats
studenten kan helpen bij het maken van een juiste studiekeuze
en tevens bijdraagt aan een goede start van een opleiding
tot ‘de best denkbare (en dus zeer taalvaardige) leraar’.
* Het Zwaluwstaartproject is een door SURF
gesubsidieerd project waarin de faculteit Educatie
van Hogeschool Zuyd, de afdeling Kinderopvang en
Onderwijs van het Koning Willem I College en de
Fontys PABO’s samenwerken. Zie http://www.fontys.nl/
zwaluwstaart/home.412728.htm
nr. 18 • 2012 • Vector
9

10 Vector • nr. 18 • 2012

Aanvullende scholing voor
afgestudeerde leraren
Omgangskunde
Er is een oplossing bereikt voor de problemen die speel­
den rond de bevoegdheid voor afgestudeerden van de
lerarenopleidingen Omgangskunde. De vier betrokken
hogescholen hebben, in overleg met het ministerie, het
werkveld, de inspectie en het Interstedelijk Studenten
Overleg, een oplossing gevonden die recht doet aan de
verwachtingen van de studenten Leraar Omgangskunde.
‘Ik ben erg tevreden met de oplossing die, in overleg met
alle belanghebbende partijen, is bereikt’, aldus Thom de
Graaf, voorzitter van de HBO­Raad. ‘Het belangrijkste is
dat de studenten niet de dupe mogen worden van de
steken die alle partijen hier hebben laten vallen.’
Wet BIO
Studenten Leraar Omgangskunde die voor 2006 begonnen
aan hun opleiding hadden automatisch recht op een brede
bevoegdheid. Met de invoering van de Wet BIO in 2006 verviel
deze uitzonderingssituatie. Dat was echter niet bekend bij de
aanbieders, noch bij de inspectie of de werkgevers. Studenten
zijn daarom sinds 2006 in de veronderstelling geweest dat zij
voor een brede bevoegdheid werden opgeleid, en werkgevers
hebben hen ook op die manier aangesteld. Dat dit achteraf niet
juist was, heeft begrijpelijkerwijs tot veel commotie en onrust
onder de studenten geleid.
De oplossing
De regeling die nu is getroffen, houdt in dat studenten die tot
en met het studiejaar 2011/2012 aan de opleiding zijn begonnen
en na 1 augustus 2006 hun diploma hebben gehaald (of
nog zullen behalen), in de gelegenheid worden gesteld om
- kosteloos - aanvullende scholing te volgen. Wanneer zij deze
aanvullende scholing met goed gevolg afronden zijn zij alsnog
benoembaar om, naast Omgangskunde, les te geven in tien
vakken in het praktijkonderwijs en aan LWOO-geïndiceerde
leerlingen in het vmbo. Het gaat om dezelfde vakken die leraren
basisonderwijs ook mogen geven in het praktijkonderwijs en aan
LWOO-geïndiceerde leerlingen, namelijk: Nederlands, Engels,
wiskunde, geschiedenis, aardrijkskunde, biologie (inclusief kennis
der natuur),verzorging, muziek, handvaardigheid en tekenen.
Aanvullende scholing
De aanvullende scholing wordt op dit moment met de betrokkenen
samengesteld en heeft een zwaarte van ongeveer 15 European
Credits (EC’s) (ruim 400 studiebelastinguren). Studenten
en afgestudeerden ontvangen bericht zodra het programma is
vastgesteld en zij kunnen zich vervolgens inschrijven voor deze
scholing. Het eerste scholingsaanbod zal in elk geval vanaf 1 september
2012 plaatsvinden.
Opleiding in de toekomst
Omdat de brede bevoegdheid niet meer zal gelden voor studenten
die vanaf 2012 met Omgangskunde starten, gaan de
betreffende lerarenopleidingen van de hogescholen van Utrecht,
Leiden, Leeuwarden en Fontys in overleg met het werkveld om
te kijken op welke wijze zij in de toekomst hun opleiding het
beste kunnen inrichten. Zij willen - met de beperkte bevoegdheid
- toch tegemoet komen aan de wensen van het werkveld
en de behoeften van de leerlingen in het praktijk- en leerwegondersteunend
onderwijs. De opleiding geeft nu een tweedegraads
bevoegdheid voor het vak Omgangskunde. Dit vak wordt
voornamelijk in het mbo gegeven. Vakken als sociale vaardigheden,
burgerschap, beroepshouding en persoonlijke ontwikkeling,
maar ook faalangstreductietrainingen en leefstijl komen ook in
het voortgezet onderwijs voor. Dit zijn vakken die de leraar omgangskunde
bij uitstek kan verzorgen. Door het vak omgangskunde
op de lessentabel te plaatsen, in plaats van bovenstaande
benamingen, kan de leraar omgangskunde een vaste aanstelling
krijgen in het voortgezet onderwijs en het praktijkonderwijs.
Patricia van der Linden-Straatman
Teamleider Biologie-GzW-Omgangskunde
p.vanderlinden@fontys.nl
nr. 18 • 2012 • Vector
11

Johan Struik is afkomstig van Fontys Opleidingscentrum Speciale
Onderwijszorg, beter bekend als OSO. Daar was hij als regiomanager
verantwoordelijk voor de activiteiten in de regio
Utrecht en Flevoland. Hij begon bij OSO als docent en werd
daarna teamleider. Het pad naar OSO liep vanaf de pabo, docent
speciaal onderwijs en vervolgens ambulant begeleider in het
voortgezet onderwijs.
Scharnierpunt
Tijdens de innovatiedag van FLOT stelde hij zich voor aan zijn
nieuwe collega’s. Vanaf zijn jongste jeugd keek hij al reikhalzend
uit naar zijn eerste onderwijservaringen, vertelt hij. De hooggespannen
verwachtingen die hij vroeger had, zijn voor een groot
deel waargemaakt. ‘Ik heb in mijn onderwijsloopbaan het geluk
gehad verschillende docenten te ontmoeten met veel liefde
voor en kennis van de inhoud van hun vak. Dat heeft voor mij
persoonlijk veel betekend. De natuurlijke drang om te leren en
te ontwikkelen is gebleven, mede dankzij die docenten die iets
te vertellen hadden en met hun kennis en passie de studenten
inspireerden.’ Johan Struik noemt ‘relatie’ als scharnierpunt in
het onderwijs. ‘Alleen in samenwerking met elkaar komen we
tot goed en krachtig onderwijs. Zonder relatie geen prestatie.’
Muziek en literatuur
De liefde voor muziek en de literatuur heeft een grote invloed
gehad op zijn ontwikkeling. Met de contrabas trad hij jarenlang
op als semiprofessioneel muzikant. Daarnaast was hij actief als
componist en songschrijver bij EMI. Toen zijn contract daar afliep,
stopte hij met het schrijven en componeren van liedjes en kwam
het onderwijs op de eerste plaats. Door zijn interesse in taal en
communicatie kwam hij later in contact met een uitgeverij die
twee kinderboeken van hem uitgaf: Juf vermist en Slotgeheim.
12 Vector • nr. 18 • 2012
Johan Struik
Nieuwe adjunct-directeur
bij FLOT
Tekst: Henk Naaijkens
Op 1 februari is Johan Struik als adjunct­directeur
Onderwijs in dienst getreden bij Fontys Lerarenopleiding
Tilburg. Daarmee volgt hij Patrick Eckringa op, die per 1
januari benoemd is tot directeur van Fontys Hogeschool
Communicatie in Eindhoven.
Relatie
Zijn visie op het onderwijs richt zich niet zozeer op de beperkingen
van leerlingen maar meer op de mogelijkheden die ze in
potentie hebben. ’Als ik bekijk wat er allemaal valt te winnen
in het voortgezet onderwijs, kom ik nogmaals uit bij de relatie.
In de eerste plaats, de relatie met de leerling. Juist door af te
stemmen op je leerlingen kun je een optimaal leerrendement
bewerkstelligen. Als tweede, de samenwerking tussen docenten.
De school moet een lerende organisatie zijn, met voortdurende
intervisie, collegiale consultatie en een continue gerichtheid
om het gezamenlijk beter te doen. De huidige maatschappij zit
zodanig in elkaar, dat dit van het onderwijs wordt gevraagd. Ik
pleit daarnaast voor een sterkere gerichtheid op de mogelijkheden
van de leerling. We pinnen ons vaak te veel vast op wat
ze niet kunnen.’
Inspirerend
Johan Struik realiseert zich dat dit vraagt om een gedifferentieerde
aanpak. ‘Het eist veel van je didactisch en pedagogisch vermogen,
gekoppeld aan een sterke inhoud. Betrokken zijn bij de inhoudelijkheid
van je vak maakt het inspirerend. Vakmanschap en meesterschap
kunnen niet afzonderlijk naast elkaar bestaan. Ik denk
dat je pas goed onderwijs kunt geven als je met en van elkaar
leert. Het betekent dat je over je vak veel met elkaar moet praten.’
Verschillen
‘Onderscheidend in het onderwijs is, dat je kunt omgaan met
verschillen tussen leerlingen. Als je je ervan bewust bent dat de
gemiddelde leerling niet bestaat, dan weet je dat je ze niet bereikt
door alleen frontaal les te geven. Leerlingen zijn je belangrijkste
werkmateriaal, om goed werk te leveren moet je je in ze verdiepen.
Je moet ze beter kennen dan de methoden die je toepast!’

‘Nog niet getekend
door uitgedragen beleid’
FLOS-studenten analyseren het succes van de PVV in Limburg
Tekst: Jan de Jong
Tweede­ en derdejaarsstudenten
economie, geschiedenis en
aardrijkskunde uit Sittard zochten
in een gezamenlijk project naar
een verklaring voor de grote winst
van de PVV in Limburg bij
de provinciale verkiezingen van
maart 2011.
De opdracht was helder: ‘Ga op zoek naar mogelijke verklaringen voor het stemgedrag
tijdens de verkiezingen voor de Provinciale Staten van Limburg in 2011 vanuit geografisch,
historisch en economisch perspectief.’ Daar konden de studenten Mens & Maatschappijvakken
mee aan de slag. De uitslagen van 2010 (Tweede Kamer) en 2011 waren
natuurlijk ook opmerkelijk. Zeker in Limburg, waar de PVV in korte tijd uitgroeide tot
de grootste partij. In kranten en televisieprogramma’s werden de meest uiteenlopende
meningen over de achterliggende oorzaken geopperd. Een goed moment dus, om het
allemaal eens nauwkeurig in kaart te brengen.
Heerlen…
De Sittardse studenten gingen in kleine onderzoeksteams aan de slag. In elk team waren
de drie vakken aardrijkskunde, geschiedenis en economie vertegenwoordigd en ieder
team richtte zijn onderzoek op één Limburgse stad. Zo gingen Rosanne Quaden, Rik
Beyer, Alex van Roekel, Saskia Coenen, Silvia Hanssen en Jelle Hünen in Heerlen aan de
slag. De uitslag was daar duidelijk: in vergelijking met de Statenverkiezingen van 2007
kelderde het CDA van 22,7 naar 12,9% en de SP van 34,3 naar 20,6%. De PVV daartentegen
kwam met 21,1% voor het eerst de uitslagenlijsten binnen.
nr. 18 • 2012 • Vector
13

In hun historisch overzicht stellen de onderzoekers dat het CDA
en (later) de PvdA sterk aan invloed inboetten, omdat deze
partijen er niet in slaagden Heerlen na de sluiting van de mijnen
uit het dal te trekken. Gekoppeld aan de slechte economische
situatie ontstond er een braindrain, waardoor er relatief
weinig hoogopgeleiden zijn. En omdat het arbeidsaanbod van
de achterblijvers vaak niet aansluit bij de vraag heeft Heerlen
verhoudingsgewijs met een hoge werkloosheid te kampen. Niettraditionele
partijen lijken hiervan het meest te profiteren. Zie de
uitslagen van de SP in 2007 en die van de PVV in 2011.
Paul Jungbluth, onderzoeker aan de Universiteit van Maastricht,
wijst er in een interview met Alex en Jelle op dat het Limburgse
stemgedrag niet alleen economische, maar zeker ook demografische
oorzaken heeft. Zo denkt hij dat de afbrokkeling van het
CDA al bij de oprichting van die partij is begonnen. Limburgers
herkenden er te weinig de katholieke KVP-lijn in. Ook het feit
dat Limburg van oudsher sterke economische en sociale banden
met Duitsland had, en zich daardoor minder verbonden voelde
met de rest van Nederland, speelt een rol. Wilders maakte hier
handig gebruik van door zijn Limburgse wortels te benadrukken
tijdens de verkiezingscampagne. Jungbluth introduceert in het
gesprek het begrip ‘Politikverdrossenheit’, wat zoveel betekent
als ‘de buik vol hebben van politiek’. Omdat ‘de’ politiek geen
oplossing biedt voor de problemen, gaan kiezers op zoek naar
andere, ‘eigen’ oplossingen.
…en Roermond
De situatie in Roermond is niet te vergelijken met die in Heerlen,
zo constateerden de onderzoekers Yves Theunissen, Jules Ramakers,
Tom Kessels en Dirk Kneepkens. Om te beginnen moest
de PVV in Roermond de VVD voor laten gaan: 19,1 tegenover
25,5% van de stemmen. Maar ook hier waren het CDA en de
SP de grote verliezers. De PvdA wist in Roermond het verlies te
beperken tot 1,2%.
14 Vector • nr. 18 • 2012
Voor de teloorgang van het CDA gelden volgens de FLOS-
studenten de bekende redenen: ontkerkelijking, gepaard gaand
met het verdwijnen van het paternalisme. Het is een neergaande
lijn die al lang geleden is ingezet, zo stellen zij vast. In 1963
kreeg de KVP in Roermond bijvoorbeeld nog 70% van de
stemmen. Binnen tien jaar was dat afgekalfd tot 38% in 1972.
Opmerkelijker is de redelijke stabiliteit van de PvdA en vooral
van de VVD. ‘Roermond is voor ondernemers aantrekkelijk. In
2010-2011 is de stad verkozen tot meest vriendelijke gemeente
voor Midden- en Kleinbedrijven […] De vele ondernemers zijn
belangrijk voor Roermond, en hebben daardoor dus veel invloed
op de stad. De VVD speelt hier slim op in en probeert deze groep
voor zich te winnen, [kennelijk] met succes,’ zo staat het in het
onderzoeksrapport van de studenten.
Over het succes van de PVV concluderen de onderzoekers twee
aspecten: onvrede met de sociaal-maatschappelijke en sociaaleconomische
situatie in Roermond én herkenbaarheid van de
PVV. Voor dat laatste is vooral Geert Wilders zelf verantwoordelijk
met zijn oneliners en het beeld van de ‘gewone’ Nederlanders
Henk en Ingrid. ‘Beide zijn bedoeld om mensen zich tot de
ideeën van de PVV aangetrokken te laten voelen.’ Bovendien is
de partij, zoals één van de geïnterviewden het uitdrukte, ‘nog
niet getekend door beleid dat ze hebben uitgedragen.’ Een voordeel
dat ze bij de volgende verkiezingen in ieder geval niet meer
zullen hebben, zo stelt het rapport vast.
Zinvol en leerzaam
Bronnenonderzoek, verslaglegging, samenwerken, interviewen,
presenteren, debatteren. Dat zijn de vaardigheden die de
studiewijzer voor dit onderzoeksproject benoemt. Daar had ‘het
logenstraffen van borrelpraat’ ook wel bij mogen staan. Want,
zoals de studiewijzer het stelt: ‘Ook aan de borreltafel passeerden
uiteenlopende verklaringen [voor het succes van de PVV,
dJ] de revue.’ Het staat buiten kijf dat die doelstelling door de
FLOS-studenten ruimschoots is gehaald. De lijvige onderzoeksrapporten
spreken (letterlijk!) boekdelen.

