Inhoud H2O nummer 6, maart 2009 - H2O - Tijdschrift voor ...

42ste jaargang / 20 maart 2009
nº 6 / 2009
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
NEDERLAND VOOR KLIMAATADAPTATIE OP WWF
INTERVIEW MET MARTEN BIERMAN
‘BAGGER IN ZANDWINPUTTEN ONVERANTWOORD’
FORSE INVESTERINGEN WATERVOORZIENING AUSTRALIË

3 april 2009:
Themanummer Drinkwater
Drinkwater is van levensbelang en er zijn altijd nieuwe
ontwikkelingen in de branche. Op 3 april aanstaande verschijnt
daarom het themanummer Drinkwater van H 2O, vaktijdschrift voor
watervoorziening en waterbeheer.
In dit nummer onder andere:
de stand van zaken en nieuwe ontwikkelingen
laatste onderzoeken op het gebied van drinkwater
interview met de directeur van Evides, Peter Vermaat
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
Bereik de kopstukken van de Nederlandse Watersector
Bereik de beslissers in de waterbranche
optimaal en plaats u advertentie in dit
themanummer Drinkwater.
Reserveer nu advertentieruimte.
Neem voor meer informatie contact op met:
Roelien Voshol, 010 – 42 74 154
Brigitte Laban, 010 – 42 74 152
adv.h2o@nijgh.nl

Geen woorden, maar water
Als u dit leest, is het Wereld Water Forum in Istanbul bijna voorbij.
Even afgezien van de ironie dat de deelnemers aan een forum
dat mede over het klimaat gaat, vanuit de hele wereld per vliegtuig
worden aangevoerd, worstel ik met een andere vraag. Heeft zo’n groot
forum zin?
In eerste instantie ben ik geneigd ‘nee’ te zeggen. Het lijkt veel
op een luxe snoepreis om vanuit een ivoren toren anderen te
vertellen hoe ze hun waterproblemen moeten oplossen. Maar dat is
mischien te kort door de bocht. De waterproblemen zijn zo groot, zo
grensoverschrijdend, dat indivuele landen daar weinig aan kunnen
doen. Dat geldt ook voor klimaatregelen. Als ik een led-lamp gebruik
H 2O tijdschrift voor watervoorziening en
waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen
Offi cieel orgaan van
Stichting tot uitgave van het tijdschrift
H 2O en haar participanten:
- Vereniging van Waterbedrijven in Nederland
- Koninklijke Vereniging voor
Waterleidingbelangen in Nederland
- Nederlandse Vereniging voor Waterbeheer
- Kiwa Water Holding BV
Uitgever
Rinus Vissers
Redactie
Peter Bielars (hoofdredacteur)
Michiel van Zaane
Jacques Geluk
Redactiesecretariaat
Dora Pompe
Redactieadres en uitgeverij
Postbus 122, 3100 AC Schiedam
telefoon (010) 427 41 65
fax (010) 473 26 40
e-mail h2o@nijgh.nl
Bezoekadres: ’s-Gravelandseweg 565
3119 XT Schiedam
Redactiecommissie
Harry Tolkamp (voorzitter/NVA)
André Struker (KVWN)
Frits Vos (VEWIN)
Gerda Sulmann (Kiwa Water Research)
Advertentieverkoop
Roelien Voshol (010) 427 41 54
Brigitte Laban (010) 427 41 52
Mediaorder
Carola Sjoukes (010) 427 41 41
Sonja Voois (010) 427 41 40
fax (010) 473 20 00
Abonnementenservice
Pauline Roos (010) 427 41 08
Tini van Schijndel (010) 427 41 08
e-mail abo@nijgh.nl
fax (010) 426 27 95
Abonnementsprijs
€ 103,- per jaar excl. 6% BTW
€ 136,- per jaar voor buitenland
€ 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW
Abonnementen gelden voor één jaar en worden
– zonder tegenbericht – automatisch verlengd.
Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken
voor het afl open van de abonnementsperiode te
geschieden aan bovenstaand postadres.
Druk en lay-out
Den Haag media groep b.v., Rijswijk
Copyright
Nijgh Periodieken B.V., 2009
Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen
alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever.
www.vakbladh2o.nl
inhoud nº 6 / 2009
4 / Klimaatadaptatie centraal bij Nederlandse
inzet op Wereld Water Forum
8 / Noodhulporganisaties kunnen kiezen uit
steeds meer waterzuiveraars
Peter Conradi
11 / Zeewater ontzouten: smaken verschillen
12 / Scheidingstoiletten vergroten de oogst
in Mali
Johannes Odé en Mariken Stolk
14 / Martin Bierman: “Verhoging peil
IJsselmeer met 1,5 meter ondenkbaar”
Maarten Gast
16 / Waterkwaliteitsopgave van een
nieuwbouwwijk
Aniel Valla, Sander Tax en Gerard van Broekhoven
18 / De watergevoelige stad
Govert Geldof en Rebekah Brown
20 / De watervoorziening in Australië
Emma Rose en Arco van der Toorn
23 / Bagger in zandwinputten onverantwoord
Herman Wanningen
25 / Verenigingsnieuws
27 / Gebruik begroeide oeverzones voor
verbetering waterkwaliteit
Susan Sollie en Pim de Kwaadsteniet
30 / Gebiedsgericht grondwaterbeheer voor
de haven van Rotterdam
Johan Valstar, Eric van Nieuwkerk,
Annemarie Marsman en Willem van Hattem
33 / De trits van hoogwatergolven Aa,
Dommel en Maas bij ‘s-Hertogenbosch
Ruben IJpelaar, Susanne de Groot en
Mark van der Wouw
36 / Agenda
38 / Handel & Industrie
maar mijn buurman halogeen bouwlampen heeft mijn besparing
weinig zin. Daar moet je afspraken over maken.
En je daaraan houden. Dat is eigenlijk wat mij het meest tegenstaat
aan dergelijke grote bijeenkomsten. Er wordt zoveel overlegd en
gepolderd dat de uiteindelijke overeenkomsten vaak een heleboel
woorden, maar weinig inhoud bevatten. Draai dat eens om: weinig
woorden, veel inhoud en vooral: doen! Dan wordt het WWF een
zinvolle bijeenkomst, die daadwerkelijk voor verandering kan
zorgen.
Michiel van Zaane
14
20
23
Bij de omslagfoto:
Voor noodhulp zijn steeds meer eenvoudige
waterzuiveraars beschikbaar. Eén van die
zuiveraars is de Life Straw. De ervaringen met
vijf van die zuiveraars staan beschreven op
pagina 8 en verder.

Klimaatadaptatie centraal bij
Nederlandse inzet op Wereld
Water Forum
‘Adapt Now!’ luidt het thema dat centraal staat bij de Nederlandse inzet tijdens
het vijfde Wereld Water Forum, dat van 16 tot en met 22 maart plaatsvindt in
Istanbul. Met deze slogan vestigt Nederland de aandacht op de urgentie van
klimaatadaptatie in de breedste zin van het woord. Niet alleen met betrekking
tot technologie en bouwwerken, maar ook met betrekking tot hoe we leven,
wonen en denken. Nederlandse politici, wetenschappers, specialisten en
bestuurders laten op het forum nieuwe technologie zien, solidariteit binnen
delta’s, nieuwe manieren van besturen en samenwerking, rampenbestrijding, het
beschermen van natuurlijke bronnen en de watervoetafdruk-theorie.
Het Wereld Water Forum wordt
iedere drie jaar gehouden en is
de grootste waterconferentie ter
wereld. Nederlandse waterexpertise wordt
wereldwijd hoog aangeslagen. Daarom
krijgt Nederland een prominente rol op
het forum. In Nederland werkende organisaties
coördineren een aantal thema’s: het
Cooperative Programme on Water and Climate
(CPWC) behandelt het onderwerp ‘adapting
to climate change’, Wageningen Universiteit
speelt een centrale rol in het thema ‘Managing
and protecting Water Resources’ en het in
Delft zetelende Unesco-IHE levert belangrijke
expertise voor het thema ‘Knowledge and
Capacity Building.’
‘Out-of-the-box’ denken
Henk van Schaik was vanuit Nederland nauw
betrokken bij de onderhandelingen die
vooraf gingen aan de ministeriële verklaring
die dit weekeinde in Istanbul als slotstuk van
het forum zal moeten worden ondertekend.
Een verklaring die weliswaar niet bindend is,
maar meer dan voorafgaande edities van het
Wereld Water Forum het signaal zal afgeven
naar de wereldleiders dat de problemen met
de toegang tot en de verdeling van schoon
water en de beschikbaarheid van sanitaire
voorzieningen inmiddels ook in de context
moet worden gezien van de opwarming van
de aarde, migratie en rampen. Dat daarover
deze week 15.000 tot 20.000 mensen discussiëren,
heeft volgens Van Schaik, die hier op
persoonlijke titel spreekt, grote relevantie.
“Het ‘out-of-the-box’ denken is voor mij het
belangrijkste punt van dit forum. Het forum
is niet langer een bijeenkomst voor alleen de
watersector.”
Het echte probleem deze week is volgens
hem dat de nationale vertegenwoordigingen
vastzitten aan bindende afspraken
in hun eigen land. De ontwikkelingen in
de watersector lopen vooruit op die in
andere sectoren, aldus Van Schaik. “Ze
worden gegijzeld door bindende internationale
politieke processen.” Dat probleem
vindt hij het tweede belangrijke punt dat
in Istanbul besproken moet worden. “Hoe
kunnen we vanuit wat in Istanbul gebeurt
naar bindende afspraken elders, die politiek
ondersteund worden? De deelnemers zullen
4 H 2O / 6 - 2009
een mechanisme moeten vinden om die
belemmering ongedaan te kunnen maken.”
Van Schaik is zelf redelijk optimistisch
over wat tijdens het vijfde Wereld Water
Forum bereikt kan worden. Hij wijst op de
aanwezigheid van een aantal staatshoofden
in Istanbul, de “zeer positieve” rol van de
Verenigde Staten tijdens de voorbereiding
(“de VS zijn omgeslagen als een blad aan
de boom”) én het United Nations World
Water Development Report 3 dat afgelopen
maandag tijdens de eerste dag van het
forum werd gepresenteerd.
In het rapport wordt de conclusie getrokken
dat de vraag naar water nog nooit zo groot
geweest is als op dit moment. maar die
vraag zal nog verder toenemen omdat de
wereldbevolking ook nog steeds groeit. Maar
ook andere ontwikkelingen spelen hierbij
een rol. In het rapport met de titel ‘Water
in a changing world’ worden drie zaken
genoemd: de hogere levensstandaard, de
veranderingen in de voedselconsumptie
en de toenemende vraag naar energie, met
name biobrandstoff en.
Sommige landen raken inmiddels door
hun natuurlijke watervoorraden heen. De
verandering van het klimaat zal deze situatie
alleen maar verergeren, zo staat in de
rapportage te lezen. Water wordt ook steeds
meer een politiek onderwerp, vanwege de
strijd om water tussen landen en regio’s
met weinig bruikbaar water. Verbeteringen
in het waterbeheer en bescherming van de
drinkwaterbronnen kunnen pas gerealiseerd
worden, als ook de landbouw (irrigatie),
de fi nanciële wereld en de energiesector
(koelwater) erbij betrokken worden. Met
deze sectoren moet de waterwereld meer in
contact treden, zo bepleit het VN-rapport.
Volgens de VN-rapportage gaat het
desondanks lukken om in 2015 zo’n 90
procent van de wereldbevolking toegang
te verschaff en tot schoon drinkwater. De
vorderingen op het gebied van sanitaire
voorzieningen verlopen stroever. Zo’n
tweederde van de wereldbevolking zal zelfs
in 2030 nog niet beschikken over een toiletvoorziening
en riolering.
De VN noemen in het rapport drie landen
waar het waterbeheer geïntegreerd is
of wordt in algemene plannen: Zambia,
Turkije en Australië. In Zambia wordt het
waterbeheer geïntegreerd in alle sectoren, in
de economisch zeer zwakke regio Anatolië
in Turkije is een project begonnen dat naast
duurzame irrigatie ook sociaal-economische
aspecten omvat, en in Australië is een einde
gemaakt aan het onbelemmerd besproeien
van tuinen, het wassen van auto’s en het
vullen van particuliere zwembaden.
Onderschat
Volgens Henk van Schaik wordt het Wereld
Water Forum in Europa sterk onderschat.
Hij verwijst onder andere naar de notitie
van vier pagina’s (de Istanbul Water Guide)
die komend weekeinde aan de ministeriële
verklaring wordt toegevoegd en handelt over
de gevolgen van de klimaatverandering op
het waterbeheer en de maatregelen die dit
vergt, niet alleen voor de waterbeheerders.
Geen overeenstemming
Waar zeer waarschijnlijk in Istanbul geen
overeenstemming over bereikt zal worden,
is het pleidooi om het recht op water als een
mensenrecht te beschouwen. “Dat blijft een
heikel punt.” Ook het belang van grensoverschrijdend
waterbeheer zal tijdens dit vijfde
Wereld Water Forum niet door alle landen
onderkend worden, “niet in de laatste plaats
door gastland Turkije zelf”, aldus Van Schaik.
Nederlandse bijdragen
De Verenigde Naties hebben kleine eilandstaten
als kwetsbare categorie benoemd.
Ook berggebieden vereisen als kwetsbare
streken bijzondere aandacht. In het licht
van klimaatverandering en met het oog op
de economische relevantie en bevolkingsdichtheid
meende Aquaterra afgelopen
februari in Amsterdam dat delta’s net zo
kwetsbaar zijn en eveneens als zogeheten
hotspots erkend moeten worden. Dat staat
in de verklaring die deelnemers aan deze
deltaconferentie opstelden.
Hoe zorg je dat er goede verbindingen
zijn tussen alle instanties die je nodig hebt
om natuurrampen te voorkomen en te
bestrijden? Royal Haskoning verzorgt er op

het Wereld Water Forum een sessie over.
Een ‘trialogue’ is volgens het ingenieurs- en
adviesbureau de verbinding tussen overheid,
wetenschap en de ‘civic society’.
Nederland is uniek vanwege de belangrijke
rol die lokale overheden in watermanagement
spelen. Provincies, waterschappen
en gemeenten laten in Istanbul voorbeeldprojecten
zien. Het combineren van wonen,
werken en mobiliteit met adaptatie en milieu
in de IJsseldelta bijvoorbeeld. De Provincie
Zuid-Holland toont op het forum de
‘Zandmotor’ als voorbeeld van ‘bouwen met
de natuur’: klimaatadaptatie door samenwerking
met de natuur.
De documentaire ‘Connecting Delta Cities’,
geproduceerd door Rode Vis producties in
opdracht van het CPWC, gaat in première op
het forum. Rotterdam presenteert op het
Wereld Water Forum onder dezelfde naam
een netwerk van deltasteden in de wereld
die samen zullen optrekken om kennis te
delen op het gebied van klimaatadaptatie.
Wat gaat er gebeuren met de Afsluitdijk?
Welke rol speelde Nederland in New Orleans?
Wonen we straks in drijvende woningen
met groene daken? De laatste visie, technologieën
en ontwikkelingen op het gebied
van klimaatadaptatie zijn opgenomen in
een speciale editie van ‘Change Magazine’ ,
dat op het forum gepresenteerd wordt door
de gelegenheidsalliantie ‘Dutch Partners for
Water’ (de provincies Zuid- en Noord-Holland,
Noord-Brabant, de Unie van Waterschappen,
het programma Leven met Water en CPWC).
Hoe bescherm je ecosystemen en natuurlijke
bronnen? Wageningen Universiteit and
Research Centre coördineert een aantal
sessies rond dit onderwerp. De belangrijkste
boodschap is dat het beschermen
van ecosystemen niet alleen voor het
milieu belangrijk is, maar ook voor de
Henk van Schaik (foto: Michelle Muus).
economie en het menselijk welzijn. Als we
onzorgvuldig omgaan met water, gaan
vitale zaken zoals landbouw, drinkwater en
visserij achteruit. Een keuze voor landbouw
ten koste van ecosystemen is op de lange
termijn desastreus voor diezelfde landbouw.
Het beschermen van ecosystemen moet
integraal deel uitmaken van ons watermanagement.
Eén van de uitgenodigde sprekers
is de gouverneur van de Mexicaanse staat
Morelos, Marco Antonio Adama Castillo. Hij
draagt bij aan een belangrijke discussie die al
enige tijd woedt in waterland: kun je boeren
betalen voor taken op het gebied van watermanagement?
Waterschap Roer en Overmaas en de Unie
van Waterschappen presenteren op het
forum een samenwerkingsverband met
de Roemeense regionale waterautoriteit
Somes-Tisa Water Division. Het project heeft
tot doel een ‘basic design’ voor gedecentraliseerd
watermanagement in Roemenië,
gebaseerd op Nederlandse kennis te creëren.
Daarnaast houden de waterschappen samen
met het ministerie van Verkeer en Waterstaat
een presentatie over de adviezen van de
Deltacommissie onder de titel ‘Waiting for
things to happen or trying to be prepared’.
De Unie van Waterschappen laat bovendien
zien hoe de waterschappen bijdragen aan
het bereiken van de millenniumdoelen.
Daarnaast komt een samenwerkingsverband
met een aantal regionale waterinstanties in
Zuid-Afrika aan bod.
Gebrek aan water treft vrouwen en kinderen
vaak het hardst. Voor het eerst spelen
vrouwen een zeer prominente rol op het
forum. Als ‘major group’ organiseren zij een
groot aantal bijeenkomsten. Het Women
for Water Partnership in Den Haag speelt
daarbij een centrale rol. Doel is te zorgen dat
vrouwen een gelijkwaardige stem hebben als
het gaat om water en watermanagement.
actualiteit
Het Netherlands Water Partnership en AKVO
verzorgen een sessie samen met Google,
Twitter, IBM en de computerspellen industrie.
Omdat water hoog op de agenda staat, zijn
steeds meer partijen buiten de watersector
geïnteresseerd in die sector. Dat leidt tot
onverwachte, nieuwe verbanden. IBM
bijvoorbeeld streek in Nederland neer met
een ‘centre of excellence’ op het gebied
van water. Om goede voorspellingen te
kunnen doen, moet je goede gegevens
hebben en deze kunnen analyseren. Dat
is het doel van het project ‘Flood Control
2015’, waar IBM inmiddels bij betrokken is.
Google biedt nieuwe manieren om kennis
uit te wisselen en projecten toegankelijk
te maken, oefeningen en educatie worden
interessant door de computerspellenindustrie.
Afrikaanse reporters fi lmen projecten
en maken daarmee resultaten inzichtelijk.
Met Twitter wil men bezoekers en buitenstaanders
betrekken bij de sessie, die ver over
de grenzen van water gaat met de toepasselijke
titel ‘Thinking outside the water box’.
De gelegenheidsalliantie Dutch Partners for
Water (zie hierboven) presenteert Nederland
in een aparte bijeenkomst. Het accent daarbij
ligt op het tonen van de Nederlandse zin
om internationaal samen te werken op het
gebied van klimaat en waterbeheer. In korte
sessies wisselt men van gedachten met internationale
collega’s.
Hoeveel water kost een kopje koffi e of een
bordje rijst? De Universiteit Twente heeft het
in kaart gebracht. Professor Arjen Hoekstra
geeft in de sessie ‘Taming Bigfoot’, gecoördineerd
door het European Water Partnership,
tekst en uitleg over zijn theorie.
Het European Water Partnership heeft zijn
wortels in Nederland, maar is inmiddels
een onafhankelijke Europese organisatie.
Voorafgaand aan het Wereld Water Forum
hielden zij in Brussel een conferentie waar
onder anderen Cees Veerman de resultaten
van de Deltacommissie aan een Europees
publiek presenteerde. Een Europees verband
op het gebied van watermanagement is
belangrijk omdat waterproblematiek in
veel gevallen grensoverschrijdend is en
de oplossingen dus ook. De resultaten van
de conferentie vormen een basis voor de
klimaatactiviteiten van het European Water
Partnership op het forum.
Beurs
Tijdens het Wereld Water Forum in Istanbul
wordt ook een beurs gehouden. Verschillende
Nederlandse bedrijven en ngo’s
presenteren zich in het Netherlands Water
Pavilion. Leonie Jansen lanceert haar nieuwe
cd ‘About Water’, een verzameling van
nummers die door artiesten uit verschillende
werelddelen vertolkt worden. Het
Netherlands Water Partnership is gastheer
van het paviljoen.
Ook uitgevers van relevante boeken zullen
deelnemen aan de beurs. Earthscan zal onder
meer het zojuist verschenen boek ‘Climate
Change Adaptation in the Water Sector’
(onder redactie van Ludwig, Kabat, Van
Schaik en Van der Valk) presenteren.
H 2O / 6 - 2009
5

Jonge zalm nu al aangetroffen
In de Roer bij Roermond is de eerste jonge zalm uit de Eifel gevonden. Dat is
veel vroeger dan verwacht: de zalmtrek richting zee vindt meestal plaats in
april en mei. Ook was de zalm veel kleiner dan normaal.
In de Eifel zijn jonge zalmen uitgezet.
Normaal gesproken trekken die als ze
17 centimeter lang zijn, in april en mei,
via de Duitse Rur naar de Noordzee. De zalm
die in de Roer werd aangetroff en is twaalf
centimeter lang. Hij is niet de enige: bij een
vistrap in Obermaubach is een dertigtal jonge
zalmen gezien. Waarom de jonge zalmen al zo
vroeg naar zee trekken is niet duidelijk.
Dat betekent dat de Roer en de hierin bij
de ECI door het waterschap aangelegde
vispassage ook door jonge zalmen wordt
Natrium grootste boosdoener bij
verzilting
De meeste gewassen zijn gevoeliger voor een overdosis natrium dan voor een
overmaat aan chloride. In het Nederlandse verziltingsdebat krijgt chloride
echter alle aandacht. Uit onderzoek van de wetenschappelijke nieuwsbrief
Benefi cial nutrients news blijkt dat de schadelijke rol van natrium niet of
nauwelijks wordt onderkend.
In verzilte gebieden ondervindt de land-
en tuinbouw meer schade van natrium
dan van chloride. De meeste gewassen
reageren namelijk heftiger op een overmaat
aan natrium, dan op eenzelfde overdosis
chloride in het bodemvocht.
Een teveel aan natrium is bovendien
slecht voor de structuur van klei- en
zavelgronden. Natrium verdringt het
calcium van de kleideeltjes waaruit deze
gronden zijn opgebouwd. De gezonde
kaartenhuisstructuur van de kleideeltjes
stort daardoor in elkaar. Het gevolg is een
slechtere gewasgroei. Klei en zavel zijn de
6 H 2O / 6 - 2009
gevonden en gebruikt. Oktober vorig jaar
nam het waterschap de nieuw aangelegde
vispassage bij de ECI waterkrachtcentrale
en in de Hambeek offi cieel in gebruik. Met
de bouw van de vispassages in de Roer
en de Hambeek hoopt het waterschap de
vismigratie van verschillende vissoorten,
zoals de zalm, zeeforel en de rivier- en
zeeprik vanuit de Noordzee via de Maas naar
de paaigebieden in het Duitse deel van de
Roer weer mogelijk te maken.
dominante grondsoorten in de akker- en
tuinbouw gebieden die door verzilting
worden bedreigd. Het is daarom opmerkelijk
dat chloride veruit de meeste aandacht
krijgt in het Nederlandse verziltingsdebat.
In sommige studies blijven de schadelijke
eff ecten van natrium zelfs ongenoemd.
Zodoende blijven ook specifi eke
maatregelen tegen natriumschade buiten
beeld. Zo’n maatregel is bijvoorbeeld het
gebruik van meststoff en die de kans op
schade door natrium beperken.
Waterschap
neemt nieuw
zandfi lter in
gebruik
Het Waterschap Aa en Maas heeft
onlangs offi cieel een nieuw zandfi lter
in gebruik genomen op de rioolwaterzuiveringsinstallatie
Land van Cuijk
in Haps. Een deel van het afvalwater
krijgt daardoor een nabehandeling.
De biologische processen in
het zandfi lter zorgen voor een
verlaagd stikstof- en fosfaatgehalte
in het gezuiverde water. Daardoor neemt het
zuiveringsrendement van de rwzi sterk toe en
verbetert de biologische waterkwaliteit van
de Laarakkerse Waterleiding.
De zandfi lterinstallatie is aangelegd in een
niet meer in gebruik zijnde beluchtingstank.
Door dit hergebruik is de investering beperkt
tot 3,5 miljoen euro. Waterschap Aa en
Maas heeft een forse rijkssubsidie van 1,5
miljoen euro gekregen vanuit de Subsidieregeling
Gebiedsgericht Beleid van de Dienst
Landelijk Gebied. De rwzi Land van Cuijk
zuivert het afvalwater uit de gemeenten
Boxmeer, Cuijk, St. Anthonis, Mill en St.
Hubert, Grave, Uden en Landerd. Ongeveer
70 procent van het aangevoerde afvalwater
is afkomstig van huishoudens, de rest van
bedrijven. Per uur kan acht miljoen liter water
worden verwerkt.
‘Krijgsmacht
vaker in actie na
natuurrampen’
De krijgsmacht wordt in de toekomst
waarschijnlijk vaker ingezet na
klimaatgerelateerde natuurrampen,
zoals overstromingen en orkanen.
Dat concludeert de Adviesraad
Internationale Vraagstukken (AIV)
in het in opdracht van de minister
van Defensie samengestelde advies
‘Klimaatverandering en Veiligheid’.
Daarnaast kan de krijgsmacht bij
crisisbeheersingsoperaties te
maken krijgen met confl icten
die door klimaatverandering zijn of worden
verergerd. Voorbeelden daarvan zijn
onenigheid over hulpbronnen als water en
voedingsgewassen, economische belangen
in kustgebieden en grensgeschillen. De
AIV kan, mede vanwege de onzekerheden
rond de klimaatverandering, niet specifi ek
aangegeven hoe het beroep op Defensie er
zal uitzien. Volgens de adviesraad moet het
ministerie dan ook pro-actief omgaan met
de dreigingen die van klimaatverandering
uitgaan en voorzorgsmaatregelen treff en.