Opbrengstgericht
werken met als doel een
ambitieuze leercultuur
Fontys Lerarenopleiding Tilburg (FLOT) werkt opbrengstgericht en wil
kennis en ervaring over opbrengstgericht werken uitwisselen en verdiepen
met scholen voor voortgezet onderwijs. Daarvoor start FLOT met
managementoverleg over onderwijskundig leiderschap. Ook worden op de
deelnemende scholen docentenwerkplaatsen ingericht. De deelthema’s voor
docenten zijn taal, rekenen en onderwijs dat past voor alle groepen leerlingen.
Tekst: Christel Kuijpers
nr. 18 • 2012 • Vector
15

De kaders van opbrengstgericht werken
Scholen zijn al enige tijd druk bezig met taal en rekenen. Bij wet
is een nieuwe standaard voor taal en rekenen op de drempels
van het onderwijs bekrachtigd. De implementatie daarvan wordt
binnenkort getoetst in de centrale examens voor mbo en vo.
Maar de ambities gaan verder. Het voortgezet onderwijs wordt
door het ministerie van OCW en de VO-raad gestimuleerd
komende jaren hard aan de slag te gaan om nog opbrengstgerichter
te werken en werk te maken van een ambitieuze leercultuur.
Opbrengstgerichter, want gericht op leerrendementen bij
leerlingen was iedereen in de scholen altijd al.
Onderzoek toont mindere scores
Het PISA-onderzoek 2009 laat echter zien dat Nederlandse
leerlingen minder goed scoren dan in 2003. Ook tonen nationale
onderzoeken aan dat leerlingen in het vo de laatste jaren minder
hoge cijfers halen voor Nederlands, Engels en wiskunde dan
enkele jaren geleden. Daarnaast stelde de inspectie van het
onderwijs in haar onderwijsverslag 2009/2010 vast dat slechts
ongeveer twintig procent van de scholen voldoet aan haar criteria
voor opbrengstgericht werken.
Ambities om leerresultaten optimaal te benutten
De ambities van de Nederlandse overheid voor economische groei
en sociale ontwikkeling leidden in het laatste regeerakkoord tot
de oproep de kwaliteit van onderwijs te versterken en hogere
prestaties van alle leerlingen na te streven. Deze ambitie is door
de minister neergelegd in het Actieplan Beter Presteren. Daarin
gaat het over opbrengstgericht werken. Dit kenmerkt zich door
een cultuur, die er op gericht is om de leerresultaten van leerlingen
optimaal te benutten, het beste uit alle leerlingen halen en
om de professionele nieuwsgierigheid van leraren te prikkelen. Zij
moeten streven naar een constante verbetering van de leerprestaties
van leerlingen en van de kwaliteit van het onderwijs.
Aanpak begint in de school
Het ministerie heeft de scholen nodig om haar ambities te
realiseren. Daarom is zij een gesprek aangegaan met de vertegenwoordigers
van scholen, waaronder de VO-Raad. In het
bestuursakkoord 2012-2015 van de VO-Raad en het ministerie
van OCW zijn de ambities voor het voortgezet onderwijs verder
aangescherpt. De echte aanpak begint in elke school zelf. Op alle
niveaus: strategisch, tactisch en operationeel. Een visie op de weg
waarlangs de ambities op de eigen school bereikt zullen worden,
vormt de eerste stap. Hoe gaan we op onze school de te verantwoorden
resultaten het best bereiken? Welke innovaties zijn
nodig, welke verbeteringen, hoe doen we dat? In de komende
jaren zal de inspectie van het onderwijs erop toezien of de school
erin slaagt om leerlingen op het niveau te brengen dat van de
leerlingen mag worden verwacht en om deze leerlingen zonder
vertraging of schooluitval door hun schoolloopbaan te leiden.
De rol van taal en rekenen
Het onderwijs in taal en rekenen zullen belangrijke vliegwielen
vormen voor het opbrengstgericht werken. Deze basisvaardigheden
staan al sinds 2010 bovenaan op de agenda van de overheid.
De invoering van referentieniveaus voor taal en rekenen zal
de eerste opbrengsten in de scholen zichtbaar maken. Immers,
resultaten van taal- en rekenonderwijs werken door in resultaten
voor de andere vakken. Hierbij gaat het niet om voortgang in de
16 Vector • nr. 18 • 2012
ontwikkeling van basisvaardigheden van alleen zwakke leerlingen,
maar van alle leerlingen. Ieder wordt uitgedaagd om op het
eigen niveau te komen tot betere prestaties. Naast fundamentele
niveaus die door alle leerlingen op een overgangsmoment
in de doorlopende leerlijnen behaald moeten worden, zijn ook
streefniveaus voor excellente leerlingen beschreven. Het Referentiekader
taal en rekenen vormt op die manier tegelijkertijd een
instrument om doorlopende leerlijnen van po naar vo en van vo
naar mbo of hbo te versterken.
Leren in context die leerlingen aanspreekt
Het zijn vooral docenten die daadwerkelijk zorgen voor beter
taal- en rekenonderwijs van hun leerlingen. Zij geven het
primair proces inhoud en vorm. Zij begeleiden de individuele
leerlingen en hun ouders bij de voortgang van het leren. In de
meeste scholen voeren docenten met elkaar de discussie: gaan
we taal- en rekenniveaus van leerlingen verhogen door extra
lessen Nederlands en rekenen aan te bieden? Of pakken we de
kans om leerlingen veel meters te laten maken in met name het
taalleerproces, door juist in de zaakvakken taal- en rekenvaardigheden
te stimuleren? Dat geeft het team de kans leerlingen te
motiveren voor het leren van taal en rekenen: de basisvaardigheden
worden geleerd in een context die de leerlingen aanspreekt.
Verschillende scenario’s worden onderzocht
Daarnaast vinden discussies plaats over de methoden die aanvullingen
behoeven voor verschillende groepen leerlingen. Welke
aanvullingen zijn voor wie gewenst? Hoe organiseert de school
de benodigde differentiatie? Hoe en door wie wordt de ondersteuning
bij persoonlijke leervragen geboden? Het bedenken van
mogelijkheden en het onderzoeken welke aanpak wel of niet
werkt, brengt veel energie in de teamsamenwerking. Ook de
samenwerking tussen team en management vindt plaats bij het
organiseren en nader onderzoeken van de bedachte scenario’s.
Hoe kunnen verschillen worden benut
Tussen leraren in een team bestaan onderling altijd verschillen.
En dat is maar goed ook, want dan kunnen deze verschillen benut
worden. Het schoolmanagement als onderwijskundig leider
stuurt op de wijze waarop dat binnen de school gebeurt. Een
school die leeropbrengsten wil maximaliseren, zal vanzelf resultaatgerichte
plannen op allerlei niveaus bedenken en uitvoeren.
Naast de formulering van een eigen visie formuleert elke school
een schoolplan met doelen voor het taal- en rekenbeleid. Daarna
worden deze als SMART geformuleerde activiteitenplannen binnen
het team of de afdeling gepresenteerd. Tot slot maakt het
management afspraken met individuele docenten over ieders rol
in dat proces.
Een goed HRM­beleid is onmisbaar
Via de gesprekscyclus kunnen resultaatsafspraken worden afgesproken,
maar ook gemonitord en geëvalueerd. Beoordelen is
van belang bij functiedifferentiatie binnen het lerarenteam, omdat
dit een manier is om verschillende functioneringsniveaus van
leraren zichtbaar te maken. Professionalisering van het team of
teamleden vormt daarin een aandachtspunt. Daarbij zijn steeds
drie basale dimensies aan de orde: vakinhoudelijke kennis en
vakdidactiek van leraren; pedagogisch-didactische competenties
van leraren en de persoon van de leraar zelf. Na de lerarenopleiding
zijn leraren startbekwaam. Hun verdere ontwikkeling vindt

plaats binnen het team op school. Daar blijken goede leraren gekenmerkt te worden
door persoonlijke kwaliteiten. Excellente leraren zijn in staat hun leerlingen op een dieper
en geïntegreerd niveau te laten leren. Zij leggen als vanzelf een relatie tussen hun kennis
over onderwijs en dat wat er zich daadwerkelijk in de concrete lessituatie afspeelt.
Moeten nu alle leraren in het team hetzelfde kunnen en doen, of komen verschillen tot
hun recht? Geldt hetzelfde voor alle leerlingen? De vragen die ook op dit niveau leven
zijn: welke aanpak past het best bij wie, hoe ziet dat eruit, wat is het beoogd resultaat?
Successen worden zichtbaarder en kunnen worden gevierd!
Samen onderzoekend aan de slag
De weg naar opbrengstgerichter werken wordt dus aangelegd op verschillende niveaus
binnen de school. Ervaringen met invoering van taal- en rekenbeleid - met innovaties in
het algemeen - hebben ons geleerd dat verankering het best gegarandeerd wordt als het
beleid en de implementatie deel uitmaken van het integrale onderwijsbeleid of de kwaliteitszorg
van de school. Daarbij zijn nog verschillende varianten mogelijk. Hoe bepaal je
welke aanpak het meest succesvol zal zijn?
We weten dat de leraar de grootste succesfactor vormt voor opbrengstgericht werken.
Het feit dat elke school excellente leraren naast startbekwame leraren in de teams heeft,
biedt kansen. Excellente leraren kunnen hun kennis en ervaring binnen het team benutten
in coaching van minder ervaren collega’s. Zij kunnen opgedane kennis binnen het
team verspreiden en voorstellen doen voor het taal- en rekenbeleid, al dan niet vanuit een
hogere functie. De frisse blik van nog in opleiding zijnde, of net hun opleiding afgerond
hebbende collega’s, houdt de blik van het team fris. Een teamaanpak is daarom kansrijk.
Actieonderzoek
Actieonderzoek vormt een goed instrument om goed inzicht te krijgen welke aanpak wel
of niet werkt. Het management wordt uitgedaagd tot onderzoeksmatig leidinggeven,
gericht op de kritische analyse en interpretatie van prestaties in het kader van de kwaliteitszorg.
Daarnaast kunnen concrete actieonderzoeken worden uitgevoerd door de docenten
en aankomende leraren binnen de school die opbrengstgerichter wil werken.
Hier raken ambities tussen scholen elkaar. Ook binnen de lerarenopleidingen zijn we met
actieonderzoek bezig onderwijs te innoveren en te verbeteren. Ervaringen die we opdoen
met opbrengstgericht werken worden bij FLOT uitgewisseld door een groep collega’s.
Onze ambitie is die ervaringen te delen met scholen voor voortgezet onderwijs waarmee
we in onze regio samenwerken. Door samen actieonderzoeken op te zetten en uit te voeren
kunnen we onze kennis vergroten. Door de kennis en ervaring onderling uit te wisselen,
kunnen we nieuwe aanpakken ontwikkelen, uitproberen, monitoren en verbeteren.
Samen aan de slag
FLOT wil graag een managementoverleg
rondom dit thema starten. De ambitie
is om ook docentenwerkplaatsen in te
richten voor docenten, die op dezelfde
scholen werkzaam zijn, voor taal, rekenen
en passend onderwijs voor alle
leerlingen. Samen aan de slag om meer
opbrengsten tot stand te brengen in
het onderwijs in deze regio. Het geheel
belooft meer te zijn dan de som der
delen. Wilt u meedoen aan het managementoverleg
‘Opbrengstgericht werken’
of deel uitmaken van een docentenwerkplaats
taal, rekenen en/of passend
onderwijs voor alle leerlingen, dan kunt
u contact opnemen met Jacqueline
Gielen, j.gielen@fontys.nl.
In het bestuursakkoord 2012-2015 van
de VO-Raad en het ministerie van OCW
zijn de ambities voor het voortgezet
onderwijs als volgt geformuleerd:
• Leerlingen behalen goede prestaties
op de kernvakken en worden breed
gevormd.
• Scholen werken systematisch aan
het maximaliseren van prestaties van
leerlingen (opbrengstgericht).
• Leraren signaleren verschillen tussen
alle leerlingen en gaan daarmee op
een adequate wijze om.
• Op scholen wordt excellentie
gestimuleerd en hoogbegaafdheid
ondersteund.
• Op scholen heerst een lerende cultuur,
waarbij ook het leren van leraren
en schoolleiders aandacht krijgt.
Een goed HRM-beleid is daarvoor een
voorwaarde.
nr. 18 • 2012 • Vector
17

Special over rouw in het onderwijs
Riet Fiddelaers­Jaspers:
‘In de omgang met rouw vindt in het onderwijs de
laatste jaren een duidelijke verschuiving plaats’
Tekst: Henk Naaijkens
Als het onderwerp ‘rouw’ ter sprake
komt valt al snel de naam van
Riet Fiddelaers­Jaspers. Zij schreef
verschillende brochures en boeken
over rouw en is vooral gespecialiseerd
in rouwende kinderen en jongeren.
De relatie met het onderwijs
is dan snel gelegd. De lerarenopleiding
Levensbeschouwing heeft aan
haar gevraagd om vanuit de Raad
van Advies mee te kijken naar het
curriculum.
In 1996 verschenen twee boeken van
haar – “Afscheid voor altijd” en “Dood
normaal” voor het basis- en voortgezet
onderwijs. Daarmee werd voor het
eerst didactisch materiaal gepubliceerd
dat bruikbaar was in het onderwijs. De
aandacht die deze publicaties trokken,
zorgde tijdens een congres over
dit onderwerp in de Utrechtse jaarbeurs
in 1996 voor een grote belangstelling
van docenten en media. Sinds die tijd
heeft het onderwerp rouw langzaam
maar zeker een vaste plaats veroverd
in het onderwijs. De maatschappelijke
aandacht nam toe, evenals de bereidheid
om erover te praten. Ook kwam steeds
meer materiaal beschikbaar dat geschikt
was om jongeren in het onderwijs op
een verantwoorde manier te begeleiden.
18 Vector • nr. 18 • 2012
Business as usual
‘Begin jaren 90 was er weinig materiaal
en inzicht voorhanden over rouw op
scholen’, vertelt Riet Fiddelaers-Jaspers.
‘Het Sint-Janslyceum in Den Bosch was
daar een goede uitzondering op, want
daar draaide in die tijd al een rouwgroep.
Er was ook een groot verschil
tussen school en thuis. In ’t algemeen
– zeker als er in het gezin iets plaatsvond
– hadden de scholen een houding van:
gewoon doorgaan, business as usual. Bij
een thuissituatie was het voor de school
toch vaak een ver-van-m’n- bed-show.’
Uitstel
Kinderen en jongeren pakken hun rouw
meestal niet meteen op. Uitstel van rouw
is eerder normaal dan een uitzondering,
weet ze intussen door jarenlange
ervaring. ‘Als je te maken hebt met
leerlingen in het voortgezet onderwijs,
dan heb je kans dat eerder verlies weer
actueel wordt. Kinderen en jongeren
rouwen in stukjes. In ieder deel van hun
leven komen er nieuwe vragen, omdat
ze in een nieuwe levensfase belanden en
hun verstandelijke vermogens zich meer
ontwikkelen. Op verschillende momenten
- denk aan contacten op school
of tijdens de stage - klopt er weer een
stukje rouw op de deur. Studenten worden,
bijvoorbeeld als leraar in opleiding,
geconfronteerd met een leerling die
bijvoorbeeld ook een vader of moeder
verloren heeft. Dit kan hun eigen jonge
verlies raken.
Kluisje
In het algemeen hebben jongeren meer
last van een ingrijpende gebeurtenis,
als die in een ver verleden plaatsvond.
De rouw die ze bij zich dragen is van
buitenaf ook niet altijd zichtbaar. Riet
Fiddelaers: ‘Ze willen op dat moment
die rouw niet aan, die wordt dan als het
ware geparkeerd. Ik noem het vaak: in
een kluisje van binnen, daar gaat het in
en dat gaat op slot. Nu lijkt het van de
buitenkant of iemand normaal functioneert
en dat is ook zo. Maar de rouw
zit er wel! Op een bepaald moment
gaat, bijvoorbeeld door een bepaalde
gebeurtenis, die deur weer een stukje
open en dan moet je er iets mee. Vooral
tijdens de puberteit gebeurt er veel met
een kind. Er komen allerlei gevoelens
naar boven en er ontstaat behoefte om
een relatie op te bouwen met een ander.
Maar dat kan angst met zich meebrengen:
blijft die ander wel? Want ze
hebben in hun jeugd meegemaakt dat er
iemand uit hun leven verdween. Daaruit
kan bindingsangst ontstaan.’
Verschuiving
Riet Fiddelaers ziet de laatste jaren
duidelijk een verschuiving optreden in
de omgang met rouw in het onderwijs.
‘Vroeger moest ik bij het overlijden
van een leerling of een leerkracht vaak
zeggen: sta eens wat langer stil bij zo’n
ingrijpende gebeurtenis. Nu ben ik eerder
geneigd om aan te geven: je moet
het gewone leven ook weer oppakken.
Dat betekent dat er beslissingen moeten
worden genomen over het gedenktafeltje
of de stilteruimte. Van belang is
dat hierover goed gecommuniceerd
wordt in de school en dat het niet ineens
verdwijnt.’
Waarom haar interesse voor rouw in het
onderwijs? Toen ze al enige tijd bezig
was met trainingen geven aan docenten
over sociaal-emotionele problematiek,
kwam regelmatig het thema verlies aan
de orde. ‘Ik vond dat ik daar iets mee
moest doen en dat zegt natuurlijk ook
iets over mij. Sinds wanneer dit thema
mij bezighoudt? Ik ben opgegroeid in
een gezin waar rouw onuitgesproken
aanwezig was, ik heb het bij wijze van
spreken vroeger thuis ingeademd. Er
werd niet veel over gesproken, maar het
was er wel. Intussen staat het onderwerp
meer in de belangstelling en is er veel
onderzoek gedaan.’