actualiteit
Grasmat op de Afsluitdijk sterker dan verwacht
De grasmat op het binnentalud van dijken en zeeweringen is sterker dan verwacht.
Dat is de voorlopige en voorzichtige conclusie van praktijkproeven die in februari
en maart, in opdracht van Rijkswaterstaat, zijn uitgevoerd door Deltares.
lijkt erop dat de kwaliteit
van het gras hoger is dan
“Het
we dachten”, zegt Govertine
de Raat, projectleider bij de Waterdienst
van Rijkswaterstaat. Over een jaar, wanneer
alle proeven zijn geanalyseerd, worden de
defi nitieve resultaten van het onderzoek
verwacht.
De laatste jaren zijn regelmatig golfoverslagproeven
uitgevoerd. “Dit ‘live’ testen is
redelijk uniek. Gebruikelijk is om proeven
in een laboratorium te doen”, aldus De Raat,
naar aanleiding van de laatste proef aan de
binnenkant van de dijk op de kruin van de
Afsluitdijk bij Kornwerderzand.
Als twee druppels water...
Het nieuwe gebouw van Waterschap
Rijn en IJssel in Doetinchem heeft de
vorm van twee reusachtige druppels
en is net zo doorzichtig als zuiver
water. De zijkanten bestaan vrijwel
geheel uit glas, waardoor iedere
medewerker vanuit elke ruimte
naar buiten kan kijken en iedere
voorbijganger ziet wat er binnen
gebeurt. Alleen de toiletruimten zijn
niet zichtbaar.
De Lochemse architect Maas
ontwierp een duurzaam gebouw,
waarin warmte- en koudeopslag
worden gecombineerd met een zogeheten
betonkern-activeringssysteem. In de
betonnen vloeren en plafonds zorgen watertransporterende
leidingen voor een constante
temperatuur, waardoor energieonvriendelijke
airconditioning achterwege kan blijven.
De offi ciële opening van het nieuwe kantoor
vindt plaats in september. De komende
maanden wordt rond het gebouw een
openbare parkachtige tuin gecreëerd met
vijverpartijen.
De duizenden liters water die via de grote
golfslagsimulator met donderend geraas
naar beneden zijn gekomen, sloegen een
gat in de grasmat. Dat was ook de bedoeling.
“We hebben niets verontrustends aangetroff
en.” Dat gold ook voor de proeven op de
Waddenzeedijken in Friesland en Groningen
en twee zeeweringen in Zeeland. Daar was
het eveneens de bedoeling de sterkte van
het binnentalud bij golfoverslag of zeer
zware storm in kaart te brengen. Ook werd
getest welke van de vier onderhoudsmethoden,
die in Friesland gebruikt worden, de
beste is. Onder meer is gekeken hoe diep de
wortels zitten en wat het eff ect daarvan is op
de sterkte van de grasmat.
De eindresultaten van de proeven zijn
voor de Afsluitdijk en andere primaire
waterkeringen van groot belang. Wanneer
de kwaliteit van de grasmat een grote
golfoverslag toelaat, kan bij toekomstige
verbeteringen aan de dijken met iets minder
zware versterking worden volstaan.
De gaten die tijdens de proeven in het talud
zijn geslagen, zijn overigens allemaal weer
gedicht volgens de daarvoor geldende
standaarden. “Er is nieuw gras ingezaaid in de
kleigrond”, verzekert De Raat.
Het nieuwe gebouw van Waterschap Rijn en IJssel in Doetinchem. (foto: Jan van den Brink).
H 2O / 6 - 2009
7

Noodhulporganisaties
kunnen kiezen uit steeds
meer waterzuiveraars
Rietjes, korrels, tabletten, keramische kaarsen, membranen of UV-licht:
tegenwoordig zijn er voor mensen in noodsituaties veel verschillende
methodes beschikbaar om water te zuiveren. Dit maakt de keuze echter ook
moeilijk. Wat zijn de ervaringen van Artsen zonder Grenzen, het Rode Kruis en
Unicef met een vijftal waterzuiveraars?
Zonder betrouwbaar drinkwater is
de mens ten dode opgeschreven.
Dagelijks sterven 5.000 kinderen
onder vijf jaar - op jaarbasis 1,8 miljoen - door
ziekten als cholera, dysenterie en tyfus. Deze
kinderen, voornamelijk in ontwikkelingslanden,
waren te redden geweest als ze over
veilig drinkwater hadden beschikt. Gelukkig
zijn de afgelopen tien jaar bemoedigende
ontwikkelingen te bespeuren op gebied van
waterzuivering.
Tsunami
Eén van de weinige positieve ontwikkelingen
die voortvloeiden uit de tsunami
eind 2004 in het zuidoosten van Azië was
de enorme stimulans in de ontwikkeling
van zuiveringsapparatuur voor water. In
veel gebieden die door de verwoestende
vloedgolf werden getroff en, was de drinkwaterinfrastructuur
- de waterzuiveringsinstallatie
en het leidingnet - niet langer te
gebruiken. Er bestond grote behoefte aan
betrouwbaar drinkwater. Elke organisatie
die maar iets te maken had met waterzuivering,
stuurde waterzuiveringsunits. Deze
organisaties wisten dat het beschikbaar
zijn van betrouwbaar water letterlijk van
levensbelang was voor de overlevenden. Er
liggen tal van ziektes op de loer, zeker bij
een ramp met de omvang van de tsunami,
waar veel doden zelfs enkele weken na de
ramp nog niet waren geborgen. Om het
gevaar van grote epidemieën in de getroff en
gebieden te beteugelen, was het nodig zo
snel mogelijk de drinkwatervoorziening te
herstellen.
Schiphol
Het provisorisch aanleggen en/of herstellen
van de toevoer van veilig drinkwater is vaak
één van de eerste dingen die een hulporganisatie
onderneemt in een noodsituatie.
Een organisatie als Artsen zonder Grenzen
Nederland heeft in haar depot in Lijnden (bij
Schiphol) waterzuiveringsunits klaar staan
die ze direct kan laten overbrengen naar
een noodgebied. Hetzelfde geldt voor Rode
Kruis Nederland dat op vliegveld Luxemburg
- vanwege de kosten niet op Schiphol -
onder andere waterzuiveringsunits heeft
staan. Inmiddels zijn tal van - onderling
zeer verschillende - systemen op de markt.
Naar welk apparaat gaat de voorkeur van
noodhulporganisaties uit?
8 H 2O / 6 - 2009
Artsen zonder Grenzen
Wat voor waterzuiveringsinstallatie gebruikt
Artsen zonder Grenzen bij rampen? Marco
Visser, hoofd van de divisie Water en
Sanitatie: “Het hangt erg van de context af.
Meestal werken we niet met kant-en-klare
units, maar bouwen we ter plekke een waterzuiveringsinstallatie.
Hiervoor gebruiken we
vaste onderdelen, zoals pompen, reservoirs,
slangen en kranen. Dit staat allemaal gereed
en kan binnen 24 uur ter plekke zijn. Het
principe van de waterzuivering is simpel:
verschillende tanks in serie. In elke volgende
Soorten waterzuiveraars
Life Straw
Eén van de opvallendste waterzuiveraars is de
Life Straw: een rietje van zo’n 25 cm lengte en
drie centimeter doorsnede waarmee zelfs het
meest vervuilde water gereinigd wordt. Het
werkt als volgt: de gebruiker stopt het uiteinde
in de verontreinigde waterbron, plaatst het
andere uiteinde in de mond en zuigt het water
naar binnen.
Het verontreinigde water passeert eerst een
fi lter met openingen van 100 micron, gevolgd
Het ‘rietje’ Life Straw, waarvan de TU Delft een versie
voor kinderen gemaakt heeft.
tank ondergaat het water één bewerking.
Je laat het verontreinigde water in de
eerste tank stromen, waarna chemicaliën
worden toegevoegd om de vaste deeltjes
in het water te laten neerslaan. Vervolgens
gebruiken we zuiveringstechnieken als
fl occuleren en het desinfecteren met chloor.
Pas als deze bewerkingen hebben plaatsgevonden,
gaat het water naar de kranen
waaruit de mensen hun water tappen.”
Indien het water helder genoeg is, is de
eerste stap onnodig en wordt het water
direct gedesinfecteerd. Dit is vaak het geval
door een tweede polyester fi lter met openingen
van 15 micron. Met deze twee fi lters worden
de grotere deeltjes en zelfs clusters van
bacteriën uit het water gefi lterd. Vervolgens
komt het water in een kamer met jodiumparels
die bacteriën, virussen en parasieten
doden. De hieropvolgende kamer is leeg: het
jodium dat van de parels wordt gewassen,
werkt daar nog even door. De laatste kamer
bevat actieve koolstofgranulaat. Dit zorgt voor
verdere zuivering en zorgt er tevens voor dat de
jodiumsmaak voor een belangrijk deel wordt
geneutraliseerd. Ook blijven de parasieten die
toch door de pre-fi lters of de ‘jodium-kamer’ zijn
gekomen, in deze kamer achter.
De TU Delft speelde een rol bij het ontwikkelen
van de Life Straw. Studente Roelie Bottema
ontwierp een kleinere uitvoering (‘Life Straw for
kids’) voor kinderen. “Die moesten veel te hard
zuigen.”
Het buisje gaat lang genoeg mee om in de
drinkwaterbehoefte van één persoon voor één
jaar te voorzien: één rietje kan zo’n 700 à 1.000
liter verontreinigd water zuiveren. De prijs van
een rietje bedraagt circa vier euro.
Het Amerikaanse managementtijdschrift
Forbes was razend enthousiast en noemde de
Life Straw ‘één van de tien producten die onze
manier van leven drastisch zal veranderen.’
Begin 2008 ontving Vestergaard Frandsen, de
Zwitserse fabrikant van de Life Straw, de prestigieuze
Saatchi en Saatchi prijs voor het rietje als
een ‘world changing idea’. Het juryrapport loog
er niet om: ‘Het zal miljoenen levens redden
en redt dagelijks al veel levens’, zo schreef de
jury, en: ‘Deze eenvoudig uitziende blauwe
buis zal de wereld veranderen. De Life Straw

wanneer grondwater gebruikt wordt en geen
oppervlaktewater.
Een andere reden voor het gebruik van chloor,
is dat zoveel chloor wordt toegediend dat altijd
een kleine hoeveelheid residu overblijft na de
desinfecterende werking. Dit voorkomt dat het
water tussen distributie en consumptie alsnog
vervuild raakt. Het is bekend dat de meeste
is niet alleen levensreddend voor mensen in
arme landen, maar kan ook gebruikt worden
in gebieden waar overstromingen of andere
natuurrampen het drinkwater vervuild hebben’,
aldus de jury.
Water4Life (DSM)
De Water4Life is een waterzuiveraar die de
dagelijkse waterbehoefte van een gezin kan
produceren. Het bestaat uit twee op elkaar
Het zuiveringsapparaat Water4Life van DSM met
twee keramische fi lterkaarsen in het midden.
vervuiling hier plaatsvindt, doordat mensen
bijvoorbeeld vuile containers gebruiken of met
de handen in het water komen.
Dit is ook de reden dat de Perfector-E, die
gebruikmaakt van UV-licht, voor Artsen
zonder Grenzen nog niet de ultieme oplossing
is. “Daarnaast gebruiken we in ieder geval
geplaatste vaten die elk acht liter water kunnen
bevatten. Het zuiveren gebeurt kinderlijk
eenvoudig door het verontreinigde water in
het bovenste vat te gieten, waarna het via
twee keramische fi lterkaarsen doorsijpelt naar
het onderste vat. De reiniging vindt plaats in
de kaarsen, waarin ook zilver (een oude, maar
beproefde manier om water te zuiveren) is
verwerkt.
In samenwerking met Philips en Oxfam-Novib
heeft Water4Life in 2004 een eerste prototype
waterzuiveraar getest in enkele steden in
India. Tegenwoordig worden de vaten en
keramische kaarsen ter plekke gemaakt in
lokale werkplaatsen, niet alleen in India, maar
ook in 18 andere landen waar Water4Life actief
is. Alleen al aan de oostkust van India zijn
de afgelopen twee jaar 13.000 exemplaren
geproduceerd. Alex Vrinzen, ontwikkelaar en
promotor van de Water4Life: “Het is expliciet de
bedoeling om de kennis van het produceren
van onze waterzuiveraar aan iedereen die het
wil weten door te vertellen. Daarom hebben wij
er ook nooit octrooi op aangevraagd. Wij willen
er niet aan verdienen, sterker nog, wij hopen
dat heel veel mensen in de Derde Wereld het
systeem namaken.”
PuR (Procter & Gamble)
Het Amerikaanse was- en levensmiddelenconcern
Procter & Gamble (onder meer
producent van Pampers, Ariel en Oil of Olaz)
kwam enkele jaren geleden met waterzuiveringskorrels
voor gebruik in ontwikkelingslanden
op de markt.
Door het toevoegen van een suikerzakje van
zuiveringskorrels, PUR genaamd, kan binnen
achtergrond
niet de Life Straw.” Visser is de Life Straw zelfs
nooit tegengekomen in het veld. Hij vindt
het rietje te duur en gebruikersonvriendelijk.
“Zonder het geven van goede voorlichting is
de waarde van de Life Straw wellicht beperkt.
Veel mensen in ontwikkelingslanden weten
niet dat verontreinigd water hen ziek maakt,
dat het zelfs de dood kan veroorzaken. Het feit
dat mensen met de Life Straw zwaar verontreinigd
water - dus vaak gekleurd en stinkend
- uit een emmer moeten opzuigen, is voor
veel mensen niet te bevatten. In de meeste
culturen moet water kleurloos en bij voorkeur
ook geurloos zijn”, zegt Visser. Daarnaast moet
het rietje goed schoon worden gehouden en
zullen veel gebruikers, vooral kinderen, de
verkeerde kant in hun mond steken, zodat ze
alsnog ziek worden.”
Volgens Visser heeft de grote aandacht die
de Life Straw in de media krijgt, onder meer
te maken met de goede marketing van
Vestergaard. “Artsen zonder Grenzen is een
noodhulporganisatie, dus duurzaamheid is
niet onze eerste prioriteit. Onze doelstelling
is het menselijk leed zoveel mogelijk te
verzachten, door het voorkomen van ziekte
en overlijden, maar ook het zoveel mogelijk
behouden van de waardigheid van de
gedupeerden. Dit wil zeggen dat mensen
geen ziekmakend water behoren te drinken,
enkele minuten een jerrycan vervuild water
worden gereinigd. De korrels bestaan uit een
variëteit aan chemicaliën - onder andere aluin,
ijzersulfaat en calcium-hypochloride - die
ziekteverwekkende bacteriën, virussen en
parasieten aan zich binden. Ze worden uit het
water gefi lterd door het water door te fi lteren
door een theedoek.
Lees verder op de volgende pagina
De waterzuiveringskorrels PuR van Procter &
Gamble.
H 2O / 6 - 2009
9

maar ook dat ze een schone en veilige plek
hebben om hun behoeften te doen en dat ze
de beschikking hebben over zeep om zichzelf
schoon en gezond te houden”, aldus Visser.
“Vaak realiseert men zich te weinig dat goede
hygiëne en sanitatie meer ziekte kunnen
voorkomen dan (uitsluitend) het leveren van
schoon drinkwater. Wanneer voor Artsen
zonder Grenzen het werk erop zit, worden
de installaties vaak achtergelaten of - indien
nodig - overgedragen aan een andere
non-gouvernementele organisatie of een
lokale gezondheidskliniek.”
Rode Kruis
De ontwikkeling van de Perfector-E kwam
in een stroomversnelling na de tsunami.
Koolstoff abrikant Norit schonk het
Nederlandse Rode Kruis vlak na de ramp
in Azië onder meer tien Perfector-E-installaties
(ook wel Emergency Respons Units
genoemd). Deze zijn uitermate geschikt om
te worden ingezet in noodsituaties. In overleg
met het Rode Kruis werden de Perfector-Einstallaties
vorig jaar gestationeerd in onder
andere Afrika en Midden-Amerika. Volgens
een woordvoerder van PWN betreft het
een zeer innovatieve installatie. “Het mooie
ervan is dat er alleen maar een aan- en
uitknop aan zit. Het apparaat kan zonder
onderhoud drie maanden optimaal functioneren.
Toezicht en technische experts zijn de
eerste drie maanden niet nodig. De geavanceerde
membraantechnologie van Norit
zorgt voor een betrouwbare bescherming
tegen micro-organismen in water, zoals
British Berkefeld
Het Britse bedrijf Berkefeld werkt met een
draagbare, zwaartekracht geleide waterzuiveraar
met een keramische kaars om het water
te zuiveren. Het geheel bestaat uit twee tanks:
10 H 2O / 6 - 2009
bacteriën en virussen, die diarree, tyfus,
cholera en dysenterie kunnen veroorzaken.
Deze eigenschappen maken de Perfector-E
ook uitermate geschikt voor gebruik in
dunbevolkte en verafgelegen gebieden, waar
waterleiding ontbreekt.”
De kritiek op de Perfector is dat het een
handig apparaat is voor het lenigen van de
eerste nood, maar absoluut niet duurzaam.
De membramen moeten regelmatig
worden vervangen evenals de UV-lampen.
Niet iedereen is in staat het onderhoud
te verrichten; daarvoor is behoorlijk wat
technische kennis nodig.
Unicef
Unicef werkt met verschillende waterzuiveraars,
onder andere Procter & Gamble en
British Berkefeld, aldus woordvoerder Martin
de Beer. “Met beide fi rma’s zijn langetermijnafspraken
gemaakt over het gebruik van hun
waterzuiveraars in noodsituaties.” Met de Life
Straw, de Perfector-E en de Water4Life heeft
Unicef op het niveau van het hoofdkantoor
in New York geen ervaring. “In noodgevallen
hebben we twee grote waterzuiveringsunits
(één voor 5.000 en één voor 15.000 mensen.
Daarnaast gebruiken we ‘family-kits’ voor
tien families per ‘doos’. Volgens Henk van
Norden, medewerker van de afdeling Water,
Sanitation en Hygiëne op het hoofdkantoor
van Unicef hecht de organisatie veel waarde
aan het gebruik van waterzuiveraars,
vooral in situaties waarin geen duurzame
oplossingen voorhanden zijn en snel
handelen vereist is. In crisissituaties verstrekt
het vervuilde water wordt in de bovenste
tank gegooid, waarna het via een fi lterende
keramische kaars door de zwaartekracht naar
de onderste tank gaat. In feite is het hetzelfde
systeem als de Water4Life. Het verschil is dat
deze zuiveraar op commerciële basis wordt
geproduceerd. Eén zuiveraar kost ongeveer 200
tot 300 euro; een prijs die niet is op te brengen
door de armen.
Perfector-E
Deze draagbare waterzuiveraar kan uit sterk
verontreinigd water per uur 2.000 liter schoon
drinkwater produceren. Dit is genoeg om 5.000
mensen structureel van water te voorzien. Het
apparaat is ontwikkeld door het Provinciaal
Waterleidingbedrijf Noord-Holland (PWN) en
Norit (één van de marktleiders op het gebied
van membranen).
Het water wordt opgepompt door middel
van een dompelpomp, voorzien van een
zeef. Vervolgens passeert het water twee
parallel geschakelde microzeven die, indien
nodig, handmatig gereinigd kunnen worden.
De hoofdzuivering bestaat uit twee parallel
geschakelde ultrafi ltratie elementen. Deze
elementen verwijderen alle troebelmakende
bestanddelen, alle bacteriën, virussen
en overige ziekmakende organismen. Na
deze zuiveringstap is het water helder en
betrouwbaar. Als extra veiligheid is één
UV-desinfectiezuiveringsstap toegevoegd. Deze
dubbele desinfectiestap garandeert hygiënische
betrouwbaarheid onder alle omstandigheden.
Unicef met veel andere organisaties waterzuiveringsmiddelen,
meestal in de vorm
van tabletjes, korrels of poeder, direct aan
huishoudens. “In meer normale situaties is dit
niet wenselijk, omdat dit tot afhankelijkheid
en marktverstoring leidt. Waterzuivering is
dan een onderdeel van hygiëne-onderwijs
en -promotie (samen met handen wassen
met zeep en toiletgebruik door iedereen).
Er wordt dan verwacht dat huishoudens zelf
de methode voor waterzuivering kiezen die
het best past bij hun voorkeuren en bij hun
middelen. Te denken valt, bijvoorbeeld, aan
de aanschaf van een fi lter en/of de aankoop
van tabletten of poeders die dagelijks
moeten worden gebruikt. Het is daarbij
noodzakelijk dat deze producten in de winkel
liggen, niet te ver van de gebruikers”, aldus
Van Norden.
Conclusie
De conclusie die hij trekt is “dat als waterzuiveringsproducten
bewezen hebben dat
ze goed functioneren onder verschillende
omstandigheden, ze op de markt moeten
worden gebracht. In crisissituaties zullen
Unicef en andere humanitaire instellingen
behoorlijke hoeveelheden van zulke
producten kopen en vrij van kosten aan
de getroff en bevolking uitdelen. Maar in
normale omstandigheden is dit niet mogelijk
en wordt er aan de hand van vraag en
aanbod gewerkt, waarbij de vraag gestimuleerd
wordt door voorlichting en promotie.”
Peter Conradi
Zonder onderhoud produceert de Perfector-E
zeker drie maanden achtereen 2.000 liter
schoon drinkwater per uur. De installatie wordt
onder andere gebruikt in projecten in Oeganda,
Pakistan, Nigeria en Ghana.
De commerciële versie van de Water4Life van het
Britse bedrijf Berkefeld. De Perfector-E, ontwikkeld door PWN en Norit.

achtergrond / verslag
Zeewater ontzouten: smaken verschillen
“Zeeuws-Vlaanderen is droger dan de Sahara. Zoet water is schaars, maar de
vraag is groot.” Dat betekent volgens Lambèr Paping, waterspecialist bij Dow
Terneuzen en gastonderzoeker aan de TU Delft, “dat je bij de vestiging van
grote industrieën over grenzen heen moet kijken en afvalwater moet durven
hergebruiken.” Hij zei dat tijdens de workshop ‘waterhergebruik op bedrijventerreinen’
op 5 maart in Nieuwegein, die georganiseerd was door De Mannen
van de WIT en Syntens.
Bij de chemische industrie in
Terneuzen is inmiddels sprake van
driedubbel watergebruik. Evides
heeft enige tijd in opdracht van Dow zeewater
via omgekeerde osmose onzilt, maar dat
proces is afgebouwd vanwege chemicaliën en
het relatief hoge energiebruik.
Paping is van mening dat iedereen van
zeewater moet afblijven. Volgens Albert
Jansen (TNO), die samen met Paping
de workshop leidde, tonen projecten in
Nederland en Singapore echter aan dat
het ontziltingsproces met behulp van
membraantechnologie een prima alternatief
is. “Door gratis restwarmte te gebruiken,
hoeft een hoog energiegebruik niet
belemmerend te werken.”
Gezuiverd afvalwater van de rwzi Terneuzen
wordt tegenwoordig opgewerkt en
overgepompt naar het terrein van Dow, waar
een groot aantal fabrieken staat. Vervolgens
wordt het gebruikt als ketelvoedingswater en
daarna een aantal keren als stoom. Ten slotte
gaat het naar de eigen biologische waterzuivering
en wordt het, voor de lozing op de
Westerschelde, nog een keer als koelwater
gebruikt.
Grootschalig hergebruik van rwzi-effl uent
voor hoogwaardige industriële toepassing,
dat mogelijk is dankzij publiek-private
samenwerking, is uniek in Nederland.
Volgens Paping zijn er nog maar weinig
rekenmodellen die meervoudig gebruik van
water als uitgangspunt hebben. De meeste
gaan uit van drinkwater, oppervlaktewater of
afvalwater, maar kijken niet naar het verband
ertussen. “Men let vooral op de kwantiteit,
terwijl alles draait om de kwaliteit.”
Dure locatie
De studenten op de universiteiten kijken via
Google Earth naar een regio en begrijpen
dat watermanagement een mondiaal
probleem is dat je regionaal moet bekijken
en implementeren, aldus Paping. Volgens
hem hebben zij al heel snel door dat je
bij Terneuzen, dat door de droogte een
dure locatie is, geen industriegebied had
moeten neerleggen. “Ze zien in het noorden
zeewater, maar kunnen, op een brakke
kreek na en het Kanaal van Gent naar
Terneuzen, nergens rivieren of meertjes
vinden. Ze zoeken terecht naar wat er wel
is om de waterkringloop in dit gebied te
kunnen sluiten. Zoet water uit de Biesbosch
halen, is logistiek moeilijk. Drinkwater
ontrekken uit de Maas is mogelijk, maar
ik vind dat de industrie daar vanaf moet
blijven. Toch lukt het om oplossingen te
vinden. De industrie kan zichzelf helpen
door buitenlands afvalwater te importeren
via spaarbekkens. Landbouwers willen het
overtollige hemelwater dat in de polders in
België terechtkomt, graag naar Nederland
sturen. Grensoverschrijdend denken, denken
in stroomgebieden.”
Water = energie
Evides bouwde een waterfabriek waar het
afvalwater van de chemische industrie wordt
gezuiverd en het effl uent hergebruikt als
koelwater. “Voor de industrie is water geen
kerntaak, maar het hoort er wel bij. Langs het
Kanaal van Gent naar Terneuzen ligt het rioolstelstel
van Terneuzen, dat in de awzi wordt
gezuiverd. Een normaal mens wil andermans
rommelwater niet importeren. Maar waarom
niet? De infrastructuur ligt er. En de rwzi op
ons eigen bedrijfsterrein gebruiken we voor
verder hergebruik,” aldus Paping.
Hij constateert dat drinkwaterbronnen
wereldwijd onvoldoende worden
ontkoppeld. “Maar voordat je partnerschappen
aangaat om dat te bereiken, moet
het eerst in je eigen huis kloppen. Bovendien
moet je beseff en dat we spreken over water,
maar energie bedoelen. Verdubbeling van
productiecapaciteit betekent niet dat je
twee keer zo veel water moet gebruiken. Je
moet van de drinkwaterbronnen afblijven
en nadenken over de hoe je loost. Het water
moet zo goed van kwaliteit worden dat de
industrie net als de bakker haar eigen brood
kan eten. Ga intern aan het werk en zorg
ervoor dat je minder hoeft te importeren
en er zoveel vertrouwen ontstaat dat het
afvalwater wordt gekocht door kopers die
jou vanwege je visie serieus nemen.”
Bezwaren weg te nemen?
Membraantechnoloog Albert Jansen (TNO)
pleitte er tijdens de workshop voor alle
projecten voor het hergebruik van water, die
nu op maat gemaakt zijn voor de ‘klant’, te
standaardiseren en uniformeren. Daardoor
ontstaat ook een constante kwaliteit.
“Paping vindt, hoewel hij dat later enigszins
nuanceerde, dat we moeten wegblijven van
zeewater vanwege het hoge energieverbruik
dat nodig is voor de ontzilting. Door
membraantechniek toe te passen, roestvrijstalen
containers te vervangen door plastic
tanks en gratis industriële restwarmte te
gebruiken, vervallen die bezwaren.”, aldus
Jansen.
TNO en Keppel Seghers zijn er volgens
Jansen in geslaagd zoet water te produceren
uit vuil zeewater in Singapore, waar door een
dispuut met buurland Maleisië de wateraanvoer
stokte. In het dichtbevolkte land
is geen ruimte voor opslag. “De locatie was
naast een vissers- en oliehaven, absoluut
geen ideale plek, maar de door TNO
ontwikkelde Memstilltechnologie werkt daar
wel.”
Het principe bestaat uit de combinatie van
een warmtewisselaar met destillatiemembranen.
Een apparaat voor het doorpompen
van koud zeewater tot interne condensatie
ontstaat. Dit proces vergt weinig energie,
omdat kleine temperatuurverschillen
voldoende zijn om het proces aan te drijven.
Kosten
De kosten bij grootschalige waterproductie
en commerciële modulebouw kunnen
bij (gratis) industriële restwarmte lager
uitkomen dan bij andere technieken om van
zout zoet water te maken, zoals omgekeerde
osmose. In 2006 is ook een pilot van E.on op
de Maasvlakte begonnen, waar Noordzeewater
met een minimale voorbehandeling
wordt ontzilt. “Zeewater wordt ‘big business’
en dat is geen probleem als je geen elektriciteit
hoeft aan te wenden voor het ontzoutingsproces,”
aldus Jansen.
Hij vroeg ook aandacht voor het vorig
jaar gepresenteerde waterproject van de
Europese Commissie AquaFit4Use, dat tot
doel heeft technologieën te ontwikkelen
voor duurzaam industrieel watergebruik. De
betrokken partijen gaan na of standaardisatie
en volledige integratie van technieken, zoals
waterbehandeling samen met sensor- en
beheersbaarheidssystemen, mogelijk is.
De Mannen van de WIT en Syntens bundelen
hun krachten om samen meer ondernemers
te kunnen begeleiden bij innovaties in de
watertechnologie. Tijdens de gemeenschappelijke
bijeenkomst op 5 maart bekrachtigden
Piet van Staalduinen, algemeen
directeur van Syntens, en Arie Kraaijeveld,
voorzitter van het Netherlands Water
Partnership (NWP), de samenwerking.
Syntens beschikt over een landelijk netwerk
van innovatieadviseurs die MKB-bedrijven
ondersteunen bij het realiseren van hun
innovatiemogelijkheden. De Mannen van
de WIT zijn zes ervaren ondernemers die
onder de vlag van het NWP iedereen die
veel belovende innovaties heeft voor de
watertechnologiesector, verder helpen.
H 2O / 6 - 2009
11