Rouw op school
‘In 1993 ben ik gepromoveerd op het onderwerp “rouw op
school”. Daarbij heb ik speciaal gekeken naar individuele
begeleiding en groepsbegeleiding. Toen ik bij de KPC-Groep
(Katholiek Pedagogisch Centrum, een adviesorganisatie voor het
onderwijs) werkte, werd ik steeds vaker gevraagd op scholen
als zich situaties voordeden rondom verlies. Ik ben leraren gaan
opleiden om groepen te kunnen begeleiden. Intussen heeft dit
onderwerp een hoge vlucht genomen en zijn er op veel scholen
rouwbegeleidingsgroepen ontstaan. Daarnaast heeft de begeleiding
van individuele leerlingen zich sterk ontwikkeld.’
Omgaan met verlies
‘In 2003 heb ik met een collega
een tweejarige opleiding
opgezet: Omgaan met verlies.
Hieraan namen veel mensen
deel uit het onderwijs, het
maatschappelijk werk en de
hulpverlening. Deze opleiding
gaat echt de diepte in.
Want je moet eerst je eigen
rouwlandschap onderzoeken.
Door eerst je eigen stuk te
onderzoeken, kun je pas iets
voor een ander betekenen.
Als je het hebt over het thema leven en dood, hoor je te weten
hoe het jongeren raakt en hoe het jou raakt. Dan pas kun je
een juiste houding bepalen om er voor de leerlingen te zijn.
Iedereen maakt in zijn leven verlies mee. Verlies zit op veel meer
plekken dan je in de gaten hebt. Soms moet je leren afstand
te houden, want er zijn leerlingen die daar op school niet mee
geconfronteerd willen worden. Enerzijds zijn er gevoelens over
verlies, anderzijds is er behoefte aan afleiding. Daar moet je dan
als begeleider een verbinding mee maken. Maar makkelijk is het
niet. Komt er een goedwillende mentor naar ze toe en reageren
ze met een houding alsof er niks aan de hand is en ze nergens
last van hebben.’
Subtiel
Hieruit blijkt dat omgaan met jongeren met verlies om een subtiele
aanpak vraagt. ‘Iedere jongere wil hierin gehoord zijn, maar
ze vragen allemaal om een specifieke aanpak. Soms kan een
knipoog of een blik al voldoende zijn. Mijn leraar snapt wat er
aan de hand is, weet de leerling dan. Ik zeg altijd tegen leraren:
ga niet alleen af op de buitenkant. Het lijkt of dingen niet aankomen,
maar het komt wel degelijk binnen. Je moet daarvoor wel
het goede moment en de goede manier kiezen. Vooral aandacht
geven is belangrijk. Luisteren is vaak belangrijker dan praten. En
spreek leerlingen vooral niet aan op hun verlies in een volle klas,
maar neem ze even apart. Behalve in rouwgroepen natuurlijk,
want daar herkennen ze elkaars problemen.
Boosheid
Riet Fiddelaers is ervan overtuigd dat de school in de begeleiding
bij rouw een zinvolle rol kan spelen. ‘Kinderen willen hun ouders
niet nog verdrietiger maken, dus je kunt door je aanwezigheid
veel betekenen. Ze denken vaak dat het niet normaal is als zich
bijvoorbeeld een vorm van boosheid manifesteert. Het normaliseren
van rouw is belangrijke info voor jongeren.
Kleine dingen
‘Een groot verlies dat een leerling heeft meegemaakt, daarmee
ben je meestal wel bekend. Een verlies dat zich lang geleden
afspeelde, daarvan ben je niet altijd op de hoogte. En juist dat
speelt vaak een nog grotere rol.
Juist het hele jonge verlies is niet
erkend, bijvoorbeeld in gevallen
waarbij een ouder overleed toen
het kind nog heel jong was. Bij
jong verlies is er vaak sprake van
een ‘verliestrauma’: voor een kind
is het een overspoelende ervaring.
Je ontwikkelt als jongere een
overlevingsstrategie om jezelf te
handhaven. Dan ontstaat er een verschil
tussen binnenkant en buitenkant.
Jongeren gaan bijvoorbeeld stoer gedrag
vertonen, of ze doven hun verdriet met drank of
met drugs. Daarom moet je in het onderwijs goed
kijken waar de begeleiding ophoudt en de therapie begint. Maar
door het normaliseren met eenvoudige dingen kun je heel veel
doen.’
Toets voor directie
‘De balans tussen aandacht voor het thema en de lessen weer
oppakken, dat is een probleem dat ik altijd op scholen tegenkom.
Omdat iedereen dit op een andere manier ervaart,
kunnen er conflicten over ontstaan. Het is een vraag die altijd
terugkomt, omdat mensen er basaal anders over denken. Als de
directeur zegt: haal dat rouwaltaartje nu maar eens weg, dan
vindt de docent dat misschien nog niet het juiste moment. En
dan zijn ook de ouders boos. Hoe communiceer je daarover met
elkaar. Ben je helder? Daar kunnen soms echt grote conflicten
over ontstaan. Vaak is het niet mogelijk om daar normaal over te
praten. Daarom is een situatie van verlies, zeker bij een drama,
vaak een toets voor de directie. Óf ze gloriëren, óf ze vallen van
hun voetstuk.’
nr. 18 • 2012 • Vector
19

Special over rouw in het onderwijs
Fontys Lerarenopleiding Tilburg
kent op het gebied van levensbe­
schouwing twee opleidingen: de
lerarenopleiding Levensbeschou­
wing en de opleiding Levensbe­
schouwelijk werker. De opleiding
voor Levensbeschouwelijk werker
richt zich op drie sectoren: de zorg,
verlies en rouw, en samenleving
en overheid. Binnen deze sectoren
kan op verschillende manieren
invulling gegeven worden aan
het beroep. Denk bijvoorbeeld
aan levensbeschouwelijk coach/
begeleider, trainer van cursussen
op ethisch of levensbeschouwe­
lijk terrein en uitvoering geven
aan rituelen bij levensingrijpende
gebeurtenissen.
Tekst: Henk Naaijkens Thema twee in het eerste studiejaar: Rouw
Studenten van de opleiding Levensbeschouwelijk werker krijgen tijdens het eerste jaar
volop gelegenheid om zich te verdiepen in levensbeschouwelijke thema’s. David Slomp
en Koen Overkamp praten enthousiast over hun eerste ervaringen. Uit hun manier van
praten blijkt, dat ze met veel betrokkenheid en heel bewust bezig zijn met de opleiding.
‘Het profiel van onze opleiding Levensbeschouwelijk werker is zodanig, dat studenten
zich ruimschoots kunnen oriënteren op allerlei onderdelen van het maatschappelijk
leven’, zegt Bert Boumans. ‘In de propedeutische fase zitten veel beroepsvoorbereidende
elementen, dus moeten de studenten een kans krijgen om straks te kunnen kiezen welk
aandachtsgebied zij willen volgen binnen de variant levensbeschouwelijk werker. We
kennen bij de opleiding voor levensbeschouwelijk werker drie varianten: aandacht voor
de wereld van de zorg, de wereld van verlies en rouw in periode twee en de wereld van
zingeving op het maatschappelijk snijvlak. Denk bij dit laatste bijvoorbeeld aan werken
met uitgeprocedeerde asielzoekers, daklozen, het aidspastoraat of ex-gedetineerden. In
iedere periode staat een bepaald aandachtsveld centraal.’
20 Vector • nr. 18 • 2012
Het thema ‘rouw’
bij de levensbeschouwelijke
opleidingen
Raakvlakken
Rouw heeft veel raakvlakken met verschillende werkgebieden, hebben de studenten
ontdekt. Je kunt er op allerlei manieren, soms onverwacht, mee in aanraking komen. Koen
Overkamp koos voor een werkstuk over euthanasie. Hierin beschrijft hij de morele, ethische

en juridische aspecten. ‘Wat vinden de mensen van euthanasie en waarom, hoe kijkt men
door de eeuwen heen naar dit onderwerp. Ik heb ook het wetboek erbij gehaald om te
kijken hoe de “wet bij levensbeëindiging” in elkaar zit, vertelt hij.
Veel snuffelen
‘Rouw en aanverwante problematiek, zoals euthanasie, komen studenten op allerlei
gebieden tegen’, vertelt Bert Boumans, studieloopbaanbegeleider van de eerstejaars. ‘In de
zorg heb je ethische commissies waar de levensbeschouwelijk werker in zit. Tijdens de vier
perioden die het studiejaar kent - een algemene inleiding, oriëntatie over het thema rouw,
verkenning van de wereld van de zorg en afsluitend: levensbeschouwing op het snijvlak van
de maatschappelijke organisatie - ligt de nadruk op kennismaken en oriënteren. Het eerste
jaar van de opleiding is veel snuffelen’, legt hij uit. ‘In het kader van het thema rouw zijn we
bij een uitvaartonderneming geweest en bezochten we het kerkhof aan de Bredaseweg.
We hebben aan de grafmonumenten gezien hoe de visie op dood in de loop van de laatste
decennia veranderd is in het publieke domein. Eenzelfde ontwikkeling vind je terug bij de
gedachtenisprentjes. Daar zie je ook dat er in de loop van de tijd een verschuiving optreedt.
Vroeger werd de aandacht gericht op het leven na de dood bij God, later werd verwezen
naar het hiernamaals en in deze tijd ligt het accent op de herdenking van het leven dat
geleefd is. Bij de gedachtenisprentjes zien we nu de tendens dat de overledenen hun eigen
prentjes maken.’
Niet verdrietig
Een aparte ervaring vond David Slomp de excursie naar het crematorium in Bergen op
Zoom. ‘Daar zagen we islamitische en christelijke begraafplaatsen naast elkaar. Wat me
speciaal opviel was dat het er helemaal niet verdrietig uitzag maar juist heel vriendelijk en
tegemoetkomend. Je wordt verwelkomd in een mooi decor dat niet onmiddellijk associaties
oproept met dood en rouw. Dat vond ik heel bijzonder.’
Verschillende culturen
David maakte een werkstuk over rouw en rouwverwerking in verschillende culturen. Daarin
betrekt hij ook filosofische en religieuze aspecten. ‘Ik word aangetrokken door de vragen
over het leven vanuit de verschillende religies’, verklaart hij zijn interesse. ‘In de islamitische
cultuur zijn de rituelen rondom dood en begraven heel sober,’ viel hem op. ‘Dat komt omdat
ze geloven in de wederopstanding. Bij het boeddhisme en hindoeïsme staat de religie
centraal en zoekt men naar een houvast om de dood een plaats te geven. Daar geloven ze
in reïncarnatie. Bij christenen is de Bijbel een inspiratiebron. Jezelf identificeren, terugzien en
herkennen speelt daarbij een grote rol.’
Rouw in het onderwijs
In het onderwijs kan een docent onverwacht te maken krijgen met een situatie waarin
rouw een rol speelt. ‘Als er op een school bijvoorbeeld een leerling of docent overlijdt, dan
is rouw een thema dat zich onverwacht en op verschillende gebieden manifesteert’, zegt
Bert Bouman. ‘Als zich een dergelijke gebeurtenis voordoet, denk dan bijvoorbeeld aan de
zorg voor de klasgenoten, de contacten met ouders rondom de uitvaart, de emoties die
spelen binnen het docentencorps. De reden waarom de leerling is overleden speelt een rol.
Dat kan zijn door een ziekte, een ongeluk of zelfdoding. Omgaan met gevoelens ligt vaak
heel subtiel, want bij sommige leerlingen kan soms een dubbel gevoel ontstaan. Zij worden
verondersteld verdrietig te zijn, terwijl het niet uitgesloten is dat een leerling de overleden
schoolgenoot of docent misschien niet mocht. Het probleem op de school is dat algemene
gevoelens vaak wel eenduidig zijn, maar dat geldt niet voor de individuele leerling of docent.
Die gemengde en tegenstrijdige gevoelens vragen om een professionele aanpak.’
Altaartje
Studenten die de lerarenopleiding
volgen, voeren bij hun beroepsvoorbereiding
een literatuurstudie uit. Margot
Roovers heeft bij haar beroepsvoorbereiding
onderzoek gedaan naar rouw.
‘Het is belangrijk om te ervaren wat er
in de praktijk op je afkomt. Ik voerde
een opdracht uit bij de GGD en enkele
zorginstellingen, om te onderzoeken
wat voor plannen ze hadden. Toen de
directeur van mijn vroegere basisschool
overleed, heb ik aan de docenten
gevraagd: hoe gaan jullie daar mee
om, hoe pak je het aan en hoe praten
jullie er met elkaar over? Er werd onder
andere een altaartje ingericht waar
de leerlingen een herinnering aan de
directeur konden wegleggen, zoals een
tekst of een foto. Ik heb de docenten
gevraagd hoe lang ze dit altaar zouden
laten staan. Als antwoord kreeg ik:
pas wanneer de leerlingen aangeven
dat het weg mag, eerder doen we het
niet. Dat was voor mij een teken dat
deze school zorgvuldig omgaat met
gevoelens.’
Emoties
Ook Eric Schapendonk volgt de lerarenopleiding.
Hij spitste zijn literatuuronderzoek
toe op het thema rouw in
concrete situaties. ‘Die doen zich in
het onderwijs voor als er bijvoorbeeld
sprake is van de onverwachte dood
van een leerling, zoals een ongeluk of
door zelfdoding. Mijn opdracht was te
onderzoeken hoe je hiermee omgaat
en wat er moet gebeuren. Er spelen
bij zo’n gebeurtenis heftige emoties.
Daarom had ik het idee: daar zou ik
later wel iets mee willen doen. Hoe help
je de leerlingen of je mededocenten
hiermee? Voor mij is het belangrijk dat
ik deze problemen niet ontken. Als
docent levensbeschouwing wordt van
je verwacht dat je oplossingen aanbiedt
of een troostend praatje houdt. Van de
docent wordt ook verwacht dat hij sterk
is, zodat je steunpilaar kunt zijn voor
anderen en hulp kunt verlenen. Maar
tegelijkertijd moet je wel mens blijven
en je emoties kunnen tonen.’
nr. 18 • 2012 • Vector
21

Special over rouw in het onderwijs
Tekst: Jan de Jong
‘En toen kwam alles ineens samen’
Lilian van den Bergh verzorgt uitvaarten en schrijft levensverhalen
22 Vector • nr. 18 • 2012