Scheidingstoiletten vergroten de oogst in Mali
Scheidingstoiletten in een dorp in Mali. Dat is iets wat je niet direct verwacht.
Maar de organisatie Alphalog heeft boeren weten te overtuigen van het
grote voordeel van gescheiden opvang van urine en ontlasting. Niet alleen
de hygiëne is erop vooruit gegaan. Vooral de oogsten van de boeren zijn
aanzienlijk vergroot. Het ‘ecosan’ toilet, zoals het scheidingstoilet in Mali wordt
genoemd, blijkt een succes en zal in veel meer dorpen worden aangelegd.
In het dorp Sebougou is in 2006 een
bescheiden start gemaakt met de
aanleg van 26 scheidingstoiletten.
Alphalog is op het idee gebracht door
adviesbureau WASTE en wordt in haar werk
ondersteund door ondere andere de hulporganisatie
ICCO.
Mamadou Ouattara, verantwoordelijk voor
het Ecosan-programma van Alphalog,
weet het nog goed: “In het begin waren de
bewoners van dit dorp een beetje sceptisch
over de noodzaak van dit soort toiletten.
Dat is ook logisch, want het was iets wat ze
niet kenden. Het is hier de gewoonte om
aan de rand van je erf een gat te graven
waar je je behoefte doet. Als het vol is,
wordt het afgedekt en wordt elders een
nieuw gat gegraven. Het idee om ontlasting
te scheiden van urine kenden ze niet. We
legden ze uit dat ze hun ontlasting kunnen
laten composteren en gebruiken als meststof
op het land. Aan dat idee moesten ze wel
even wennen. Maar het feit dat hun land er,
dankzij de compost van het toilet, op een
goedkope manier vruchtbaarder van kon
worden, heeft hen over de streep getrokken.
Toch heeft het ons twee jaar gekost om ze te
overtuigen.”
De naam van het toilet, ecosan, komt van
de Engelse term Ecological Sanitation. Het
idee achter deze toiletten is dat ontlasting,
urine en water nuttige bronnen kunnen zijn
en hergebruikt kunnen worden. Het voedsel
dat mensen eten, wordt uiteindelijk verwerkt
tot compost waarmee de bodem verrijkt kan
worden, met betere oogsten als resultaat. Dat
leidt weer tot een hogere voedselzekerheid.
12 H 2O / 6 - 2009
Goede meststof
Nu zijn de dorpsbewoners erg tevreden met
de ecosan-toiletten. Dorpsoudste Adam
Kané: “Het zijn solide constructies. En hoewel
we het in het begin niet zo zagen zitten om
onze behoefte in twee verschillende gaten
te doen, bleek het erg simpel te zijn. Je moet
er gewoon goed op letten dat de urine in
het ene gat en de ontlasting in het andere
gat komt. Bij de ontlasting gooi je as om het
te drogen, en dat levert uiteindelijk goede
mest op.” Andere dorpsbewoners knikken
instemmend. Het doet hen schijnbaar niks
om met z’n allen over ontlasting te praten.
Inmiddels is de oogst van de velden, bemest
met compost van de ecosan-toiletten,
duidelijk groter. En dat heeft de nieuwsgierigheid
gewekt van boeren uit de omgeving.
De dorpsbewoners in Sebougou hebben zelf
getest wat de opbrengsten zijn van deze mest
in vergelijking met kunstmest. Zij hebben
in samenwerking met Alphalog bepaalde
stukken van hun land bemest met kunstmest
en andere stukken land met mest van de
ecosan-toiletten. Uit de foto’s die zij trots laten
zien, is het verschil goed te zien: de gewassen
op het stuk land dat werd bemest met eigen
mest, zijn een stuk groter en de oogst was
beter. Het stuk land dat met gewone mest was
bemest, leverde 997 gram gierst op; het stuk
land met de mest van het ecosan-toilet leverde
2,4 kilo gierst op. Ook de pinda’s leveren een
grotere oogst op met ecosan-mest.
Drie gaten
Het principe van het ecosan-toilet is heel
eenvoudig. Op bezoek bij Mariama Diarra en
haar man Ba Coulibaly is op hun erf één van
de eerste scheidingstoiletten van het dorp
te zien. Het huisje van het toilet staat bijna
een meter van de grond. In de vloer zitten
drie gaten, rechts twee gaten voor het toilet
zelf: het achterste voor het opvangen van de
ontlasting, het voorste voor het opvangen
van de urine. De constructie is zo gemaakt
dat je er makkelijk boven kan hurken. Het
derde gat in de vloer is een soort bidet waar
je je kan wassen na het toiletgebruik. In Mali
wassen de mensen zich altijd na het toiletgebruik.
Dat is een gewoonte die goed uitpakt
voor de hygiëne, evenals de gewoonte om
ook voor het eten altijd de handen te wassen.
Het waswater wordt opgevangen in een
vat onder de vloer. Het wordt hergebruikt
voor het besproeien van de tuin. Om de
opvangvaten te kunnen zien, moeten we
om het toilet heenlopen, naar de achterkant.
Daar staan onderin achter een deurtje een
vat waarin de ontlasting wordt opgevangen
en daarachter de jerrycan voor de urine. De
urine wordt met een plastic buis naar een
jerrycan geleid. Ook staat er een vat waarin
het waswater wordt opgevangen.
Meer oogst
Als het vat met ontlasting vol is, wordt het
geleegd op een stuk land. Ba mengt de
ontlasting met aarde, stro en ander organisch
afval en mest van zijn vee. Dan laat hij het
minstens drie maanden liggen en vervolgens
is het klaar voor gebruik op het land.
Alphalog geeft hem en de andere boeren
richtlijnen voor de zogeheten co-compostering
en ook vertelt Alphalog voor welke
gewassen hij de mest kan gebruiken. Net
als veel boeren in het dorp hebben Ba en
Mariama twee landbouwvelden, waarvan
één aan de rivier waar ze het hele jaar door
As bij de ontlasting zorgt voor betere mest. Naast het hurktoilet met gescheiden urine- en ontlastingsgaten is een wasplaats voor wassen na het
toiletbezoek.

Onder het toilet staan twee halve tonnen: een voor de opvang van ontlasting, de
ander voor het waswater. Urine wordt in een aparte jerrycan opgevangen.
groenten kunnen verbouwen, zoals tomaten,
uien, salade, sperziebonen en aubergine.
Mariama houdt zich vooral met dit veld
bezig. Daarnaast heeft het gezin ook een
veld dat verder van de rivier ligt. Daarvan
wordt alleen in het regenseizoen gebruik
gemaakt. Op dat veld verbouwt Ba gierst,
mais en pinda’s. Zowel Mariama als Ba maken
dankbaar gebruik van de ecosan-mest;
het verhoogt de opbrengst van hun land.
Het vervangt de kunstmest die zij normaal
gesproken gebruikten voor de bewerking
van hun land. Deze mest is veel goedkoper
en duurzamer in vergelijking met kunstmest.
Geen stank
Mariama Diarra en Ba Coulibaly hebben nog
steeds een traditioneel toilet op hun erf, een
gat in de grond, want de kleinste kinderen
mogen niet op het ecosan-toilet. “De kleinste
kinderen snappen niet hoe dit toilet werkt.
Het is al een paar keer voorgekomen dat
de kinderen urineerden in het gat waar de
ontlasting in moet. Daarmee verpesten zij
onze mest. Dus houden we voor de kleintjes
het gat in de grond aan. Vroeger moesten
we steeds een nieuw gat graven als het gat
van ons oude toilet vol was. Nu kunnen we
het toilet op dezelfde plek houden en het is
ook makkelijk schoon te houden. Een ander
voordeel vind ik dat we veel minder stank
van de wc hebben dan vroeger!”
Mamadou van Alphalog legt uit waarom
dat zo is: “Omdat de urine en ontlasting
van elkaar gescheiden verzameld worden,
ontstaat inderdaad geen stank. Bij een
traditioneel toilet komen urine en ontlasting
bij elkaar. Dan blijven de pathogenen in de
ontlasting (bacteriën, virussen, wormen, etc.)
langer leven en dat veroorzaakt de stank.
Het is sowieso niet verstandig om ontlasting
uit een traditioneel toilet meteen als mest te
gebruiken op het land; dan verontreinig je de
gewassen met deze bacteriën en zo verspreid
je ziektes. Natuurlijk zitten er ook wel
pathogenen in de ontlasting uit de ecosantoiletten,
maar doordat tijdens het composteringsproces
hoge temperaturen bereikt
worden, gaan de pathogenen sneller dood.”
Er zijn plannen om in de toekomst een nog
betere mest te creeëren. “Alphalog wil uiteindelijk
de mest mengen met een deel urine.
Dat kan de kwaliteit van de mest verhogen.
Het is makkelijk te bewerkstelligen, want
de urine wordt ook apart opgevangen. We
zijn nog aan het testen hoeveel urine er dan
precies doorheen moet worden gemengd. “
Uitbreiding
Als het aan Mamadou ligt, krijgt iedereen
in het dorp een ecosan-toilet. Nu hebben
26 families van de 240 families zo’n toilet.
“Maar,” zegt Mamadou, “een ecosan-toilet
kost 250.000 CFA (380 euro). We kunnen niet
verwachten dat een familie zo’n bedrag kan
betalen. Alphalog betaalt dus de kosten en
levert de familie het benodigde zand en de
stenen. We laten de ecosan-toiletten alleen
plaatsen door gespecialiseerde medewerkers
die trainingen hebben gevolgd op de
Het bemesten van de grond met menselijke ontlasting.
Dankzij compost van het ecosan-toilet worden veel hogere oogsten bereikt. Mariama Diarra bij het ecosan-toilet.
achtergrond
Filipijnen en in Nederland. Wij krijgen vanuit
Nederland steun van onder andere WASTE
en ICCO. Daarvan kunnen wij deze toiletten
betalen. Maar het zal nog wel even duren
voordat wij de hele regio van deze toiletten
hebben voorzien.”
Mariken Stolk en Johannes Odé
Foto’s: Johannes Odé
Wereldwaterdag
Op donderdag 26 maart is het Wereldwaterdag.
Unicef, NWP en Aqua for All
verzorgen die dag een conferentie voor
bedrijven, ontwikkelingsorganisaties,
juristen en overheden waarop ze een nieuwe
stap willen zetten in de richting van het
behalen van de millenniumdoelen op het
gebied van drinkwater en sanitatie.
De bijeenkomst vindt plaats in diergaarde
Blijdorp in Rotterdam en begint met een
keynote speech van Stephen Maxwell
Donkor, hoofd van de afdeling water en
sanitatie van Unicef International. Daarna
volgt een debat tussen journalisten, bedrijven
en ontwikkelingsorganisaties en komen
onder andere zes innovatieve initiatieven
aan bod die voor een verbetering moeten
zorgen op het gebied van de beschikbaarheid
van schoon drinkwater en goede sanitaire
voorzieningen.
H 2O / 6 - 2009
13