Lilian van den Bergh studeerde in
1996 af bij de opleiding Nederlands
van de Tilburgse lerarenopleiding.
Maar ze wilde geen lerares worden.
‘Je had toen nog twee vrije stu­
dierichtingen. Dat waren commu­
nicatieopleidingen waar je na een
gemeenschappelijk eerste jaar voor
kon kiezen.’ Zij koos voor de rich­
ting “communicatie voor culturele
instellingen”.
‘Ik werkte destijds in de gezondheidszorg,’
vertelt Lilian. ‘En daarnaast ging ik
studeren. Eerst vwo op het Avondcollege
in ’s-Hertogenbosch, daarna Nederlands
in Tilburg. Niet omdat ik “iets” wilde worden,
maar gewoon uit belangstelling. Ik
heb altijd al een grote liefde voor literatuur
gehad, dus Nederlands leek een voor de
hand liggende keuze.’
Lilian kijkt met veel plezier terug op haar
studietijd. ‘Ik heb echt genoten van de
opleiding. Als ik er aan terugdenk komen
er meteen weer allerlei namen bovendrijven.’
Die van Cees Lemmens bijvoorbeeld,
een bevlogen docent die destijds
grammatica gaf. ‘Dat vak heeft me wel
wat zweetdruppeltjes gekost’, herinnert ze
zich. ‘Maar dat werd ruimschoots goedgemaakt
door de fantastische literatuurlessen
van Ton Smulders en Alfred Kerckhoffs.
Ook op de lessen van Henriette
Visser, die Mythologie gaf, en Annemarie
Rijkers van vakken als PR en Voorlichting,
kijk ik met heel veel plezier terug.’
‘Maar ja, toen was ik klaar en stond ik
voor de vraag: wat nu? Ik wilde nog
steeds heel graag “iets” met literatuur
gaan doen. Ik heb toen een advertentie
in de krant gezet, of mensen belangstelling
hadden voor een literatuurkring. Naar
aanleiding daarvan nam de bibliotheek
in Sint-Michielsgestel contact met me op.
Of ik een literatuurcursus wilde komen
geven. Daarnaast startte ik in diezelfde tijd
nog een paar andere literatuurkringen op.’
‘Dat was natuurlijk in de eerste plaats
vooral heel erg leuk. Maar het was toch
vooral leuk “voor erbij”. Die leeskringen
vormden niet echt een basis om een
financieel onafhankelijk bestaan op te
bouwen.’ Die basis vond ze wel bij het
Bureau voor Emancipatiezaken van de Provincie
Noord-Brabant. Lilian: ‘Ik heb daar
vijfenhalf jaar gewerkt. Ik stelde folders en
brochures samen, organiseerde informatiebijeenkomsten,
bijvoorbeeld rond de
uitreiking van de jaarlijkse emancipatieprijs.
Eén thema was daarbij De relatie
tussen emancipatie en kunst, waarvoor ik
kunstenaars heb uitgenodigd om hun visie
op emancipatie te geven. Daar hebben we
toen een mooi boek van gemaakt.’
Na haar jaren bij het Emancipatiebureau
verkaste Lilian naar Zorgbelang Brabant,
waar haar ervaring in de gezondheidszorg
én de inmiddels opgedane ervaring in een
communicatiebaan mooi samenkwamen.
‘Het leukste van werken in de communicatie
bleef toch altijd nog het schrijven van
teksten en het samenstellen van boekjes
en folders. En natuurlijk het interviewen
van mensen daarvoor.’
Naast haar baan heeft ze ook Goud in
de wijken gemaakt voor GroenLinks in ’s-
Hertogenbosch. En Eén hand, vijf vingers,
allemaal anders voor Thuiszorg Tilburg.
‘Dat laatste boekje was echt bedoeld om
mantelzorgers een hart onder de riem te
steken. Ik kon daarin mensen die in vijf
heel verschillende situaties zaten, hun
verhaal laten doen. Voor mijzelf kwam in
dit boekje ineens alles samen: gezondheidszorg,
interviews, nieuwsgierigheid en
vooral het verhaal achter gewone mensen.
Ik wist meteen dat ik hier wel verder in
zou willen. Maar hoe precies, dat was
voor mij nog niet duidelijk.
Daar kwam verandering in na een boswandeling
met een goede vriendin. ‘Die
vertelde over een kennis die terminaal was
en graag haar levensverhaal wilde vertellen
nu het nog kon. Later thuis heb ik daar
nog veel aan gedacht, en toen realiseerde
ik me: zoiets zou ik ook wel willen, levensverhalen
van mensen optekenen en
daar dan een mooie uitgave van maken.
Ik heb toen in 2008 een voorbeeldboekje
gemaakt, want je moet mensen natuurlijk
wel wat kunnen laten zien. Ik maakte
een folder en mijn zoon bouwde een
website. Daarna nog de inschrijving bij
de Kamer van Koophandel en toen was
WoordenWel een feit. De naam komt uit
een gedicht van de jonggestorven dichter
Jacques Perk. Het betekent “bron waaruit
woorden opwellen”, dat leek mij niet alleen
een toepasselijke, maar ook een heel
mooie poëtische naam.’
WoordenWel dankt zijn bestaan dus aan
het idee om levensverhalen te boekstaven.
Maar dat zou al snel niet meer de belangrijkste
activiteit van Lilian van den Bergh
zijn. Lilian: ‘In december 2007 overleed
mijn vader. Ik heb toen samen met mijn
broers de afscheidsdienst samengesteld.
Vooral ook heel erg gezocht naar teksten
en verhalen die troost boden. Daar heb ik
toen zelf ook echt heel veel aan gehad.
En later dacht ik: als mij dat zoveel troost
geeft, dan zal dat voor iemand anders
ook wel zo zijn. Soms kost het mensen
heel veel moeite om de juiste tekst bij een
uitvaart of op een herinneringsprentje
te vinden. Daar zou ik met WoordenWel
hulp bij kunnen bieden.
In het begin dacht ik nog heel naïef dat
het eigenlijk tamelijk eenvoudig was:
mensen bellen mij voor een tekst of zo
en dan zorg ik dat die er komt. Maar dat
werkt dus niet. Via via heb ik toen contact
gelegd met een uitvaartonderneming,
eigenlijk met de bedoeling om alleen
teksten te leveren. Maar de onderneming
kwam meteen met een andere vraag.
Ze wilden graag dat ik de diensten mee
vorm zou gaan geven. Dat ben ik na
enige aarzeling toen ook gaan doen. Het
gaat dan natuurlijk niet om de ‘gewone’
standaarddiensten, maar juist om een heel
persoonlijke invalshoek, door mensen zelf
er heel sterk bij te betrekken. Het contact
met de nabestaanden is op die manier
veel intensiever en ik heb ook bij de uitvaart
zelf een rol. Dat lukt naast een vaste
baan natuurlijk niet. Ik heb mijn baan bij
Zorgbelang toen opgegeven.’
Lilian wil wel kwijt dat dat geen makkelijk
besluit was: ‘Ik wilde graag zelfstandig blijven,
ook financieel. Maar ik heb toch voor
deze stap gekozen, ook al omdat mijn
man er volledig achter stond. En ik heb er
geen moment spijt van gehad!’
‘Ik heb eerst nog een tijdje met iemand
meegedraaid die dit werk al jaren deed,
daarna ben ik zelfstandig begonnen. Ik
heb me intussen gespecialiseerd in diensten
die aan iedereen recht doen. Mensen
moeten zich erin kunnen herkennen. Ik
kom bij heel verschillende families en het
is telkens weer een uitdaging om de juiste
toon te vinden. De begrafenisonderne-
nr. 18 • 2012 • Vector
23

Special over rouw in het onderwijs
ming zet mij niet alleen in bij crematies,
maar ook bij afscheidsdiensten in de
kerk. Dan heb je vaak te maken met een
pastoor die zo zijn eigen ideeën heeft over
een uitvaart. Het is de kunst om er dan
toch iets persoonlijks van te maken. Alleen
als mensen echt een traditionele kerkdienst
willen, moeten ze niet bij mij zijn.’
‘Ik ben altijd op zoek naar teksten die iets
toevoegen, die troost bieden. Naast de
persoonlijke herinneringen en verhalen
kan dat voor de één een gedichtje van
Toon Hermans zijn en bij de ander iets van
Slauerhoff of Marsman. De diensten leveren
soms ook heel aardige reacties op van
de bezoekers. Zo zei een man me ooit:
“Zo zou ik ook begraven willen worden,
bij jou zijn de doden in goede handen.”
Of ik word door de uitvaartondernemer
gebeld dat iemand die ik helemaal niet
ken, speciaal naar mij gevraagd heeft.
Die heeft mij dan een jaar eerder bij een
dienst gezien. Daarnaast nemen mensen
ook steeds vaker zelf contact met me op.’
Omdat het werken voor één opdrachtgever
tegenwoordig niet zonder risico is,
heeft Lilian intussen contact met meerdere
ondernemers. Gemiddeld verzorgt ze
twee à drie uitvaarten in de week. Soms
vier, ‘maar dan is het wel een erg drukke
week. Bij elke uitvaart horen immers ook
de huisbezoeken en de voorbereiding.’
Ook het andere werkterrein van Woorden-
Wel, de levensverhalen, bestaat nog. ‘Het
gaat daarbij vaak om verhalen van iemand
die al behoorlijk oud is. De familie wil dan
graag dat die verhalen bewaard blijven.
Ook dan moet het eerst en vooral ‘klikken’.
Maar anders dan bij de uitvaarten,
gaat het bij de levensverhalen toch vaak
om de lange adem. Het is een proces van
Marie! Ge vraagt hoe ‘k nu op eens
Zoo vele liedjes kweel,
Terwijl ik nooit in vroeger tijd
Een hand sloeg aan de veêl!
Ze waren in mijn harte reeds,
(Nu ‘k achteraf bezie),
Gestapeld en ze smachtten steeds
Naar ’t minnen van Marie
Nu rollen zij te zamen snel
Mij uit een minnaars mond
En dansen in een Woordenwel
Uit ’s harten diepsten grond.
Jacques Perk (1859­1881)
24 Vector • nr. 18 • 2012
maanden, waarin je echt een band met iemand
opbouwt. Een enkele keer gebeurt
het dan dat iemand er halverwege het
proces alsnog vanaf ziet. Daar zijn vaak
heel goede, persoonlijke redenen voor.
Maar ik heb er dan al wel een hoop werk
in zitten. Dan moet ik dus echt even heel
zakelijk zijn. Daar heb ik soms nog wel
wat moeite mee, met die zakelijke kant.
Die moet ik echt nog een beetje leren,’
geeft ze toe.

Sanneke Bolhuis
bij haar afscheid:
‘Er is niemand meer die
betwist dat onderzoek thuishoort
in het hbo’
Tekst: Henk Naaijkens
Zij was de eerste die bij de lerarenopleiding in Tilburg werd aangesteld in de functie van
lector. ‘Het lectoraat was in eerste instantie verbonden aan de masteropleiding, maar
breidde zich al snel uit naar de bachelor. In die tijd lag de inhoud van de functie niet
definitief vast’, weet ze nog. ‘Voor mij was het een open start die me de mogelijkheid
gaf om na te denken wat onderzoek in het onderwijs kan betekenen en hoe ik het zou
gaan aanpakken.’
Onderzoek in het onderwijs
‘Het besef dat veel wetenschappelijk onderzoek de praktijk niet bereikt, was mijn grootste
uitdaging om hier aan de slag te gaan. Voor leraren is het vaak onduidelijk wat ze
in hun eigen praktijk kunnen doen met wetenschappelijk onderzoek. Als docenten zelf
praktijkonderzoek en actieonderzoek doen, kijken ze op de eerste plaats naar de geldigheid
binnen hun eigen context. Praktijkonderzoek en actieonderzoek door leraren zelf
gaat altijd over de vragen die zich voordoen in hun eigen praktijk, op hun eigen school.
Hetzelfde geldt voor docenten in de lerarenopleiding. Beide vormen van onderzoek zijn
niet vrijblijvend, want je onderzoekt je eigen handelen en probeert om dat te onderbouwen
en te verbeteren. Praktijk- en actieonderzoek beschouwen we als een professionele
leerstrategie. Daarnaast blijft het belangrijk om wetenschappelijk onderzoek te richten
op praktijkrelevante vraagstukken. En om resultaten van dat onderzoek veel meer te
vertalen in publicaties die voor leraren bruikbaar zijn.’
Curriculuminnovatie
De opdracht van lectoren betreft de vier domeinen curriculuminnovatie, professionalisering
van opleiders, het werkveld (de scholen dus) en onderzoek en wetenschap. Hoe
hebben verschillende onderdelen van het curriculum, waar ze als lector bij betrokken
was, zich de afgelopen jaren ontwikkeld? Sanneke Bolhuis: ‘In het curriculum van de
lerarenopleiding is de plaats van onderzoek veel duidelijker geworden. In de bacheloropleidingen
doen studenten actieonderzoek over hun eigen handelen in de klas. Ze ontwikkelen
bijvoorbeeld een speciale manier van lesgeven - zoals samenwerkend leren of een
practicum - en onderzoeken of ze daarmee de beoogde effecten bereiken. Bijvoorbeeld
meer actieve leertijd, meer plezier en motivatie. Onderwerpen van bachelorstudenten zijn
bijvoorbeeld toetsen van spreekvaardigheden bij Frans, verbeteren van rekenvaardigheden
in een digitale leeromgeving. Of ze proberen maatregelen uit om beter orde te houden.
Het praktijkonderzoek in de master mag gaan over vragen in de eigen klas of meer op
het niveau van de school. Onze masterstudenten staan vaak al jaren voor de klas en van
docenten met een eerstegraadsbevoegdheid mag in de school ook wat meer worden
verwacht. Aan het praktijkonderzoek door masterstudenten worden natuurlijk hogere
eisen gesteld. Voorbeelden van schoolproblemen zijn de overgang van onder- naar
bovenbouw of het omgaan met zorgleerlingen.’
Op 23 maart j.l. nam Sanneke
Bolhuis afscheid als lector bij FLOT.
Daarmee sloot zij twee periodes
van vier jaar lectorschap af.
‘Als ik terugkijk denk ik dat er
veel gebeurd is. Het is duidelijk
geworden dat onderzoek een
belangrijke functie heeft in het
hbo en voor de werkvelden
waarvoor het hbo opleidt.
Voor ons is dat het algemeen
voortgezet en middelbaar
beroepsonderwijs.’
nr. 18 • 2012 • Vector
25

Leerlijn
Ook in andere onderdelen van de opleiding zijn nu elementen
terug te vinden die de rol van de leraar als ontwikkelaar en
onderzoeker van de eigen praktijk benadrukken. ‘Opleidingen
zijn ook bezig om een leerlijn onderzoek in de opleiding te benoemen,
om zodoende voor de studenten duidelijker te maken
dat ze zich in diverse onderdelen van de opleiding tegelijk ook
al voorbereiden op het afstudeeronderzoek. Denk bijvoorbeeld
aan opdrachten zoals literatuur zoeken en verwerken, observeren
en interviewen van leerlingen (op de stageschool) en goede
toetsvragen formuleren.’
Innovatiestrategie
Curriculuminnovatie is breder dan alleen het inbrengen van
onderzoek in de opleidingen. Bij de innovatiestrategie van FLOT
door middel van pilots, gestart onder Ans Buys, speelt het lectoraat
ook een belangrijke rol. Sanneke Bolhuis: ‘Opleiders voeren
een pilot uit in de vorm van praktijkonderzoek. Op basis daarvan
wordt beoordeeld of de pilot wordt voortgezet in het gewone
onderwijs of misschien ook een goed idee is voor andere
opleidingen. Door zelf zo met onderwijs bezig te zijn, laat je als
opleider het goede voorbeeld zien.’
Professionalisering van docenten
‘Er is nascholing en intervisie geweest om docenten te helpen
zich ideeën over onderzoek eigen te maken die passen bij
praktijkonderzoek als professionele leerstrategie. Vergeleken met
acht jaar terug zijn veel meer opleiders bekend met onderzoek
doen in de eigen onderwijssituatie. Ik vind het leuk om te horen
dat docenten nu ook steeds meer zijn nadenken over de vraag
hoe je deze onderzoeksvaardigheden al eerder in het curriculum
aan studenten leert. Dus om een leerlijn te ontwikkelen. Het doel
van onderzoek als professionele leerstrategie wordt daardoor
weer veel explicieter.’
Werkveld
Een ander domein is dat van het werkveld, de vo- en mboscholen.
‘De studenten doen onderzoek in de scholen en krijgen
de opdracht om de resultaten met de school te bespreken en de
resultaten te presenteren. Hiermee zorgen ze ervoor dat ook anderen
in de school er iets van kunnen leren. Vooral op de academische
opleidingsscholen krijgen de studenten de opdracht om
onderzoek te doen. Ik hoop dat we naar een situatie toegroeien
waarin steeds meer leraren in de school als schoolopleider de
studenten ook in het kader van hun onderzoek begeleiden. Er
bestaan ook mooie vormen van samenwerking tussen werkveld
en opleiding in de vorm van netwerken, zoals docentwerkplaatsen.
Daarin zitten studenten, leraren van scholen en opleiders en
wordt nieuw onderwijs ontwikkeld dat ook wordt onderzocht.
Van zulke verbanden hebben zowel studenten als leraren als
opleiders voordeel.’
Onderzoeksdag
Onder de titel: Ons werk, werkt het’, wordt ieder jaar een
onderzoeksdag door het lectoraat georganiseerd. Sanneke
Bolhuis wijst naar een poster die boven haar bureau hangt. ‘Dat
is een vraag die je jezelf stelt. We doen allemaal ons best, maar
werkt het zoals je hoopt dat het werkt? Het bleek dat dit voor
veel docenten een schot in de roos was. Ik wil daarbij trouwens
benadrukken dat het geen louter technische vraag is.
26 Vector • nr. 18 • 2012
Voor het beantwoorden van ervan moet je altijd eerst nadenken
over de vraag wat je doel was. Wat wil je bereiken met je onderwijs?
Pas dan heeft het zin om te kijken of je dat ook inderdaad
bereikt – of en hoe dat beter zou kunnen. Praktijkonderzoek is
een professionele strategie omdat je als professional ook verantwoording
over je werk moet kunnen en willen afleggen.’
Onderzoek en wetenschap
Bij het lectoraat hoort ook een kenniskring om samen met de
medewerkers in het instituut praktijkgericht onderzoek te doen.
‘In mijn kenniskring hebben alle medewerkers iets gedaan dat
inspirerend kan zijn voor anderen. Daarom deelden ze die kennis
door presentaties binnen en buiten FLOT. Sommigen hebben
daar ook over gepubliceerd. We zijn een reeks gestart met
praktijkpublicaties, speciaal voor collega’s in het vo en mbo en
andere opleidingen. Titels uit de reeks zijn: ‘Werken met beelden
in de economieles’, ‘Bij nader inzien: professionalisering door
dialoog en videofeedback’, ‘Tel uit je winst: wat leren leraren van
een bedrijfsstage’ en ‘Van onderzoek tot lesmateriaal. European
Values Education’.
Sommigen vonden onderzoek doen zó leuk, dat ze verder zijn
gegaan met promotieonderzoek. Daarnaast heeft Fontys in een
bepaalde periode geld beschikbaar gesteld voor het aantrekken
van promovendi. Mijn promovendi zijn nu of klaar of in de laatste
fase. Ik hoop dat er ook in de toekomst ruimte gevonden kan
worden voor het promoveren van medewerkers. Want we willen
graag van hieruit ook het wetenschappelijk onderzoek stimuleren
dat praktijkgerichte vraagstellingen heeft.’
Toekomst
‘Toen ik begon was het Fontysbeleid om op elk instituut een
lector te hebben. Tegenwoordig zijn de instituten zelf verantwoordelijk
voor hun onderzoeksbeleid, inclusief het aantrekken
van lectoren. Vanwege het grote aantal studenten is het nu
voor FLOT mogelijk om nieuwe lectoren aan te nemen: een op
het thema meesterschap en drie vakdidactische lectoren voor
respectievelijk de bètavakken, de gammavakken en de moderne
vreemde talen. Deze lectoren gaan samen met de opleidingen
een onderzoeksprogramma maken. Ik zie de toekomst voor
onderzoek bij FLOT dan ook zonnig tegemoet.’
Essentie
‘Al deze ontwikkelingen kosten tijd’, zegt Sanneke Bolhuis.
‘Mensen moeten eerst wennen aan het idee, ze moeten het
interessant en belangrijk gaan vinden en er tijd voor maken. Er
is nu niemand meer die betwist dat onderzoek thuishoort in het
hbo. Ik vind het mooi van de opleiders te horen dat ze er steeds
enthousiaster over worden omdat ze merken dat het de beroepsuitoefening
beter maakt. Want dat is toch de essentie: we
willen hier goede leraren opleiden. Anders ben je niet bezig met
de kern van de zaak. Ik heb het gevoel dat ik mensen heb helpen
nadenken hoe onderzoek door leraren hieraan kan bijdragen.’

Symposium ‘Het succes van de
onderzoekende leraar’
Onderzoek doen in de eigen schoolpraktijk als strategie
voor professionalisering en schoolontwikkeling
Het doen van onderzoek in de eigen schoolpraktijk neemt in de opleiding van
leraren voortgezet onderwijs in Limburg een belangrijke plaats in. Tijdens een
symposium bij Fontys Lerarenopleiding Sittard op donderdag 5 april, wis­
selden zowel aanstaande als zittende leraren actief verworven kennis uit. Dit
gebeurde niet eerder op een dergelijke grootschalige manier. Fontys Leraren­
opleiding Sittard werkt al jarenlang intensief samen met het scholenveld in
Limburg.
Crime Scene Investigation
In zijn inleiding typeert Ron Bonekamp, lid van het College van Bestuur van het
Limburgs Voortgezet Onderwijs (LVO), onderzoek in de schoolpraktijk aan de hand
van de detectiveserie “Crime Scene Investigation (CSI)”. ‘De school is de plek waar het
gebeurt. Onderzoek moet ter plekke plaatsvinden met en voor mensen van de school en
opbrengsten moeten daar hun weg vinden. Het gaat uiteindelijk om beter onderwijs voor
leerlingen,’ zijn enkele van de stellingen die Bonekamp poneert.
Tekst: Henk Naaijkens
nr. 18 • 2012 • Vector
27

Het mes snijdt aan twee kanten
Onderzoek doen door leraren is volgens
Ton Lenders een manier om zelf nieuwe
dingen te leren en om mee te werken
aan ontwikkeling van de school. ‘Het
mes snijdt aan twee kanten. Als leraar
probeer je altijd problemen, die je in
de klas of op school tegenkomt, te
tackelen. Bijvoorbeeld het zoeken naar
nieuwe manieren om leerlinggedrag in
de klas te reguleren of het zoeken naar
nieuwe aanpakken en strategieën om
bepaalde leerlingen iets uit te leggen.
Een belangrijk speerpunt voor ons als
AOSL-projectleiders is het scheppen
van randvoorwaarden in de opleiding
en op de scholen, die het doen van
onderzoek door leraren (in opleiding)
bevorderen om zo bij te dragen aan
hun eigen ontwikkeling en die van de
schoolpraktijk.’
Het onderzoeksprogramma van de AOSL
als geheel wordt uitgevoerd onder de
noemer ‘Leren en begeleiden in en voor
de schoolpraktijk’ en bestaat uit twee
overkoepelende programmalijnen:
1 (vak)didactiek: leermethoden en
leermiddelen;
2 begeleiding van leraren: processen en
strategieën.
Het onderzoek binnen deze
programmalijnen wordt vanuit drie
bronnen geëntameerd en uitgevoerd:
1 als onderdeel van een bachelor- of
masterstudie;
2 voortvloeiend vanuit behoeften en
vragen van de school (schoolplan);
3 als onderzoeksthema van Fontys
Lerarenopleiding Sittard of de Open
Universiteit.
28 Vector • nr. 18 • 2012
Apen
Gastspreker en bioloog Patrick van Veen kijkt vanuit een ander perspectief naar onderzoek
doen. Als bioloog vertelt hij over het succes van de onderzoekende aap. Evenals mensen
zijn apen sociale wezens. ‘Apen hebben allerlei manieren van onderzoek doen ontwikkeld
en werken daarbij vaak samen. Zonder onderzoek te doen kan de soort niet overleven.
Ook voor leraren en scholen is dat belangrijk. De onderzoekende leraar stelt zich open
voor nieuwe invloeden en onderzoekt of hij daar iets mee kan of moet en is bereid om
zijn ervaringen en inzichten met anderen te delen. Het is een manier om zich te kunnen
aanpassen aan veranderende omstandigheden,’ houdt Van Veen de toehoorders voor.
Tijdens het symposium werden in bijna dertig parallelsessies de resultaten gepresenteerd
van afgerond en lopend kleinschalig onderzoek in de schoolpraktijk. De bedoeling was om
zoveel mogelijk doelgroepen bij elkaar te brengen. Ook andere scholen buiten het AOSL-
(Academische Opleidingsschool Limburg) samenwerkingsverband waren uitgenodigd om
kennis te maken met de opbrengsten van onderzoek. De derde- en vierdejaarsstudenten
en leraren van de AOSL-scholen presenteerden hun praktijkonderzoek via presentaties en
posters. Bij alle sessies was een discussiant aanwezig, die het onderzoek kritisch onder de
loep nam en de discussie met het aanwezige publiek aanzwengelde. Voor de deelnemende
studenten werd als extra prikkel door een onafhankelijke jury een aantal prijzen voor de
beste presentaties toegekend.
Gezamenlijk podium
‘Bij onderzoek door leraren (in opleiding) gaan de eigen professionalisering en het bijdragen
aan de ontwikkeling van de school vaak hand in hand’, zegt Frank Crasborn, voorzitter
van de symposiumcommissie. Hij houdt zich bij de lerarenopleiding in Sittard onder andere
bezig met professionalisering van leraren en lerarenopleiders. ‘Het doen van onderzoek
levert een bijdrage aan het leren en bevordert een kritische houding. De dagelijkse
schoolpraktijk is turbulent en daarom wordt vaak gekozen voor snelle oplossingen. Dat zijn
niet altijd de beste. Zelf onderzoek doen kan helpen om wat breder en dieper naar een
praktijksituatie- of probleem te kijken en daarmee misschien meer duurzame oplossingen te
ontwikkelen die ook voor collega’s bruikbaar zijn.’ Maar wat gebeurt er met de resultaten?
Frank Crasborn: ‘Leraren ontwikkelen in hun eigen beroepspraktijk specifieke en
waardevolle aanpakken en kennis, die de aandacht van collega’s van andere scholen
verdient. Helaas blijven de verworven inzichten vaak verborgen voor de buitenwereld. In
de hectiek van de dagelijkse schoolpraktijk wordt de prioriteit begrijpelijkerwijs gelegd
bij hun kerntaak: het verzorgen van onderwijs. Het symposium biedt leraren een voor
de buitenwereld zichtbaar podium én de uitdaging om de aanpak en opbrengsten
van eigen onderzoek met anderen te delen. Daarbij geeft juist de actieve inbreng van
praktijkonderzoek van zowel ervaren leraren als van leraren in opleiding een extra dimensie
aan het geheel.‘
Samenwerkingsverband
Onder de vlag van de Academische Opleidingsschool Limburg (AOSL) wordt vanaf 2005
intensief samengewerkt met alle Limburgse schoolbesturen voor voortgezet onderwijs, de
Open Universiteit en de Universiteit Maastricht. De participatie van alle zes schoolbesturen
voor voortgezet onderwijs in Limburg in één samenwerkingsverband met FLOS, is daarbij
uniek. Het AOSL-partnerschap wordt eendrachtig geleid door twee projectleiders: Ton
Lenders, adjunct-directeur van een van de betrokken vo-scholen en Frank Crasborn,
associate lector bij FLOS en universitair hoofddocent bij de Open Universiteit.
Van alle zes Limburgse schoolbesturen voor voortgezet onderwijs participeren één
of twee grote scholengemeenschappen in het AOSL-partnerschap: Blaricum College
Venlo, BC Broekhin Roermond, Connect College Echt, Graaf Huyn College Geleen,
Sintermeertencollege Heerlen, Sophianum Gulpen, Trevianum Sittard en SG Philips van
Horne en Het Kwadrant te Weert.
Bioloog Patrick van Veen bekijkt onderzoek doen vanuit het aapperspectief

Frank Crasborn overhandigt de prijzen voor de beste presentaties van studenten
Vervolg
‘Deze editie van het AOSL-onderzoeksymposium in Sittard mag gerust een succes genoemd
worden’, reageren Frank Crasborn en Ton Lenders na afloop. ‘Dat bleek niet alleen uit het
aantal deelnemers. Het symposium werd bezocht door ruim 300 mensen, terwijl we er
een kleine 250 hadden verwacht. Ook uit de feedback die we ontvingen spreekt vooral
enthousiasme. Ruim 90% van de aanwezigen gaf, na afloop in een anonieme schriftelijke
evaluatie, onder andere aan dat het symposium in deze vorm zeker voor herhaling vatbaar
is. De datum van het volgende symposium is inmiddels vastgesteld op 11 april 2013. Het
samenwerkingsverband AOSL nodigt u alvast van harte uit hierbij aanwezig te zijn.’
Derdejaarsstudenten presenteren hun onderzoek
Reacties
‘Een uitstekend georganiseerde
happening. Een uiting van de
goede samenwerking tussen Fontys
Lerarenopleiding Sittard en het voscholenveld
in Limburg.’ (schoolleider)
‘Het symposium is een prachtige
gelegenheid om te zien en te
horen welke onderzoeken hebben
plaatsgevonden op andere
scholen. Door die resultaten op
een dergelijke grote schaal met
elkaar te delen, kunnen veel leraren
(in opleiding) en scholen er hun
voordeel mee doen. Tevens is het
de moeite waard om collega’s van
andere scholen te spreken. Voor
studenten is het een mooie manier
om hun onderzoeksresultaten te
presenteren voor medestudenten,
hun eigen opleiders en leraren uit
het onderwijsveld. Ook kunnen ze
inspiratie opdoen voor hun eigen
afstudeeronderzoek.’ (leraar vo)
‘Gepresenteerde afstudeeronderzoeken
gaven een goed beeld
van wat me te wachten staat.’
(derdejaarsstudent)
‘De mogelijkheden tot discussie
met mensen uit het beroepenveld
en de feedback uit verschillende
invalshoeken, in plaats van alleen
mijn eigen begeleiders op de
opleiding, vond ik erg zinvol.’
(vierdejaarsstudent)
nr. 18 • 2012 • Vector
29

Internet als rijk gevulde, educatieve grabbelton
Als delen vermenigvuldigen
Vele handen maken licht werk. Het internet stelt leraren
op een laagdrempelige manier in staat vele handen bij
elkaar te brengen. Er ontstaan dan ook steeds meer
individuele en collectieve initiatieven om lesmateriaal en
–ideeën online te delen.
Tekst: Erno Mijland
30 Vector • nr. 18 • 2012
wordt...
Klascement, VO-content en Wikiwijs, maar ook Vindingrijk,
Bioweetjes of Bart Blogt... het zijn vindplaatsen voor digitaal
lesmateriaal en –ideeën, van tip tot compleet uitgewerkt
lesplan met tekstmateriaal. Steeds meer docenten dragen bij
aan deze rijk gevulde, educatieve grabbelton. Ze willen met
collega’s in contact komen, meer uitwisselen, hun vakgebied
een beetje aantrekkelijker maken of een onderwerp op de
kaart zetten. Zoals biologieleraar Rik Smale, die sinds kort
werkt aan de website Bioweetjes. ‘Ik vind dat de lesmethodes
tekort schieten. Ze bieden te weinig algemene basiskennis
en weten leerlingen niet te boeien en enthousiasmeren. Je
les beginnen met een interessant feit maakt het allemaal wat
levendiger. Mijn tips gaan bijvoorbeeld over de leefwereld van
leerlingen (jeugdpuistjes) of over de actualiteit (de paddentrek
in de lente).’ Smale gebruikt ook Twitter en Facebook om zijn
‘bioweetjes’ onder de aandacht te brengen.

Veel docenten maken eigen lesmateriaal, maar hebben niet een
eigen distributiekanaal in de vorm van een website of weblog.
Klascement en Wikiwijs bieden dan een kanaal om materialen
beschikbaar te stellen. Door de materialen van metatags (labels)
te voorzien, kunnen bezoekers van deze websites gemakkelijk
zoeken op vakgebied of leerjaar. VO-content gaat nog een stap
verder. De stichting VO-content heeft een platform ingericht,
dat fungeert als een landelijke open leermaterialenbank voor het
voortgezet onderwijs. Vanaf het volgend studiejaar is een aantal
stercollecties beschikbaar, pakketjes die traditionele methodes
(deels) kunnen vervangen. De stichting zorgt voor kwaliteitscontrole
en begeleiding van docenten die met het materiaal willen
gaan werken. Scholen die met VO-content aan de slag willen,
betalen een contributie van zeven euro per leerling per jaar.
Het landelijk Algemeen Directeurenoverleg van de Educatieve
Faculteiten (ADEF) heeft met de initiatiefnemers van VO-content
afgesproken dat ook leraren-in-opleidingen materiaal op VOcontent
kunnen plaatsen. Ans Buys, voorzitter van ADEF, heeft
daartoe het initiatief genomen omdat ze het belangrijk vindt dat
studenten bij het ontwerpen van nieuw lesmateriaal hoge eisen
stellen aan de kwaliteit en daartoe worden ze extra gestimuleerd
wanneer de beste ideeën mee mogen dingen naar een plaatsje
op de landelijke leermaterialenbank.
Vindingrijk
David van der Kooij deelt op zijn website Vindingrijk allerlei ideeen
voor lessen die het creatieve denken van de leerling bevorderen.
‘Het is allemaal begonnen met mijn persoonlijke ontdekking
van de kracht van creatief denken en hoe dat het leven een stuk
aangenamer kan maken. Ja, je mag het een missie noemen om
anderen daar vervolgens warm voor te maken. Voor jongeren is
het erg belangrijk creatief en oplossingsgericht te leren denken
om hun plek te vinden in de samenleving van morgen.’ Van der
Kooij laat leerlingen voor een biologieles in de huid kruipen van
Dr. Frankenstein of voor maatschappijleer nadenken over het
dagelijks leven in de Oval Office. ‘Het zijn lessen die je laten ervaren
waartoe je brein allemaal in staat is met de juiste uitdaging.
Een lesidee uitwerken en opschrijven helpt me mijn gedachten te
scherpen. Door de ideeën vervolgens te publiceren bouw ik aan
een eigen archief, waaruit ik op elk moment kan putten voor
mijn eigen werkzaamheden. Publiceren over een bepaald onderwerp
helpt verder je naam te vestigen. Ik word wel gevraagd
workshops te komen verzorgen naar aanleiding van wat mensen
van me lezen op Vindingrijk en dat vind ik heerlijk om te doen.
Ik ben ervan overtuigd dat er altijd wel iets op de een of andere
manier terugkomt als je kennis en inspiratie deelt.’
Een Prezi over de islam
Bart Hoogendijk is leraar levensbeschouwing. Op zijn weblog
deelt hij ideeën en bronnen, zoals een Prezi over de islam. ‘In
een blog kun je tekst en allerlei media verwerken, zoals presentaties,
filmpjes, foto’s, muziek en lesvoorbereidingen. Ik vind het
waardevol om informatie over levensbeschouwing en godsdienst
bijeen te brengen en deze toegankelijk te maken voor een breed
publiek. Het bijhouden van een blog daagt mij uit om mijn lessen
levendig te houden. Het is ook wel spannend omdat je weet dat
er mensen over de hele wereld mee kunnen lezen. Dat stimuleert
je om zorgvuldig na te denken over wat je publiceert en over
hoe je dat het beste opschrijft. Daardoor verhoogt bloggen je
niveau van schrijven. Bloggen kan je een nieuw gehoor geven:
anderen lezen wat je geschreven hebt, gaan erover nadenken en
komen met reacties. Dat stimuleert.’
Niet voor de reacties
Die reacties komen overigens niet en masse. Als je educatief
materiaal publiceert, verwacht dan geen bloemen of applaus.
‘Jammer,’ zegt Van der Kooij, ‘maar zo is het nu eenmaal. Mijn
ervaring is dat de enkeling die reageert, vaak iemand is die je
persoonlijk kent. Terwijl de statistieken aangeven dat er veel
meer mensen naar je blogs hebben gekeken. Ik zou het wel leuk
vinden als leraren die iets doen met mijn ideeën wat vaker terug
zouden rapporteren hoe het uitgepakt heeft. Daar leer je dan
ook weer van.’ Hoogendijk heeft dezelfde ervaring. ‘Ik krijg wel
eens een reactie, maar vind het te weinig. En dat terwijl mijn
YouTube-kanaal al meer dan 8000 keer bekeken is.’
Links bij dit artikel: http://tinyurl.com/vector12
nr. 18 • 2012 • Vector
31