MARTEN BIERMAN VAN STICHTING VERANTWOORD BEHEER IJSSELMEER:
“Verhoging peil
IJsselmeer met 1,5
meter ondenkbaar”
De staatssecretaris voor Verkeer en Waterstaat heeft eind vorig jaar haar ontwerp
voor het Nationaal Waterplan het licht doen zien. In de maanden mei en juni komt
dit plan in de inspraak. Veel van de aanbevelingen van de Deltacommissie zijn
overgenomen. Een kleine 40 jaar geleden bond de Vereniging tot Behoud van het
IJsselmeer (VBIJ) met succes de strijd aan tegen het plan om als afronding van
de Zuiderzeewerken de Markerwaard in te polderen. Inmiddels is de vereniging
uitgegroeid tot de Stichting Verantwoord Beheer IJsselmeer. Aanleiding voor
een gesprek met de oprichter van zowel de oude als de nieuwe organisatie: ir.
Marten Bierman. Een gesprek dat plaatsvond op het raadhuis van de gemeente
Zandvoort, waar hij thans wethouder is.
Waarom is de naam veranderd?
“De IJsselmeervereniging is het slachtoff er
geworden van het eigen succes. We zijn
in 1972 begonnen als vrijwilligersorganisatie,
met uiteindelijk zo’n 2.000 leden. De
wereld was toen overzichtelijk: het Rijk was
de vijand, tegen de plannen van die vijand
verzette je je. Toen we die strijd gewonnen
hadden, veranderde onze positie. We werden
overal uitgenodigd om mee te praten over
de vraag wat er nu wel moest gebeuren.
We werden opgezogen in allerlei circuits.
Dat kun je op een gegeven moment niet
langer als vrijwilligersorganisatie behappen.
We zagen twee wegen om een kwaliteitssprong
te maken: via subsidies een apparaat
opbouwen of met zusterorganisaties
gaan samenwerken. We hebben gekozen
voor de tweede weg. Met onze directe
buren, het Noord-Hollands Landschap,
het Flevolandschap, Het Fryske Gea en de
Waddenvereniging hebben we de Stichting
Verantwoord Beheer IJsselmeer opgericht.”
Waar houdt u zich nu vooral mee
bezig?
“Dat is het langetermijnperspectief voor
het IJsselmeergebied waarin aanleg van
de Markerwaard defi nitief niet doorgaat.
Wat we op termijn voor ons zien, is een
her introductie van het estuariene milieu. Een
grote zoete binnenzee met een open - maar
te sluiten - verbinding met de Waddenzee,
waardoor de natuur zijn werk kan doen
bij alles wat op ons afkomt. Zonder dat we
overigens de regie uit handen geven. Er
komen grote veranderingen op ons af door
steeds groter wordende rivierafvoeren,
maar ook door grotere amplitudes: grotere
verschillen tussen hoog- en laagwaterafvoeren.
Daarbij stijgt de zeespiegel, zodat
de afstroming naar zee moeilijker wordt.
Nederland heeft het IJsselmeergebied nodig
als buff er in tijden van droogte, maar ook
als opvang van grote afvoeren. Er is meer
stroming nodig om het slib af te voeren.
Vooral het slib dat de ecologie van het
Markermeer verstoort.”
14 H 2O / 6 - 2009
Wat is het probleem van het
Markermeer?
“Door de aanleg van de dijk Enkhuizen-
Lelystad (de Houtribdijk) is het Markermeer
een soort ondiepe badkuip geworden.
Door de invloed van de wind ontstaat een
golfbeweging, die slib van bodemplaten
loswoelt. Dat slib wordt telkens opnieuw
opgewerveld door de wind en dat leidt
tot beperkt doorzicht en een zeer matige
ecologische kwaliteit en een slechte
visstand. Als je over de Houtribdijk rijdt, zie
je dat het Markermeer troebel is. Daarvoor
zijn allerlei oplossingen bedacht, zoals het
graven van diepe putten en het doseren
van chemicaliën om het slib te binden, maar
de grote vraag bij een meer van dergelijke
omvang is: waaruit betaal je zulke ingrepen
of maatregelen?”
“Je komt hier aan de grenzen van de
maakbaarheid van de samenleving. Rood
voor blauw zou de oplossing bieden. Uit de
opbrengsten van woningbouw zouden zulke
beheermaatregelen betaald kunnen worden.
Maar IJburg bleek fi nancieel alleen maar te
realiseren, doordat het Rijk de meerkosten
van de ophoging van de eilanden boven
stormniveau voor zijn rekening nam. Laat
staan dat uit de grondkosten ook nog
kosten van het waterbeheer betaald zouden
kunnen worden. Dat is een illusie. Bovendien
is het IJmeer een gevaarlijk, groot water.
Als je veilig aan water wilt wonen, moet je
delen van Flevoland onder water zetten en
daaraan woningen bouwen.”
“Als je het Markermeer en het IJmeer
weer verbindt met het IJsselmeer, kan
het water opnieuw stromen in plaats van
klotsen en wordt het slib afgevoerd naar de
Waddenzee. Oude stromingspatronen van
de IJssel naar de Waddenzee kunnen zich
herstellen als je openingen in de Afsluitdijk
maakt, zoals de Deltacommissie die op
termijn ook voor de Oosterschelde voorstelt.
Een zouttong op het IJsselmeer valt best te
beheersen. Er ontstaat stroming richting zee.
Dan kan ook minder water via het Noordzeekanaal
naar zee stromen. Dat scheelt
pompkosten van het gemaal IJmuiden en
voorkomt dat de capaciteit van dat gemaal
verder vergroot moet worden.”
De Deltacommissie pleit voor
peilverhoging van het IJsselmeer.
“Daar kom ik zo meteen op. Met de plannen
van de Deltacommissie voor de kust (onder
andere zandsuppletie) zijn we het helemaal
eens, evenals met de herintroductie van
het getijdensysteem in Zeeland dat voor
ecologisch herstel van de wateren in de delta
moet zorgen. Met de plannen voor het IJsselmeergebied
hebben we wel problemen.
De Deltacommissie zegt dat bij plannen
voor buitendijks wonen de kosten van extra
veiligheidsmaatregelen door de eigenaren
van de woningen betaald moeten worden.
Zij moeten zelf hun broek ophouden. Dat
geldt ook voor peilvariaties. Woningen
mogen peilveranderingen niet in de weg
zitten. Die woningen worden onbetaalbaar
en er is gelukkig ook geen behoefte aan.”
“Mijn vak is demografi e. In 2030 is de
geboortegolf van na de oorlog vrijwel
helemaal weg en krimpt onze bevolking.
Omdat iedere oudere in het huidige beleid
zolang mogelijk zelfstandig blijft wonen,
betekent ieder sterfgeval de komende jaren
het vrijkomen van een grote woning.”
Ik lees nog steeds over grote
woningtekorten.
“Die ‘tekorten’ zijn het gevolg van de
gedachte dat we allemaal steeds groter
willen wonen. Bovendien bouwt men alleen
maar gezinswoningen, terwijl de gezinsverdunning
steeds verder gaat en de behoefte
bij woningen voor één of twee personen
ligt. Maar grote dure huizen zijn voor één
of twee personen niet meer te betalen. Wat
we moeten doen, is de vrijkomende huizen
goed beheren en de woningen verkleinen.
Verpaupering van wijken die anders leeg
dreigen te lopen, voorkomen. Zeker geen
grote woningcomplexen buitendijks
bouwen, zoals de staatssecretaris nu
voorstelt.”
“Nu die 1,5 meter peilverhoging van het
IJsselmeer. De consequenties daarvan
achten we onoplosbaar bij Zwolle en
Kampen en ook verder stroomopwaarts
in het IJsseldal. We willen geen dijk om de
Zuiderzeestadjes. Door het peil in het gehele
gebied gelijk te trekken, kun je eff ecten
uitsmeren over een veel groter oppervlak.”
“De landbouw kan best tegen wat hogere
zoutgehalten. Kijk maar naar de situatie in
de Haarlemmermeer. Men moet wel, want
overal neemt de zoute kwel toe. Daar kun je
teelten op afstemmen. Bovendien praten we
niet over brak water maar over wat hogere
chloridegehaltes. De voorstellen van de
Deltacommissie voor het IJsselmeergebied
vinden we dus zowel waterstaatkundig als
waterhuishoudkundig onlogisch.”
De staatssecretaris heeft ze
overgenomen.
“Dat is meer het gevolg van politiek beleid
dan van een onafhankelijke eigen deskundigheid.
Maar onze vijf organisaties staan