Dode vissen in de stroom
Pasi Sahlberg en het Finse onderwijsmodel
Tekst: Jan de Jong
Vorig jaar verscheen zijn boek Finnish Lessons: What Can the World Learn from Educational Change in Finland en sinds­
dien reist Pasi Sahlberg de wereld rond om zijn verhaal te vertellen. Zo sprak hij afgelopen maart in Nieuwegein op het
symposium ‘Lerend leiden – Leidend leren’ van de AVS, de Algemene Vereniging van Schoolleiders.
Sahlberg is een echte onderwijsman. Hij is ooit begonnen als
leraar en lerarenopleider, maar heeft inmiddels zijn sporen verdiend
als nationaal en internationaal adviseur op het gebied van
educatie. Die grote hoeveelheid uitnodigingen voor congressen,
symposia en interviews is niet verwonderlijk, want Sahlberg is
een van de grote promotors van het Finse onderwijsmodel. En
omdat Finse leerlingen al ruim een decennium lang bovenaan te
vinden zijn in de PISA-ranglijsten voor reken-, lees- en scienceprestaties,
wil de wereld graag van hem weten hoe dat nou
precies komt. Met als onuitgesproken onderliggende vraag: ‘Wat
moeten wij doen om net zo goed te worden als jullie?’
Teach less, learn more
Als je Sahlberg hoort spreken, lijkt het simpel: gooi alle dingen
die wij verstandig vinden overboord en begin opnieuw. Het is
natuurlijk een stuk complexer, maar als we enkele uitgangspunten
sec op een rijtje zetten, komt het allemaal nogal gewaagd
over: geen woord over vroeg- of voorschoolse educatie, één
schooltype voor alle leerlingen van zeven tot zestien jaar, geen
onderwijsinspectie, geen landelijke toetsing. Maar wel: leraren
met veel vrijheid en een hoog maatschappelijk aanzien, die bovendien
maar twee à drie lessen per dag geven. En leerlingen die
zo’n zes- tot zevenhonderd uur per jaar les krijgen, zodat het systeem
ook nog eens relatief goedkoop is. ‘Teach less, learn more,’
noemt Sahlberg dat. ‘In andere landen geven leraren soms zes
of zeven uur les op een dag, en dat gedurende vijf dagen in de
32 Vector • nr. 18 • 2012
week,’ weet hij. ‘Vind je het gek dat ze dan geen energie meer
over hebben voor andere zaken, zoals de ontwikkeling van hun
eigen onderwijs?’
Het lijkt allemaal te mooi om waar te zijn.
En toch is het waar. De PISA-scores liegen niet.
Aan de basis van het systeem liggen een paar ingrijpende
maatregelen. De instelling van de periskoulu bijvoorbeeld, waar
alle Finnen van hun zevende tot hun zestiende basisonderwijs
volgen. ‘Eerder beginnen is onzin,’ zegt Sahlberg. ‘Leerlingen
moeten wel rijp zijn om onderwijs te volgen voordat je hen
ermee lastig valt.’ Finland kent natuurlijk wel crèches en kleuterscholen,
maar die jonge kinderen zijn nog niet leerplichtig. Op
de periskoulu krijgen de leerlingen eerst zes jaar lang les van een
klassenleraar en daarna nog drie jaar van vakleraren. Opmerkelijk
is dat al deze leraren een universitaire mastergraad hebben. De
klassenleraren hebben een onderwijsmaster, de vakleraren zijn
afgestudeerd in hun specifieke vakgebied en hebben daarnaast
een onderwijsdiploma.
Na deze basisopleiding houdt de leerplicht op. Maar niettemin
stroomt 95% van de leerlingen door naar het gymnasium of naar
een technische vervolgopleiding. En na drie jaar zet wederom
60% zijn studieloopbaan voort op een universiteit of een polytechnische
hogeschool. Aardig detail: al dit onderwijs is gratis.

Dode vissen
Maar waar komen binnen dit relatief eenvoudige en goedkope systeem die geweldige
resultaten dan toch vandaan? Sahlberg zet in zijn boek Finnish lessons het Finse onderwijs
af tegen vijf wereldwijd aanvaarde uitgangspunten:
Tegenover de grote aandacht voor basisvakken, huldigt Finland het principe van een
breed en creatief onderwijsaanbod. ‘Extra aandacht voor taal en rekenen gaat
onherroepelijk ten koste van de andere vakken,’ stelt Sahlberg. Dat klinkt weliswaar
logisch, maar toch is de bijzondere aandacht voor kernvakken een wereldwijd verbreid
fenomeen.
Het tweede uitgangspunt is dat van de individualisering. Omdat overal – van Amerika
tot Nederland – de school toewerkt naar het zoveelste toetsmoment, is standaardisering
van het onderwijsaanbod noodzakelijk, zeker als leerlingen ook nog eens extern, dus
niet door hun eigen leerkrachten, getoetst worden. Zo’n systeem dwingt hen ‘to go with
the flow’. Sahlbergs veelzeggende reactie hierop: ‘Only dead fish go with the flow’.
Om die individualisering mogelijk te maken, moet derhalve het hele toetssysteem overboord.
Want ondanks het feit dat alle Finnen negen jaar lang hetzelfde basisonderwijs
volgen, kunnen scholen leerlingen juist in hun individuele ontwikkeling tegemoetkomen,
omdat er op geen enkel moment van hogerhand getoetst wordt. De enige die toetst is
de leerkracht en die doet dat uitsluitend om voor zichzelf de nodige feedback op zijn
werk te krijgen.
De vorderingen van de leerlingen zijn de professionele verantwoordelijkheid van de leraar.
En omdat dat een hooggekwalificeerde professional is, is die verantwoordelijkheid bij
hem of haar ook in goede handen. Als hij voortdurend middels testresultaten rekenschap
moet afleggen van zijn functioneren, trek je in feite zijn professionaliteit in twijfel.
Zijn vierde punt betreft de schoolorganisatie. Die moet niet in handen zijn van bedrijfsmatig
handelende, marktdenkende managers. In plaats daarvan adviseert hij om net als in
Finland uitsluitend schoolleiders en bestuurders met een onderwijsachtergrond te
benoemen. Ook zijn vijfde punt heeft weer met controle te maken. De Finse onderwijswereld
is, zo betoogt Sahlberg, gebaseerd op samenwerking en vertrouwen in plaats
van op data en controle. Goede scholen en betrokken leraren zijn er namelijk helemaal
niet op uit om dat vertrouwen te beschamen.
De besten van de besten
Ik noemde het hierboven al: in Finland hebben leraren behoorlijk veel aanzien. Samen met
artsen en advocaten vormen zij de top-3 van de maatschappelijke ladder. En dat komt
niet door het salaris, dat verhoudingsgewijs niet veel hoger is dan bij ons. Toch zijn er jaarlijks
enkele duizenden gegadigden voor een plaats op de universiteit om leraar te worden.
Ze weten dat de selectie hiervoor streng is en daarom storten alleen de allerbesten zich op
de toelatingsprocedure. En dan nog wordt maar ongeveer 10% toegelaten, zodat Finland
met recht van zijn leraren kan zeggen dat zij ‘de besten van de besten’ zijn. Wat hen dan
wél trekt? Een baan die niet alleen aanzien oplevert, maar ook werk dat een beroep doet
op hun eigen creativiteit en hun een grote vrijheid van handelen biedt.
Hoe mooi het allemaal ook klinkt, het Finse onderwijsmodel laat zich niet zo één, twee,
drie naar (bijvoorbeeld) de Nederlandse situatie kopiëren. Aan de basis van het model
liggen ingrijpende beslissingen die Finland in de jaren zestig en zeventig genomen heeft.
De oprichting van de negenjarige periskoulu bijvoorbeeld, en de eis dat alle onderwijsgevenden
een universitaire masteropleidng hebben. Daarna heeft het nog een jaar of
dertig geduurd voordat de hoge kwaliteit van het onderwijs in eigen land en in de rest
van de wereld zich begon af te tekenen. De eersten die van zo’n nieuw systeem zouden
profiteren, zijn de vijf- en zesjarigen van nu. En ook de vervanging van al het onderwijspersoneel
door nieuw opgeleide masters duurt een generatie.
Maar er zijn meer verschillen. Finland heeft iets meer dan vijf miljoen inwoners in een
land dat ongeveer acht keer zo groot is als Nederland. Bovendien heeft het land een
betrekkelijk homogene bevolking. Van een multicultureel probleem is nauwelijks sprake.
Ook Sahlberg realiseert zich de verschillen als geen ander. Natuurlijk is het systeem niet één
op één in een ander land plaatsen. Maar toch zal hij de wereld blijven bereizen met zijn
boodschap. ‘Het Finse verhaal is belangrijk,’ schrijft hij in Finnish lessons, ‘omdat het hoop
biedt aan hen die hun geloof in algemeen toegankelijk onderwijs dreigen te verliezen.’
Pasi Sahlberg: Finnisch lessons. What
Can The World Learn From Educational
Change? (2011), 197 blz, €30,90
nr. 18 • 2012 • Vector
33

Maurice Schols: ‘We leiden
soms op voor beroepen die
nog niet bestaan’
Tekst: Henk Naaijkens
34 Vector • nr. 18 • 2012
Het onderzoek van een promovendus kan zich bezighouden met niet­bestaan­
de beroepen. Daar is Maurice Schols zich van bewust en daarmee moet de
lerarenopleider in dit moderne tijdsgewricht rekening houden, volgens hem.
In tegenstelling tot andere promovendi die in Vector aandacht krijgen, zit hij
nog midden in zijn onderzoekstraject.

Maurice Schols is lerarenopleider bij de
vakgroep Engels en doet onderzoek naar
de technologische professionalisering van
lerarenopleiders. Daarbij kijkt hij vooral
naar de manier waarop de lerarenopleider
zich professionaliseert in het gebruik
van moderne technologieën in het
onderwijs, zowel formeel als informeel.
‘Te vaak wordt de nadruk gelegd op de
instrumentele vaardigheden. Daardoor is
er te weinig aandacht voor de behoeften
en wensen van de docentenopleider met
betrekking tot de onderwijskundige en
pedagogische aspecten’, is hij van mening.
‘Welke beroepen zijn er in 2020?
Dat is nu nog niet te voorspellen. Want
ze bestaan nog niet maar je moet er nu
al rekening mee houden.’
Ervaring
Een piepjonge promovendus kun je hem
niet meer noemen, want hij heeft al
vijftien jaar ervaring als docent. Maurice
Schols is van huis uit anglist en studeerde
in Leiden. Vervolgens behaalde hij zijn
Master of Science in Sheffield, met elearning
als specialiteit. Een onderzoek
dat hij bij Fontys Internationale School
Economie (FIHE) in Venlo deed, leverde
hem in Amerika positieve publiciteit op.
Professoren aldaar stimuleerden hem om
hiermee verder te gaan. ‘Toen begon het
bij mij te borrelen en nam ik het besluit
mijn docentschap te combineren met een
promotieonderzoek.’
Angelsaksisch model
Dat hij daarbij koos voor het Angelsaksisch
promotietraject is gezien deze
achtergrond niet vreemd. ‘Bij OSO werd
twee jaar geleden een samenwerking
gestart met de universiteit van Roehampton
om een International Professional
Doctorate aan te bieden’ vertelt hij.
‘Dit kenmerkt zich doordat niet alleen
veel waarde wordt toegekend aan de
theoretische relevantie van het onderzoek
maar ook aan de praktische waarde
ervan. Ik heb mij hiervoor aangemeld en
mijn onderzoeksvoorstel werd goedgekeurd.
Gedurende de eerste twee jaar
moet je laten zien dat je in staat bent om
onderzoek van hoogwaardige kwaliteit
te verrichten. Hierna mag je pas aan het
eigenlijke onderzoekstraject beginnen,
dat vervolgens nog twee tot drie jaar
duurt. In deze fase bevind ik me nu, ik
ben dus al een heel eind op weg. Dit
Angelsaksisch model - EdD = Doctor of
Education - wijkt af van het bestaande
PhD traject - Doctor of Philosophy - dat
we in Nederland hanteren. Beide trajecten
leiden op tot de graad van doctor,
maar de invulling is vooral gericht op de
context van de professional.’
Just in case versus just in time
Toen Maurice Schols solliciteerde bij
Fontys Lerarenopleiding Tilburg bleek
er behoefte te zijn aan iemand die zich
bezighield met e-learning. ‘Weliswaar
wordt in het onderwijs aandacht besteed
aan het gebruik van technologie, maar
de professionalisering ervan blijft vaak
onderbelicht. Een docent krijgt bijvoorbeeld
uitleg over het smartboard op een
moment dat hij er geen gebruik van
maakt. Tegen de tijd dat hij dit middel
‘Je ziet bijvoorbeeld
op de nacht van
donderdag op vrijdag
na het uitgaan
een piekmoment
ontstaan! Daaruit
kun je afleiden dat
informeel leren steeds
meer toeneemt.’
wil inzetten voor zijn lessen weet hij niet
meer hoe het werkt, laat staan dat hij
weet hoe je het smartboard didactisch
moet toepassen. “Just in case versus just
in time”. Het is belangrijk dat de docent
zich het “ownership” gaat toe-eigenen.
Vaak wordt educatieve technologie aangeboden
die op het betreffende moment
voor de docent niet functioneel is. De docent
wil iets hebben wat op dat moment
geschikt is voor zijn context.’
Transformatie
‘Het is jammer dat er een steeds grotere
discrepantie ontstaat tussen het gebruik
van ICT en digitale leermiddelen enerzijds
en de opleiding van docenten anderzijds.
Het zou eigenlijk andersom moeten zijn’,
vindt Maurice Schols. ‘Het is typerend dat
we wel ideeën hebben over de manier
waarop de lerarenopleider zijn professionaliteit
zou moeten invullen. Maar hoe
die in de praktijk gerealiseerd moet worden
is vaak nog een vraagteken. Eigenlijk
moeten we het onderwijs opnieuw gaan
“shapen”. Daarmee bedoel ik dat je
moet denken aan een transformatie van
denkbeelden, aannames, onderwerpen
en concepten naar de maatschappij en
het onderwijs van de 21e eeuw. Dit is
een onderdeel van “life long learning”.
Terwijl er een leerder voor je zit uit de
21e eeuw, zijn de leerconcepten vaak
nog traditioneel omdat ze in het verleden
zijn bedacht. Om te voldoen aan de eisen
van de hedendaagse student moeten ze
dus verandering ondergaan.’
Achterdeur
Dit is in kort bestek waar het onderzoek
van Maurice Schols over gaat. Hij is niet
de eerste die zich hiermee bezighoudt,
erkent hij. ‘Maar er bestaat nog geen
generiek model voor technologische
professionalisering (emerging technology),
ofwel de inzet van nieuwe
technologische middelen. ‘Wij denken
nog steeds aan synchroon leren, maar
leren vindt steeds meer plaats in een
asynchrone omgeving. Kijk maar naar
de chatroom, die beide mogelijkheden
biedt. Bij de vakgroep Engels gebruiken
we wiki’s en dan merk je dat studenten
op verschillende momenten bezig zijn
met hun leerproces. Je ziet bijvoorbeeld
op de nacht van donderdag op vrijdag na
het uitgaan een piekmoment ontstaan!
Daaruit kun je afleiden dat informeel
leren steeds meer toeneemt. Studenten
gaan uit en bespreken met elkaar de stof
in een informele setting. Je moet hier in
het onderwijs rekening mee houden, is
mijn conclusie. Desnoods haal je de buit
via de achterdeur binnen.’
Ownership
‘Ik wil met mijn onderzoek een bijdrage
leveren aan het ownership van de docent.
Dat deze de functionele meerwaarde
van digitale middelen niet alleen
inziet, maar ook de kansen krijgt om zijn
eigen professionaliteit als vakexpert te
verbeteren. Daarnaast moet hij zich als
burger bewust zijn van de belangrijke
maatschappelijke discussies,’ klinkt het
verantwoord. ‘Ik zie dit als een kans, een
“opportunity”, het zit in mijn lessen. Als
docent moet je dichter bij je doelgroep
komen om te weten wat er leeft. We
leiden op voor beroepen die soms nog
niet bestaan. Het betekent dat je een
visie moet ontwikkelen over je onderwijspraktijk.
Je moet vooruit denken: er komt
weer iets nieuws aan.’
nr. 18 • 2012 • Vector
35