Marten Bierman.
achter dit verhaal. Ook de waterschappen
zijn zeer kritisch. We zullen de voorstellen
consequent bestrijden. De druppel holt
de steen uit. De VBIJ is wereldberoemd
geworden door het tegenhouden van
de Markerwaard. Ze heeft de tweede
uitbreiding van IJburg weten tegen te
houden door meetfouten in het bestemmingsplan
aan te tonen. De uitbreiding
liep tot in het Natura 2000-gebied. Nu ligt
er een nieuw plan, maar daarvoor bestaat
geen markt. We verzetten ons tegen deze
plannen voor het IJsselmeergebied. Geen
verhaal waar wij populair mee worden, want
iedereen verdient aan grote werken. Wel een
verhaal waarmee we dit gebied behoeden
voor onzinnige ingrepen en fi nanciële
debacles.”
Hoe ziet uw loopbaan eruit?
“Ik ben in 1939 geboren in Amsterdam en
studeerde in Delft Bouwkunde, stedenbouw
en architectuur in het bijzonder. Dat heeft
wat langer geduurd, van 1960 tot 1970,
omdat ik erbij werkte. Daarna ben ik als
wetenschapper gaan werken aan de Universiteit
van Amsterdam. Ik hield mij bezig
met planologie, volkshuisvesting, verkeer
en vervoer. Dat heb ik 25 jaar volgehouden.
Van 1995 tot 2003 ben ik twee periodes lid
van de Eerste Kamer geweest. Ik vormde de
Onafhankelijke Senaatsfractie. De leden van
de Eerste Kamer worden getrapt gekozen
door de Provinciale Statenfracties. In diverse
provincies zitten fracties die te klein zijn
om alleen tot benoeming van een Kamerlid
te komen. Al deze fracties samen kunnen
dat wel. Voor die zetel ben ik gevraagd.
In de Eerste Kamer heb ik steeds de
regionale autonomie verdedigd. Ik ben een
voorstander van het Koninkrijk van de Twaalf
Verenigde Provincies. Er vindt in mijn ogen
veel te veel centralisatie plaats.”
“In 1972 heb ik de VBIJ opgericht. Van 1972
tot 1974 was ik de eerste voorzitter, vanaf
2000 tot eind vorig jaar de eerste voorzitter
van de nieuwe VBIJ. Sinds kort is Jacob van
Olst, de directeur van
Flevolandschap, mij
opgevolgd. Ik trek mij
langzamerhand terug.
Verleden jaar heb ik een
lintje gekregen voor al
die jaren onbetaalde inzet voor de natuur in
en om het IJsselmeer. Via het ministerie van
LNV ben ik benoemd tot ridder in de orde
van Oranje-Nassau. Daar ben ik trots op.”
Hoe bent u wethouder van Zandvoort
geworden?
“Ik woon hier niet, maar ben door de
OuderenPartij Zandvoort gevraagd
wethouder te worden. Een gevolg van mijn
lidmaatschap van de Eerste Kamer. Dat kan
sinds de invoering van het duale stelsel. Een
fulltime functie voor de periode 2006 tot
2010, volledig in lijn met mijn andere werk.
De metropoolregio loopt immers van kust
tot kust. In het kader van de nieuwe Wet
ruimtelijke ordening moeten de gemeenten
een structuurvisie voor de lange termijn
ontwikkelen: de moeder van alle bestemmingsplannen.
Daarvoor heb je inzicht
in demografi sche ontwikkelingen nodig.
Dus rekening houden met krimp van onze
bevolking vanaf 2030. Geen open ruimte
opoff eren aan woningen waaraan geen
behoefte is. Wat er is, in stand houden en
goed beheren.”
Is het doel dat u nastreefde met de
VBIJ bereikt?
“Je doet dit werk om zaken in stand te
houden. Aanleg van de Markerwaard heeft
de IJsselmeervereniging tegen kunnen
houden. Toen heeft er echter een gemeentelijke
herindeling van het IJsselmeergebied
plaatsgevonden en sindsdien wil
iedere gemeente zijn eigen Markerwaardje
aanleggen. Kijk maar naar al die buitendijkse
bouwplannen van Almere, Amsterdam,
Lelystad en Hoorn. We hebben het probleem
‘gebalkaniseerd’. Maar Nederland heeft wel
allerlei internationale afspraken gemaakt
interview
over het behoud van het IJsselmeergebied.
Er is echter geen consistente autoriteit met
die taak belast. Ik heb het nu niet over de
beheerdirectie van Rijkswaterstaat - die doet
zijn werk goed - maar over een politiekbestuurlijke
autoriteit. Zo’n orgaan is nodig
om het gebied in stand te houden, bijvoorbeeld
door een 13e provincie te vormen. Nu
zijn de ministers van Verkeer en Waterstaat
en van VROM gezamenlijk verantwoordelijk,
maar die hebben ook andere dingen aan
hun hoofd.”
Hoe kijkt u aan tegen nieuwe
verbindingen met Almere?
“Het probleem van Almere is een
zelfstandige stad te worden. Nu is het een
overloopgemeente met veel huizen, maar
geen werk. Dat leidt tot een enorme pendel
en dus tot druk op het IJmeer voor de aanleg
van directe verbindingen met Amsterdam.
Men spreekt over een dubbelstad:
Amsterdam-Almere, maar als de één een
metropool is en de ander klein, gaan alle
“We moeten de natuur
water en slib laten afvoeren”
belangrijke activiteiten naar de metropool.
Je ziet dat bij de aanleg van de Westerscheldetunnel.
Die heeft geen werkgelegenheid
naar Zeeuws-Vlaanderen gebracht, maar
juist verlies aan arbeidsplaatsen. Een grote
stad te dichtbij zuigt de kleine leeg, als de
verbindingen te goed zijn. Almere moet
werk aantrekken en zich naar het oosten of
zuiden richten om een echte stad te worden.
De tijd is daar nu geschikt voor. In 2011 is
de hele geboortegolf met pensioen. Er gaat
dan strijd om de schaarse arbeidskrachten
ontstaan. De pensioengerechtigde leeftijd
gaat onontkoombaar omhoog. De arbeidsmarkt
verandert van een werkgeversmarkt
in een werknemersmarkt. Werknemers
zullen eisen gaan stellen: thuis werken,
geen fi leprobleem, werkaanbod dichtbij het
wonen. Dat is ook gunstig voor de inzet van
vrouwen. Eerst 24 uur per week, zolang de
kinderen klein zijn, daarna fulltime, maar niet
ver van huis.”
Hebt u een mening over de plannen
voor de Afsluitdijk?
“Zolang die plannen verder openen van de
dijk niet in de weg staan, heb ik daarmee
geen moeite. Ze zijn goed in het landschap
in te passen. Tegen het gebruik van het
gebied heb ik geen bezwaar, tegen verbruik
wel. Structureel onomkeerbare vernietigingen
moeten voorkomen worden.
Nederland heeft in het kader van verschillende
Europese verdragen vérgaande
instandhoudingsverplichtingen voor het
IJsselmeergebied op zich genomen. Daar
zullen wij de regering aan houden, met
steun van onze Europese vrienden.”
Maarten Gast
H 2O / 6 - 2009
15

Waterkwaliteitsopgave van een nieuwbouwwijk
Bij nieuwbouw groeit de aandacht voor waterberging en de inrichting van het
watersysteem. In de nieuwbouwwijk De Groote Wielen in ‘s-Hertogenbosch
realiseert de gemeente een ‘watermachine’ met een centrale zandwinplas.
Voor de sfeer en voor de recreatie in de woonwijk is deze plas van groot
belang. De waterkwaliteit moet goed zijn en het water helder. Om die
gewenste waterkwaliteit te krijgen, heeft de gemeente voorafgaand aan het
woon- en bouwrijpmaken waterkwaliteits onderzoek laten uitvoeren door
Witteveen+Bos. Hieruit volgde een ruimtereservering voor een verticaal
helofyten fi lter. Vervolgens is de ontwikkeling van de waterkwaliteit
nauwlettend gevolgd bij de aanleg van de centrale plas. Door middel van
waterkwaliteitsmetingen, nutriënten balansen en visstandsonderzoek is de
ontwikkeling van de waterkwaliteit geëvalueerd en de ruimtereservering voor
het helofytenfi lter bijgesteld.
De Groote Wielen is een nieuwbouwwijk
in het noorden van
Rosmalen. De wijk bestaat uit drie
delen, een noordelijk en een zuidellijk deel
met bebouwing en een centraal deel met een
grote plas. Een deel is inmiddels opgeleverd.
De rest van het plan zal later uitgevoerd
worden.
‘Watermachine’
Voor het bouwen van de woonwijk wordt
sinds 2003 zand gewonnen uit de centrale
plas. In totaal krijgt de waterplas een omvang
van ongeveer 40 hectare. Intussen is meer
dan de helft gerealiseerd (verdeeld over
twee delen: een grote en een kleine plas). De
maximale diepte in de plas bedraagt twaalf
meter.
De centrale plas is de waterbuff er van de
‘watermachine’. Hierin wordt het hemelwater
van de wijk geborgen. Daarnaast zorgt de
plas voor voldoende water om het kanalensysteem
in de Groote Wielen te vullen. Hierbij
wordt water uit de plas opgepompt naar de
hoge ring dat vervolgens via koppelbeken
en retentiebekkens naar de lage ring loopt.
Hier wordt het deels gezuiverd door retentie
en vervolgens afgevoerd naar het zuiveringsmoeras
(horizontaal helofytenfi lter), waar
het water nog een natuurlijke nazuivering
ondergaat. Daarna stroomt het gezuiverde
water weer terug naar de centrale plas. Naast
de zuiveringsmoerassen bij de centrale plas is
er ook nog een helofytenfi lter in het gebied,
dat speciaal is ingericht om water vanuit
het bergbezinkbassin vanuit Rosmalen te
zuiveren.
Het watersysteem 1) heeft een prominente
rol gekregen in de woonwijk. Het voorziet in
mogelijkheden voor recreatie, waterberging,
zuivering van afstromend hemelwater en
heeft bovendien ecologische waarden en
belevingswaarde. Het voornemen is om het
water van de Groote Wielen ook te gebruiken
om de Rosmalense wijk ‘Overlaet’ te voorzien
van de nodige doorstroming.
Ruimtereservering verticaal fi lter
Voorafgaand aan het woon- en bouwrijp
maken van het nieuwbouwgebied vond het
waterkwaliteitsonderzoek plaats, waarbij een
prognose is gemaakt van de toekomstige
waterkwaliteit. De analyse kon plaatsvinden
op basis van de nutriëntenconcentratie en
16 H 2O / 6 - 2009
-belasting van het watersysteem. De Groote
Wielen heeft als doelstelling helder water.
In het onderzoek is de fosfaatbelasting
aangehouden als sturende factor. Om een
helder systeem te krijgen, is als uitgangspunt
een maximale belasting van één milligram
fosfaat per m 2 per dag gehanteerd. Dit is
een ervaringsgetal, dat herleid is op basis
van metingen in andere plassen. Uit het
onderzoek bleek dat de hoeveelheid fosfaat
in de plas bij de verdere ontwikkeling van de
Groote Wielen kan toenemen tot boven de
kritische grens. Het risico op troebel water
is dus aanwezig. Daarom is aanbevolen om
rekening te houden met extra waterkwaliteitsmaatregelen,
hetgeen vertaald is naar
een ruimtelijke opgave: de inrichting van een
verticaal helofytenfi lter met een omvang van
één hectare 2) . Bij een verticaal helofytenfi lter
stroomt het water door de bodem, waarbij
met de nutriënten, met name fosfaat, wordt
vastgelegd in het grondpakket.
Afb. 1: Overzichtskaart Groote Wielen.
Monitoring waterkwaliteit
Recent is de waterkwaliteitsontwikkeling
geëvalueerd. Als wordt gekeken naar de
concentraties fosfaat en stikstof voldoet de
centrale plas in de Groote Wielen aan de
algemene waterkwaliteitsdoelstelling: de
MTR-norm. De belasting op het systeem is
in de huidige situatie 0,1 milligram fosfaat
per m 2 per dag. Door de woningbouw en
aankoppeling van de Rosmalense wijk
Overlaet op het systeem zal dit stijgen naar
1,1 milligram fosfaat. De verwachting is dat
de nutriëntenconcentraties wel onder de
MTR-norm blijven.
De concentratie chlorofyl-a voldoet op dit
moment aan de MTR-norm van maximaal
100 ug/l. In de plas zijn in 2006 blauwalgen
aangetroff en, maar sindsdien niet meer. Ook
is tijdelijk sprake geweest van iets troebeler
water, maar dit was vooral het gevolg van
verstoring door bouwwerkzaamheden,
waarbij het bemalingswater afgevoerd
werd naar de plas. Uit veldonderzoek naar
de samenstelling van de waterbodem

lijkt verder dat zich nog geen sliblaag aan
het vormen is in de centrale plas. Dit past
bij de verwachting, omdat de plas recent
aangelegd is.
Uit het visstandonderzoek in 2007 blijkt
dat bodemwoelende en -etende vissoorten
in de centrale plas voorkomen, maar van
een grootschalige aanwezigheid van
deze soorten is geen sprake. De aangetroff
en vissen zijn vooral brasem, baars en
blankvoorn. Daarnaast zijn diverse andere
soorten aanwezig, zoals paling, snoekbaars
en karper. In de grote plas omvat de visstand
zo’n 48 kilo per hectare, in de kleine plas 61,1
kilo. Het visbestand is in absolute zin laag,
maar wel vergelijkbaar met andere diepe
zandwinplassen. De waterkwaliteitsmetingen
en het aangetroff en visbestand geven
gezamenlijk het beeld dat sprake is van een
stabiel helder watersysteem.
Vervolg
Omdat de fosfaatbelasting bij de verdere
ontwikkeling van de nieuwbouwwijk toe zal
nemen, heeft de gemeente ‘s-Hertogenbosch
achtergrond
nog steeds een ruimtereservering voor een
verticaal helofytenfi lter. Uit recente meetgegevens
blijkt dat de fosfaatconcentratie in
het drainagewater lager is dan voorheen
werd verwacht. Daarom is de prognose van
de waterkwaliteit bijgesteld. Op dit moment
wordt rekening gehouden met een ruimtereservering
van een (extra) helofytenfi lter
van 0,25 hectare 3) . Door ook de komende
jaren onderzoek naar de waterkwaliteit van
het water in de plas uit te voeren, wordt
regelmatig poolshoogte genomen van de
ecologische toestand van de Groote Wielen.
Hieruit moet blijken of het extra helofytenfi
lter daadwerkelijk nodig is.
Het waterkwaliteitsonderzoek Groote Wielen
is bijzonder, omdat in een vroeg stadium
nagegaan is of de gewenste waterkwaliteitontwikkeling
haalbaar is. Het project kan
als voorbeeld dienen voor nieuwbouwontwikkelingen
waar water centraal staat.
Aniel Balla (Witteveen+Bos)
Sander Tax en Gerard van Broekhoven
(gemeente ‘s-Hertogenbosch)
1 De Watermachine: Basiswaterlopenplan De Groote
Wielen. (2000). Arcadis.
2 Evaluatie toekomstige waterkwaliteit van
de Centrale plas in De Groote Wielen (2004).
Witteveen+Bos.
3 Evaluatieonderzoek waterkwaliteit De Groote Wielen
(2007). Witteveen+Bos.
Afb. 2: Schematische weergave van de ‘watermachine’. Afb. 3: Principe opbouw van een verticaal fi lter.
H 2O / 6 - 2009
17