Op donderdag 26 januari vond de uitreiking plaats van
de eerste certificaten van de SPD­training nieuwe stijl.
Het ging om de eerste groep van 11 cursisten die in een
gezamenlijk project van OMO­FLOT deze training met
succes afrondde.
Tekst: Henk Naaijkens
Nieuwe basiscursus voor
schoolpracticumdocenten
36 Vector • nr. 18 • 2012
van OMO-scholen
In overleg met OMO heeft FLOT in de zomer van 2011 een
basiscursus ontwikkeld voor schoolpracticumdocenten op Academische
Opleidingsscholen (AOS). Voor OMO-scholen is dit nu de
standaard en de deelnemers ontvangen na afloop van de cursus
een OMO-certificaat. Naast de bestaande basiscursus begeleidingsvaardigheden
gaat FLOT ook aan niet-OMO-scholen een
SPD-cursus aanbieden.
Tender
De samenwerking met OMO is het resultaat van een tender (aanbestedingsprocedure)
waaraan meer opleidingsscholen hebben
deelgenomen. FLOT kwam hier uit als de opleiding die het meest
beantwoordt aan de eisen die OMO stelt aan het kwaliteitstraject.
Om de certificering een plek te geven in de historie van het
onderwijs, opende Jos Hulsker van OMO de middag met een
kort historisch overzicht.
Veranderende kijk
‘Het bestaan van de schoolpracticumdocent zegt iets over de
verhouding tussen scholen en lerarenopleidingen’, volgens Jos
Hulsker. ‘Vroeger was er nog geen sprake van onderwijsdidactiek.
Pas toen in 1971 de nieuwe lerarenopleidingen startten,

gingen vakken als didactiek, pedagogiek en onderwijskunde deel
uitmaken van het onderwijs. Vanaf 1998 werden de stages
uitgebreid en ontstonden de eerste cursussen voor schoolpracticumdocenten.
Door middel van hospiteren werden opdrachten
geoefend op de scholen. De laatste jaren is de kijk op de
verhouding tussen de lerarenopleidingen en de stagescholen
veranderd’.
Veel vakkennis
Piet Noordzij is een van de opleiders bij de cursus. ‘De spd’s
hebben natuurlijk veel vakkennis en beroepskennis’, vertelt hij.
‘Maar daar gaat deze cursus niet over. We gaan er vanuit dat de
cursisten al goede leraren zijn. De kunst is dat ze ervoor moeten
zorgen dat hun stagiairs het van hen kunnen leren. Een schaatser
kan nog zo goed zijn in zijn sport, dat alleen is niet voldoende
om zijn kennis over te dragen. Daarom gaat het er in deze cursus
om dat de cursisten snappen dat het in de praktijk leren van
zo’n vak een speciale methodiek en didactiek vereist. Om dat te
bereiken bieden we ze verschillende manieren aan om dit hun
studenten te laten leren.’
Vier manieren van begeleiden van stagiair
Piet Noordzij noemt kort een viertal manieren van leren die in
de cursus met de spd’s worden besproken. ‘Op de eerste plaats
leren stagiairs door te kijken. De spd doet het voor en laat zien
hoe het vak er in de praktijk uitziet. Dat noemen we modelleren:
in onderdelen, met verschillende stapjes laten zien hoe
het proces verloopt. Een tweede manier is leren door exploratie
en reflectie. Dit betekent dat de spd gelegenheid geeft aan de
student om verschillende onderdelen uit te proberen: wat werkt
beter en wat werkt minder goed. En laat ze ook eens bij een collega
in een ander vak kijken, geven wij als advies. Want daar ziet
het er misschien weer anders uit. Coachend begeleiden is een
derde manier waaraan we aandacht besteden. Hierbij komt het
er op neer dat je studenten aanmoedigt, over dipjes heen helpt,
feedback geeft en enthousiasmeert.
Een vierde manier bestaat uit ondersteunen en loslaten. De spd
geeft de stagiair taakondersteuning op maat, hij leert hen met
tips en trucs goed vakdidactisch les te geven, verwijst ze naar
modellen en naar bronnen zoals vakbladen waar ze waardevolle
informatie kunnen vinden.’
Een goede begeleider past deze manieren in samenhang toe en
kijkt naar wat de stagiair nodig heeft. Het gaat om de competentieontwikkeling
van de student.’
Gesprekken
‘Een belangrijk aandachtspunt in de cursus is het voeren van
gesprekken met de stagiairs’, zegt Piet Noordzij. ‘Want over
bovenstaande punten wordt vanzelfsprekend veel gepraat en
dan is het de kunst dat je niet gaat preken, maar stagiairs leert
te reflecteren op hun functioneren. Je gaat immers samen met
elkaar bekijken hoe het eventueel beter kan. We proberen deze
gesprekssituaties zo concreet mogelijk te oefenen met casussen,
gebaseerd op ervaringen die de cursisten in hun eigen praktijk
tegenkomen. Hierbij reiken we verschillende methodieken, technieken
en oefeningen aan. Tijdens de cursus moeten de cursisten
een portfolio samenstellen waarin ze hun praktijkervaringen
vastleggen. Daaruit blijkt dat de cursisten soms tot verrassende
inzichten zijn gekomen, zoals bij de uitreiking van de certificaten
is gebleken.’
Eerstelijnsopleider
Jos Hulsker beschouwt de spd na deze opleiding als medeopleider.
Volgens hem speelt de Spd-cursus hier nadrukkelijk
op in. ‘We hebben nu drie academische opleidingsscholen en
ik verwacht dat de spd zal groeien in betekenis. We komen er
steeds meer achter dat het opleiden in de school gedaan wordt
door de spd. Die mag dus gezien worden als een eerstelijnsopleider.
Daarom moet de rol van de spd goed in beeld worden
gebracht. Want de kwaliteit van de spd bepaalt de kwaliteit van
de opleiding in de school’.
Rolmodel
Ook Anton van den Brink van FLOT onderstreept het groter
wordende imago van de lerarenopleider. ‘De schoolpracticumbegeleider
heeft een rolmodelfunctie, de kwaliteit wordt steeds
hoger, want het hbo stelt steeds strengere eisen. Wij willen de
beste leraar opleiden omdat de leerlingen dat verdienen. Opleiden
in de school is een prachtig project, maar we mogen een
aantal zorgpunten niet uit het oog verliezen. Want je moet de
studenten wel op de juiste plek zien te krijgen.’
nr. 18 • 2012 • Vector
37

Bètabreed Steunpunt Brainport geeft impuls
aan bètaonderwijs in Zuid-Nederland
Tekst: Henk Naaijkens
Je bent docent in een bètavak. Je
hebt behoefte aan nascholing en
professionalisering, want je wilt
bijblijven in je vakgebied en de
ontwikkelingen gaan snel. De op­
lossing komt in zicht, want op de
website: www.betabreed.nl vind
je straks alles wat op dit gebied in
de regio wordt aangeboden, zowel
vakinhoudelijk als ­didactisch. En
als je niet aantreft wat je zoekt,
dan kun je hier je vraag stellen.
38 Vector • nr. 18 • 2012
Dit is het ideaalbeeld dat de regiegroep van dit steunpunt voor ogen heeft. En een eerste
versie van de website is al een feit. De regiegroep besloot een aantal initiatieven op
het gebied van bètaonderwijs in de regio te bundelen. De afgelopen tien jaar vonden
allerlei vernieuwingen plaats in het bètaonderwijs. Door inhoudelijke veranderingen in
eindexamenprogramma’s en door andere didactische benaderingen - zoals de ‘concept/
context-benadering’ voor de sciencevakken - groeit onder bètadocenten de behoefte
aan extra scholing.
Vaksteunpunten
Om hier verandering in aan te brengen werden er enkele jaren geleden per regio
verschillende afzonderlijke zogeheten ‘vaksteunpunten’ ingericht. Het doel van deze
vaksteunpunten was om docenten te ondersteunen bij de diverse vernieuwingen binnen
hun vakgebied. De behoefte hieraan bleek groot te zijn. Deze vaksteunpunten functioneerden
echter behoorlijk los van elkaar terwijl de vernieuwingen van de verschillende
vakken veel overeenkomsten met elkaar vertonen. Van onderlinge samenwerking was
nog weinig sprake. Naast inhoudelijke wijzigingen in de examenprogramma’s – die voor
het ene vak omvangrijker zijn dan voor het andere vak - hebben de bètavakken ook te
maken met didactische veranderingen, vooral onder invloed van de zogenoemde concept/context-benadering.
Regiegroep Bètabreed Steunpunt Brainport
Sinds een half jaar zijn activiteiten van de vaksteunpunten gebundeld in het Bètabrede
Steunpunt Brainport.

Randvoorwaarden
’Vakinhoudelijk en didactisch gaan de bètavakken van het voortgezet onderwijs de
komende jaren veranderen’, zegt Jessica van de Ven die vanuit de Technische Universiteit
Eindhoven vertegenwoordigd is in de regiegroep. ‘Daarom hebben docenten veel
behoefte aan ondersteuning. Vanwege de vakinhoudelijke en didactische inbreng lag
het voor de hand dat deze ondersteuning werd opgezet vanuit de TU Eindhoven, in het
bijzonder de Eindhoven School of Education, de Fontys techniekopleidingen in Eindhoven
en de bètaopleidingen van Fontys Lerarenopleiding Tilburg. Wij zorgen voor de randvoorwaarden,
zodat de collega’s die de vaksteunpunten bemensen hun werk optimaal
kunnen uitvoeren. Die randvoorwaarden bestaan uit één algemene website, een goede
afstemming tussen de vaksteunpunten en het verzorgen van de algemene logistiek.’
Breder verband
Minke Wolters is namens Fontys Hogeschool Techniek Eindhoven vertegenwoordigd in
de regiegroep. ‘Iedere vakgroep heeft een vaksteunpunt dat zijn eigen activiteiten ontwikkelt
om de docenten in het voortgezet onderwijs te ondersteunen’, legt ze uit. ‘Deze
vaksteunpunten werken samen in het bètabreed overleg. We richten ons nu vooral op
Midden- en Oost-Brabant. Maar we zoeken ook aansluiting in een breder verband. Want
er zijn ook steunpunten in andere regio’s en er is een landelijk overleg waar we elkaars
ervaringen uitwisselen. Daar maken we natuurlijk gebruik van.’
Gezamenlijk aanbod
Ook FLOT is partner in dit project, met Rutger van de Sande - teamleider van de lerarenopleidingen
Natuurkunde, Scheikunde en Techniek - als vertegenwoordiger in de
regiegroep. ‘Het betekent dat onze opleiders participeren in de steunpunten vanuit hun
eigen vakdisciplines’, licht hij toe. ‘ Maar het is natuurlijk wel belangrijk dat de verschillende
partijen goed met elkaar samenwerken, zodat je interessant gezamenlijk aanbod
krijgt op de website. We kennen de collega’s in Eindhoven goed maar samenwerken is
een volgende stap. Het is echter opvallend hoe betrokken alle collega’s bij dit initiatief
zijn. Je merkt dat er echt een drive is om met collega’s uit het voortgezet onderwijs aan
de slag te gaan.’
Klimaat
Wat precies de behoeften zijn in het voortgezet onderwijs en wat voor soort activiteiten
er plaatsvinden is niet altijd even gemakkelijk te bepalen, hebben de drie leden van de
regiegroep gemerkt. Minke Wolters: ‘Het zou voor ons gemakkelijker zijn als docenten
precies kunnen aangeven waar ze behoefte aan hebben. Maar die behoefte kan voor
elke docent weer anders zijn. Wij zouden het in ieder geval toejuichen als er een klimaat
ontstaat waarin de ene partij een vraag stelt en de andere zegt: daar heb ik wel een
antwoord op. Daarom moeten we in de communicatie naar de scholen duidelijk maken
wat het aanbod is en onze oren goed openhouden voor onderliggende vragen.’
Jet­Net
Hoewel de coördinatiegroep vindt dat ze zich nog in een pril stadium bevindt, is de
website snel tot stand gekomen. Hiermee is alvast voldaan aan een belangrijke basis
om het voorgenomen traject verder uit te stippelen. In april worden de jaarprogramma’s
2012-2013 gepubliceerd. ‘We willen ook een koppeling met het bedrijfsleven tot stand
brengen’, zegt Jessica van de Ven. ‘Hierbij denken we er bijvoorbeeld aan om ook een
koppeling met Jet-Net te maken, het Jongeren en Technologie Netwerk Nederland. Dat
is een samenwerkingsverband tussen bedrijven, onderwijs en overheid, waarin ook veel
aandacht is voor professionalisering voor docenten.’
Nascholingsaanbod
En verder ontwikkelen we een nascholingsaanbod’, vult Rutger van de Sande aan. ‘Denk
bijvoorbeeld aan bijeenkomsten waar aandacht wordt besteed aan veranderende examenprogramma’s.
Maar het kan ook gaan over inhoudelijke en didactische bijeenkomsten
op het gebied van informaticaonderwijs. Intussen zijn we begonnen met nascholing
rond de vormgeving van practica. Het mooie van de website is, dat je bij één loket
terecht kunt voor nascholing en professionalisering op het terrein van bètaonderwijs.’
Dit steunpunt is een samenwerking
tussen de Technische Universiteit Eindhoven
en Fontys Hogescholen. Vanuit
Fontys zijn zowel de Fontys techniekopleidingen
in Eindhoven als Fontys
Lerarenopleiding Tilburg vertegenwoordigd.
De coördinatie ligt in handen van
Minke Wolters (Fontys techniekopleidingen),
Jessica van de Ven (TU/e) en
Rutger van de Sande (Fontys Lerarenopleiding
Tilburg). Uitgangspunt was
bundeling van alle initiatieven van de
vaksteunpunten op het gebied van
nascholing en professionalisering. Het
opzetten van een website als gemeenschappelijk
loket voor informatie over
bètavakken was de eerste activiteit van
de regiegroep. Deze website beschrijft
het professionaliseringsaanbod per vak:
biologie, informatica, natuurkunde, NLT,
scheikunde, wiskunde en het Technasiumvak
‘Onderzoek en ontwerpen’.
Doelstellingen
Het Bètabreed Steunpunt Brainport wil
een impuls geven aan het bètaonderwijs
in Eindhoven en haar brede regio.
Beoogde effecten zijn:
1 bètaonderwijs in een maatschappelijke
context plaatsen, waardoor het
belang van deze vakken voor leerlingen
aantoonbaarder wordt;
2 bètaonderwijs aan laten sluiten op het
vervolgonderwijs;
3 bètaonderwijs aantrekkelijk maken als
opstart voor studiekeuze en beroep,
zodat jong talent ook in de toekomst
voor technologie kiest.
Vaksteunpunten
De vaksteunpunten richten zich op vakdocenten
in de monodisciplines: natuurkunde,
scheikunde, biologie, informatica,
NLT, wiskunde en O&O (Technasia).
De vaksteunpunten stimuleren en faciliteren:
1 kennisuitwisseling tussen de HO- en
VO-instellingen. Deze kennisuitwisseling
kan van een vakinhoudelijke en
een vakdidactische aard zijn;
2 kennisuitwisseling tussen docenten
onderling;
3 informatie voor docenten over landelijke
of regionale initiatieven;
4 kennisuitwisseling en coaching bij de
invoering van de vakvernieuwingen
in het VO.
nr. 18 • 2012 • Vector
39

Gedichten schrijven voor 4 mei
Brabantse scholieren ‘strijden’ om een plaatsje op de Dam
Tekst: Jan de Jong
Op 4 mei las Charlotte Fontijne,
leerling van gymnasium Beekvliet
in Sint­Michielsgestel, voor tien­
duizenden aanwezigen en miljoe­
nen televisiekijkers haar gedicht
‘De stilte spreekt’ voor tijdens de
dodenherdenking op de Dam in
Amsterdam. Op 15 maart koos de
jury haar gedicht uit na een finale
met zestien dichtende scholieren uit
Noord­Brabant.
Voor het Onze Lieve Vrouwelyceum
(OLV) in Breda was 15 maart een spannende
dag. Maar liefst acht leerlingen
van de school zouden ’s avonds op de
KMA meedingen naar de hoofdprijs: je
eigen gedicht voor de koningin en heel
televisiekijkend Nederland voordragen
tijden de 4 mei-herdenking op de Dam.
40 Vector • nr. 18 • 2012
Jos Lanters van het OLV: ‘In weerwil van
de Tweede Fase doen wij hier op school
heel veel aan literatuur. Niet alleen
tijdens de lessen, maar bijvoorbeeld ook
tijdens een jaarlijkse literatuurdag.’ Veel
bekende schrijvers hebben de weg naar
het OLV in de loop van de jaren weten
te vinden, getuige de indrukwekkende
‘wall of fame’, een wand vol met foto’s
van auteurs die de school ooit bezochten
voor lezingen of workshops.
Oorlogstrauma’s
‘Het Comité 4 en 5 mei was voor het
project “Dichter bij 4 mei” op zoek naar
Brabantse scholen die veel aan literatuur
deden. Daar hoorden wij natuurlijk bij!’
aldus Lanters. ‘Niet alléén vanwege die
literatuur, maar het paste ook mooi in
het thema “Tweede Wereldoorlog” waar
we met havo 4 bij geschiedenis mee
bezig waren.’ Hiervoor zijn de leerlingen
onder andere naar het oorlogsmuseum
geweest, waar ze urenlang met een oorlogsveteraan
uit Libanon hebben gesproken.
‘Bijvoorbeeld over oorlogstrauma’s.
Dat vonden ze heel indrukwekkend.’
‘En hier op school hadden we een
project rond Paul Windhausen. Dat
was een verzetsstrijder die tevens leraar
tekenen was aan het OLV. Hij is verraden
en samen met een aantal anderen door
de Duitsers op de Vloeiweide bij Breda
geëxecuteerd. Het ‘Vloeiweide-drama’
wordt in Breda nog steeds ieder jaar op 4
mei herdacht.’
Diana Ozon en Judy Elfferich
Toen de school zich voor ‘Dichter bij 4
mei’ had aangemeld, is er een workshop
van een halve dag georganiseerd met de
dichters Diana Ozon en Daniël Dee. Lanters:
‘Het was prachtig om te zien hoe zij
de leerlingen wisten te inspireren. Vanaf
het begin met een minuut stilte om in de
sfeer van herdenken te komen, tot aan
het eind, toen leerlingen enthousiast aan
het schrijven waren geslagen.’ Het succes
van de workshop meet Lanters onder
andere af aan het feit dat zelfs wat
onwillige leerlingen na de workshop nog
wilden blijven zitten om er iets moois van
te maken.’
Ook de Frater van Gemertschool in
Tilburg kwam in aanmerking voor een
workshop. Daar gaf dichteres Judy Elfferich
acte de présence. ‘Onze school
is wel een bijzondere school. Wij zijn
de zorglocatie binnen het Tilburgse
en bieden onder andere leerlingen
met autisme onderwijs op vmbo-t- en
havoniveau,’ vertelt coördinator Guido
Bonke. Marleen van Hout, ckv-docent,
vult aan: ‘Judy Elfferich deed het heel
goed hier op school. Er hebben zo’n zeventig
leerlingen deelgenomen aan haar
workshop. Judy benaderde hen eerst met
Charlotte Fontijne, Gymnasium Beekvliet,
Sint-Michielsgestel Auke de Leeuw, Dr.-Knippenbergcollege, Helmond Kevin Frambach, Frater van Gemertschool, Tilburg

een aantal concrete opdrachten: “Denk
aan een persoon, aan een onderwerp”,
dat soort dingen.’ Daarna gingen de
leerlingen aan de slag. Van Hout: ‘Dat
leverde prachtige gedichten op die recht
uit het hart kwamen. Ik kreeg er gewoon
kippenvel van.’ Een aantal gedichten is
opgenomen in de mooi vormgegeven
eigen bundel van de Frater van Gemertschool
Herdenken.
De grote finale
Op 15 maart zat ook de Frater van
Gemert in spanning. Twee leerlingen uit
3-vmbo waren genomineerd. ‘De klas was
hartstikke trots,’ meldt Marleen van Hout.
’s Avonds op de KMA blijkt dat één van
de twee Tilburgse dichters, Damien van
Riel, ervoor heeft gekozen om toch maar
niet mee te doen. ‘De spanning was te
groot.’ Maar de ander, Kevin Frambach,
maakt dat meer dan goed. Want hoewel
zijn gedicht ‘De reis’ niet tot de vier winnende
gedichten behoort, krijgt Kevin
als eerste een eervolle vermelding van
de jury voor zijn geweldige voordracht.
Hij heeft zijn gedicht inmiddels op 4 mei
voorgedragen bij de herdenking in de
Heikense Kerk in Tilburg.
Ook de kandidaten van het OLV dringen
niet door tot op de Dam. Maar twee van
de drie ‘tweede’ plaatsen zijn wel voor
de Bredase school. De eerste die naar voren
mag komen is Teun Schoemaker van
het OLV. Hij mag zijn gedicht voorlezen
op de herdenking in Kamp Amersfoort.
Wat hij daarvan vindt, wil nieuwslezer
Jeroen Overbeek, die de avond presenteert,
weten. ‘Ik ben al lang blij dat ik
niet naar de Dam hoef,’ antwoordt Teun
zichtbaar opgelucht. Later op de avond
staat hij nog wat beduusd voor zich uit
te kijken. ‘Zo stil is hij anders nooit!’
lacht een van zijn leraren.
Ook de herdenking in Kamp Vught
mocht worden opgeluisterd door een
OLV-finalist: Quin Freijters. En Westerbork
‘ging’ naar Auke de Leeuw van het
Knippenbergcollege in Helmond.
Teun Schoemaker
(OLV Breda)
Vrijheid
Ik kan nooit genoeg begrijpen
Hoeveel verdriet er was
Ik kan nooit genoeg meeleven
Voor al het leed dat er toen was
Donkere tijden en tijden van angst
Dictatuur is een roofdier en het volk de
vangst
Mensen leven in onzekerheid
Ze waren hier niet op voorbereid
Na al de verschrikking
Zijn er jaren voorbij
Maar we herdenken nogsteeds
Hoe dankbaar we zijn.
Quin Freijters, Onze Lieve Vrouwelyceum, Breda Teun Schoemakers, Onze Lieve Vrouwelyceum, Breda
Kevin Frambach
(Frater van Gemertschool):
De Reis
We staan in een kring
Allemaal hetzelfde doel
de reis is loodzwaar
We dragen al onze herinneringen mee
Het is een last die nooit weggaat
We nemen onze eigen weg maar komen
op hetzelfde uit
Vrijheid waar je maar kan kijken
Dat is onze bestemming
Charlotte Fontijne
(Gymnasium Beekvliet):
De stilte spreekt
Hoorde u het?
Toeschouwer op de bank
Hoorde jij het net?
Kindje aan je papa’s hand
Zij die het horen,
Luisteren
Heb je gevonden waar het ontspringt?
Alleen,
Hoor je hen fluisteren
Terwijl, nu wij tezamen
Hun spreken harder klinkt
Men zegt: ‘Twee minuten is het stil’
Zo heb ik ze nooit beleefd
Stilte is als er mensen zwijgen
Maar elk van deze stemmen leeft
Ik hoorde in de stilte geen zwijgen
Een soldaat sprak tegen mij
Over liefde voor zijn gezin
Hoe hij van hen houdt
Zijn stem klonk vredig en blij
Die mevrouw hoorde net geen zwijgen
Een stilte allerminst
De stem van haar grootvader sprak
Hoe trots hij op haar is
Zijn stem,
Van binnenin
Zij die niet geluisterd hebben,
Hebben niet gehoord
Maar, het hindert niet
Luisteren kan altijd
Hun stemmen klinken voort.
nr. 18 • 2012 • Vector
41

Cursusaanbod (maatwerk)
‘Een goede leraar leert zijn leven lang’
Bent u als professional in het onderwijs toe aan een volgende stap?
Wilt u zich verder ontwikkelen en uw kennis uitbreiden? Sta niet stil en kies voor
een van de vele maatwerktrajecten van Fontys Lerarenopleiding Tilburg (FLOT).
Waarom Fontys?
- Expert op onderwijsgebied
- Competentiegericht (wet BIO en landelijke kennisbasis)
- Betrokkenheid, persoonlijke aandacht centraal
- Hoge professionele maatstaven
- Maatwerk
Contact:
Telefoon: 08550 71766
E-mail: professionaliserenflot@fontys.nl
Meer informatie en ons complete cursusaanbod vindt u op:
www.fontys-lerarenopleiding.nl/professionaliseren
Zinvol werk
Tekst: Christel Kuijpers
Het is een druilerige dag. Mijmerend zit ik met een kopje
warme thee op de bank. Ik heb net in een vakblad gelezen
dat er nog steeds veel aandacht nodig is voor de ontwikkeling
van taal-, reken- en ICT-vaardigheden. Hoewel ik
de afgelopen jaren in allerlei projecten die hierop gericht
waren werkzaam was, zijn er volgens recente onderzoeken
nog te veel laaggeletterden. Vanuit het onderwijs, maar
ook vanuit het bedrijfsleven, de overheid en maatschappelijke
instellingen spannen we ons opnieuw in om meer
volwassenen en jongeren basisvaardig te laten zijn, zodat
zij volop mee kunnen doen in onze maatschappij. Ik slaak
een diepe zucht…helpen al die inspanningen wel echt?
Even zak ik weg in twijfel en moedeloosheid. Dan denk ik
aan gezinnen die ik ontmoet heb, waar thuis nauwelijks
Nederlands wordt gesproken. Toch is het Nederlands daar
een belangrijke voertaal. Ik zat erbij en zag hoe de kinderen
moeiteloos onderhandelden met hun ouders over hoe
laat ze thuis mochten komen. Dat deden ze in het Nederlands,
een taal waarin de ouders zich niet goed kunnen
uitdrukken, maar hun tieners des te beter. Zij wonnen dan
ook steevast de onderhandelingen.
Is het dan zo slecht gesteld met de basisvaardigheden? Ik
zucht nog eens diep en blader wat door mijn stapel vak-
42 Vector • nr. 18 • 2012
Column
literatuur. En ik word blij. Mijn oog valt immers op een rapport
van het Sociaal en Cultureel Planbureau, waarin wordt
bevestigd dat de tweede generatie allochtone leerlingen
het op school juist tamelijk goed doet. Ik scan het ECBOrapport
over kernvaardigheden en lees daarin dat binnen
de groep laaggeletterden in Nederland een grote groep
redelijk vaardig is. Mijn blik valt op het taalbeleidsplan van
Were Di, de school waar ik, als frisse FLOT-taalconsultant,
ben uitgenodigd om morgen een kijkje te komen nemen.
Zo kan ik van dichtbij zien hoe docenten daar werken aan
het vergroten van leesvaardigheid bij hun leerlingen. Hoe
docenten op leerpleinen en in klaslokalen bij alle lessen
aandacht schenken aan begrijpelijk taalgebruik. Hoe ze
werken aan een grotere woordenschat bij leerlingen. Ik
besluit de site van Were Di nog even te checken op actuele
berichten, dus start mijn pc op. En dan word ik helemaal
vrolijk. Ik krijg een e-mailbericht binnen van vriend Jan die
werkt bij een groot onderwijsadviesbureau. Samen met
scholen die de negatieve geluiden over het onderwijs beu
waren, heeft hij een lied gemaakt. Een geluid van vertrouwen,
bevlogenheid, waarde(n)vol werken, vol enthousiasme.
Want er gaat ontzettend veel goed. Laten we dat
vooral niet uit het oog verliezen. Een hart onder de onderwijsriem,
voor ons allemaal, om de moed erin te houden en
ons met hart en ziel in te blijven zetten voor jonge mensen
en hun toekomst. Ik beluister het lied en blijf de hele week
het “Groot Onderwijs Geuzenlied” zingen. Zingen jullie
mee? Wat fijn om samen een bijdrage te mogen leveren
aan dit zinvolle werk! Leraren met lef, ik ben er voor!
(YouTube trefwoord: Groot onderwijs Geuzenlied.)
Christel Kuijpers is consultant bij de Taalwerkplaats van Fontys Lerarenopleiding Tilburg. Zij neemt het stokje van Maud Slaats, die
voorheen de column schreef, over.

Van meester tot master
een investering in uzelf
die u op voorsprong zet!
Fontys biedt deeltijdopleidingen in:
- Master of Education
- Master Special Educational
Needs (SEN)
- Master Leren en Innoveren
Nieuw! Vanaf september 2012:
- Vakinhoudelijke cursussen van de
opleiding Master of Education op
contractbasis
fontys.nl/masters
nr. 18 • 2012 • Vector
43

Citaten Agenda
‘Óf prestatiebeloning werkt in een branche waar lang niet
vaststaat welk product wordt geleverd en wat we onder kwaliteit
verstaan, is twijfelachtig. (...) Er bestaat een vracht aan onderzoek
dat bewijst dat prestatieloon heel goed werkt als het gaat om
het aantal onthoofde koeien per minuut of de snelheid waarmee
komkommers van de lopende band worden gegrist, maar niet
voor werk waarvoor je hoofd en hart en vakkennis gebruikt.’
(Columniste Aleid Truijens in de Volkskrant, 28 maart 2012)
‘De leraar moet weer zelf in positie komen. (...) De afgelopen
jaren hebben leraren heel wat laten liggen. Zij hebben het vak
een beetje uit handen laten nemen. De politiek bepaalt veel
meer de agenda, terwijl heel veel internationale onderzoeken
laten zien dat de kwaliteit van de leerkrachten het verschil maakt
in de school.’
(Ton de Langen, woordvoerder ‘Leraren met Lef’, in Pulse, nummer 1 / 2012)
‘Een mens wordt gelukkig van het ontwikkelen van z’n talenten.
Het is echt heerlijk om je te concentreren. Om je mee te laten
voeren door de stof.’
(Minister Van Bijsterveldt in tijdschrift TvOO, maart 2012)
‘Het fundament van de publieke opvoeding tot burger heeft
betonrot. Volgens de grondwet moet de overheid daar iets aan
doen. Maar die blaast met fragmentarische verandering het leerrendement
op.’
(Ton van Haperen in De Republikein, nummer 1 / 2012)
‘Ik heb een mavo-4-klas die ik elke dag zie, het is mijn mentorklas.
Als er iets is met de computers wijst iedereen altijd
direct naar Mitchell, een van de leerlingen. Daarom heb ik hem
gevraagd of ik hem kon inhuren voor privéles. Dat wilde hij.
(...) Hij laat mij een paar dingetjes zien die mogelijk zijn met het
smartboard, daarmee oefen ik, en de volgende week heb ik weer
nieuwe vragen voor hem. Ik ben heel blij met deze constructie.’
(Jacquelien Boerefijn, docent biologie van het Groen van Prinstererlyceum
in Vlaardingen in de Kennisnet-brochure ‘Gebruik de ict-leer-kracht van
leerlingen’)
‘Er wordt veel op de jongeren gemopperd, maar het zijn kanjers,
die zich in vier jaar enorm ontwikkelen.’
(Carla Pijnenburg van het Koning Willem I College in Den Bosch in Backstage
Magazine, maart 2012)
‘Het heeft mij wel even gekost om mijn lesvoorbereiding los te
laten zodat ik beter kon luisteren naar de behoeften van leerlingen.
Het is vaak overleven, je gaat van dag tot dag en probeert
alles controleerbaar te houden. Terugkijkend op mijn beginfase
was ik een docent die elke variabele wilde uitsluiten omdat de
leerlingen alles van mij vroegen. Nu ik enigszins doorheb hoe ik
mijn lessen wil geven, merk ik dat ik tijd, energie en ruimte tussen
de oren over heb om meer nieuwe en onbekende didactische
toepassingen uit te proberen.’
(Docent Engels Gijs Palsrok op de website www.lenteinhetonderwijs.nl)
44 Vector • nr. 18 • 2012
14 juni 2012 ­ Onderzoeksdag
De lectoraten van Fontys Lerarenopleiding Tilburg en de
Pedagogisch Technische Hogeschool organiseren de zesde editie
van de Onderzoeksdag. Laat u inspireren door:
• een interessante keynote door dr. Kim Schildkamp van
de Universiteit Twente over onderzoekend werken aan
schoolproblemen met gegevens die binnen de school
beschikbaar zijn, zoals cijferlijsten, leerlingvolgsysteem en
inspectierapporten;
• workshops over het doen van praktijkonderzoek of over het
toepassen van kennis uit praktijkonderzoek;
• presentaties van kenniskringleden van de drie lectoraten over het door
hen uitgevoerde praktijkonderzoek.
Meer informatie en aanmelden op www.fontys-lerarenopleiding.nl/
Onderzoeksdag-2012.
5 oktober 2012 ­ Docentendag
Op 5 oktober, de Dag van de Leraar, vindt al weer de derde editie van de
Docentendag bij Fontys Lerarenopleiding Tilburg plaats. Binnenkort meer
informatie over. Noteer deze datum alvast in uw agenda!
fontys.nl/flot
vector
magazine
00.M.3762.03.12