De watergevoelige stad
Het lijkt ver weg: Australië. En de problematiek oogt totaal anders, met steden
gelegen tussen bosbranden en overstromingen en grote beperkingen op het
gebruik van drinkwater. Toch is de essentie van de uitdaging voor Australië
gelijk aan die in Nederland. Er moet een fundamentele stap worden gezet in het
anders omgaan met water en daarvoor liggen de barrières voor een belangrijk
deel op sociaal-economisch en bestuurlijk vlak. Nieuwe benaderingen voor
het omgaan met water vragen om een transdisciplinaire benadering, waarbij
overheid en markt elkaar op scherp zetten in netwerken en waterdeskundigen
echt samenwerken en geïnteresseerd zijn in anderen en elkaar. Zowel in Australië
en Nederland zijn er inspirerende kopgroepen. Nu is het peloton aan zet.
Om meer waterdeskundigen in
Australië te bereiken hebben
het International Water Centre
in Brisbane en de Monash University in
Melbourne afgelopen februari vijf tweedaagse
workshops gehouden in Perth, Brisbane,
Melbourne, Sydney en Adelaide 1) . Het was
een soort rondreizend circus. Het doel van
de workshops was samen met mensen uit de
watersector te werken aan strategieën om te
komen tot wat in Australië wordt aangeduid
als ‘The Water Sensitive City’: de watergevoelige
stad. Wellicht is dit initiatief voor
herhaling vatbaar in Europa, want het enthousiasme
dat vrijkwam, was ongekend.
De deelnemers - gemiddeld meer dan
honderd per workshop - hebben elkaar
geleerd wat de watergevoelige stad is
en welke activiteiten op korte termijn
ondernomen moeten worden. Een tweede
doel van de workshops was de presentatie
van de onderzoeksresultaten van het ‘Water
Governance Program’. Net als bij het ‘Leven
met water’-programma in Nederland is
in Australië onderzoek uitgevoerd op het
grensvlak van technische en sociale wetenschappen,
met opvallend rijke gegevens en
prikkelende resultaten. Deelnemers namen
deze resultaten mee in hun onderlinge
discussies.
Ongetemd vraagstuk
De discussies ontvouwden zich rond het
begrip ‘wicked problem’, dat we in Nederland
vaak vertalen als een ongetemd vraagstuk.
Kenmerk daarvan is onenigheid over de
problemen en grote onzekerheden over
noodzaak en eff ectiviteit van te nemen
maatregelen. Mensen die in de praktijk
werken, herkennen zich daarin.
18 H 2O / 6 - 2009
Nog steeds betwijfelen veel mensen de ernst
van de klimaatverandering en ook vinden
velen het onverantwoord te investeren
in iets dat niet met zekerheid de beste
oplossing is. Deze onzekerheden sijpelen
door in technische, sociale, economische en
politieke afwegingen en maken het werk
van de waterprofessionals diff uus. Tijdens
de workshops is duidelijk geworden dat
er geen instrumenten zijn om ongetemde
vraagstukken te temmen, maar dat er wel
mogelijkheden zijn er op goede wijze mee
om te gaan. Dat vraagt echter om een
verandering in houding. Veel waterprofessionals
in Australië zijn daartoe bereid... Net
als in Nederland?
Van watervoorziening naar
watergevoelig
Een stad is nooit af, zo ook de waterhuishouding
in de stad. Er is sprake van een
ontwikkeling die immer doorgaat en
waaraan steeds nieuwe elementen worden
toegevoegd. Voor Australië is - op basis van
vele interviews - het schema afgeleid dat is
weergegeven in afbeelding 1, ruw vertaald
naar het Nederlands. Van links naar rechts
wordt het steeds complexer.
De eerste steden zijn ooit ontstaan rond
waterbronnen. De wateringenieur had als
voornaamste taak te zorgen voor voldoende
drinkwater van acceptabele kwaliteit.
Halverwege de 19e eeuw is, vooral vanwege
de volksgezondheid, begonnen met de
aanleg van riolering. In Australië kopieerde
men eerst de Engelse gemengde systemen,
maar in een land met lange droogtes en
intense regen functioneren gescheiden
stelsels beter en goedkoper. Na vijf stappen
komt in deze historische reeks de watergevoelige
stad in zicht, op politiek vlak gestuwd
Afb. 1: De ontwikkeling van de watervoorzienende stad (18e eeuw) naar de watergevoelige stad van de 21e eeuw 2) .
door vooral sociale drijfveren en de noodzaak
in te spelen op klimaatverandering.
Globaal bevinden de Australische steden
zich anno 2009 ergens tussen de ‘afvoerstad’
en de ‘oppervlaktewaterstad’. Maar op vele
fronten zien we al vele goede voorbeelden
van de ‘watercyclusstad’ en de ‘watergevoelige
stad.’ De in de workshops geformuleerde
uitdaging was: hoe zetten we
de stap richting watergevoelige stad, in de
wetenschap dat we te maken hebben met
een ongetemd vraagstuk?
Percepties
Door de Monash University en andere
onderzoeksinstituten is de laatste jaren heel
veel onderzoek verricht naar de sociale,
economische en politieke aspecten van het
noodzakelijke fundamentele veranderingsproces.
Er is scherp gekeken naar wat zich in
de geschiedenis heeft afgespeeld en door
welke processen de huidige situatie wordt
gekarakteriseerd. Vooral interessant is de
uitkomst van een studie naar percepties van
waterprofessionals. Hoe kijken zij aan tegen
de noodzaak om zich te ontwikkelen richting
watergevoelige stad en wat denken zij dat
anderen denken?
Kort samengevat komt het hier op neer. Veel
waterprofessionals zien de noodzaak om te
veranderen en willen ook wel, maar zien vele
barrières, vooral bij processen waarop zij zelf
denken geen of nauwelijks invloed te kunnen
uitoefenen. Opvallend daarbij is dat veel
waterprofessionals denken dat bewoners
niet willen meewerken aan de introductie
van een extra waterleidingnet voor bijvoorbeeld
het gebruik van stedelijk regenwater
(stormwater), terwijl ze zelf aangeven
daartoe bereid te zijn. In de workshops is
gesproken over een onderschatting van
65 procent. Het onderzoek, tijdens de
workshops gepresenteerd door Megan
Farrelly en Peter Morison, maakt duidelijk dat
het de moeite loont percepties expliciet te
maken, omdat betrokken vaak een te statisch
beeld hebben van wat anderen denken.
Nigel Tapper en Jason Beringer gaven een
boeiende lezing over het zogenaamde ‘heat
island eff ect’, waarbij de temperatuur in
binnensteden drie tot zes graden hoger is dan
in de landelijke omgeving. Beton en steen
houden warmte vast. Er is een kritische grens
van 28°C waarboven signifi cant meer mensen
sterven, vooral ouderen. Het is duidelijk dat
steden met regenwater en extra vegetatie
meer zijn te koelen en winst is te boeken op
het gebied van de volksgezondheid. Nu lijken
nachten van 28°C in Nederland nog ver weg,
maar het is goed nu al te anticiperen op wat

kan komen. De leefomgeving kan er een stuk
fraaier door worden.
Singapore
Tony Wong van EDAW hield een inspirerend
betoog over hoe men in Singapore omgaat
met het watervraagstuk. Op dit moment is
Singapore voor de aanvoer van drinkwater
erg afhankelijk van Maleisië, maar het zal
niet lang duren voor ze hun eigen broek
kunnen ophouden. Op vele plekken in de
stad veranderen saaie betonnen regenwaterafvoerkanalen
in fraaie groene zones
waar mensen kunnen recreëren en een deel
van het afvalwater wordt gerecycled tot
drinkwater. Het beleid krijgt vorm via de
zogenaamde ABC-strategie: ‘Active, Beautiful
and Clean.
Zeer opvallend is het project van de Marina
Barrage. Het betreft een zeearm die de stad
binnenkomt en reikt tot aan de regeringsgebouwen.
Deze zeearm is recentelijk
afgesloten van de zee met een dam, net
als de Zuiderzee destijds. De komende
18 maanden verandert de zeearm in een
zoetwaterbekken, dat voor een belangrijk
deel gevoed wordt door afstromend
regenwater. Singapore zet met een
combinatie van alle maatregelen duidelijke
stappen in de richting van de watergevoelige
stad. Veel deelnemers aan de workshops
- vooral in Sydney - reageerden in eerste
instantie met de opmerking “Australië is geen
Singapore”, maar realiseerden zich al snel dat
veel elementen van de Singaporese aanpak
ook zeer bruikbaar zijn binnen de Australische
context.
En hiermee is het belang in zicht gekomen
van het in beschouwing nemen van die
context. De watergevoelige stad kenmerkt
zich voor een belangrijk deel door gevoeligheid
voor de context. Die kan fysiek zijn,
politiek, sociaal en nog veel meer. Daar waar
een gezonde wisselwerking bestaat tussen
watersysteem en context wordt geleerd en
treedt adaptatie op. Daar waar men blijft
hangen in optimalisatie van dat wat er min of
meer al is, groeien ‘wetten en vele praktische
bezwaren’ uit tot ondoordringbare barrières.
Leiderschap en kampioenen
Heel apart en voor Nederlanders erg
Amerikaans is de wijze waarop in Australië
belang wordt gehecht aan leiderschap
en kampioenen. Leiders zijn mensen
die krachten kunnen bundelen en de
slagvaardigheid in een veranderingsproces
vergroten. Kampioenen zijn voorlopers, de
kopgroep die voor het peloton uit zwoegt.
André Taylor kon hier boeiend over vertellen.
Centraal begrip hierbij is capaciteitsopbouw,
het zorgen dat voldoende menskracht
beschikbaar komt voor het realiseren van
dat wat je wilt. Veel lukt niet omdat we iets
blijven doen met het oude vertrouwde clubje
waar we zo goed mee kunnen samenwerken.
Op het moment dat een fraaie gedachte tot
ontwikkeling komt en toegepast gaat worden,
wordt dit ‘ons kent ons’-clubje overbelast
- druk, druk, druk - en verdampen goede
bedoelingen. Het loont om ons te verdiepen in
hoe je een olievlekwerking kunt organiseren,
vooral door gebruik te maken van reeds
aanwezige capaciteit en maatschappelijk
enthousiasme. In Nederland betekent dit
vooral dat we het maatschappelijk middenveld
moeten activeren. Leiders en kampioenen
spelen daarbij een doorslaggevende rol.
Nederland
En wat kan Australië leren van Nederland?
Waarom nemen ze de moeite iemand uit
een koud kikkerlandje met wateroverschot
en waterschappen te laten overkomen
naar het verdrogende Australië? Op twee
onderwerpen werd duidelijk positief
gereageerd. Het besef dat als je accepteert
dat integrale benaderingen complex zijn dat
het dan eenvoudiger wordt om ermee om te
gaan, openden velen de ogen. We hebben
in Nederland vele prachtige voorbeelden
die aantonen dat juist door het complexer
maken van een proces de implementatie
soepeler verloopt. De Vliert in ‘s-Hertogenbosch
sprak daarbij tot de verbeelding.
Een tweede onderwerp betreft ervaringskennis.
Het onderzoek dat we nu doen naar
de betekenis van ervaringskennis in het
waterbeheer, riep herkenning op. Vooral de
werkwijze van het betrekken van verhalen en
microverhalen in het proces van planvorming
en ontwerp werd door velen gezien als
waardevol. Duidelijk is geworden dat we
de warme relatie die er is tussen Australië
en Nederland ook de komende jaren willen
voortzetten.
Sociaal leren
Er waren gedurende de workshops vele
presentaties, maar het grootste deel van de
tijd waren de deelnemers vooral bezig met
het zelf benoemen van aandachtspunten en
uitdagingen voor het groeiproces richting
watergevoelige stad. De workshops werden
geleid door Ray Ison en Kevin Collins, beiden
systeemdenkers en actief in het netwerk dat
zich bezighoudt met sociaal leren. Zij hebben
tijdens de workshops een werkwijze geïntroduceerd
die ze aanduiden als ‘conversation
mapping’. De essentie daarvan is dat de
workshopdeelnemers niet alleen aan elkaar
vertellen wat hun belevingen en opvattingen
zijn over de stedelijke wateruitdaging, maar
deze ook op systematische wijze vastleggen
Bioretentie van regenwater in Victoria Park in Sydney (foto: Tony Wong).
achtergrond
in een soort ‘mindmap’. In een wisselwerking
tussen verbreding en verdieping groeiden
de inzichten en werd duidelijk welke stappen
de komende jaren gezet moeten worden.
In Adalaide is er na afl oop zelfs een nieuw
netwerk opgericht. De werkwijze in de
workshops bleek een goede en noodzakelijk
stap te zijn in capaciteitsopbouw, maar er
zullen nog velen stappen moeten volgen. Of
de signalen uit de workshops zich versterken
of uitdempen, weten we over een paar jaar.
Vervolg
Ook Nederland staat voor enorme
uitdagingen. We hebben het rapport van
de Deltacommissie, een kersvers nationaal
waterplan en een Europese kaderrichtlijn die
vragen om heel veel aandacht. Daarnaast
heeft de langetermijnvisie voor de waterketen
in 2008 een duidelijk gezicht gekregen, met
een uitdagende innovatieagenda. Duidelijk is
dat ook in Nederland sprake is van een hoge
complexiteit en dat de vraagstukken alles
behalve tam zijn. Kortom, ook al hebben we
hier geen beperkingen in drinkwatergebruik
en blijft alles redelijk groen, we zullen moeten
bijleren om deze complexiteit te kunnen
hanteren. Daarvoor is het van belang begrip
te krijgen van wat zich afspeelt op de grens
van techniek en sociale processen. We moeten
techniek blijven koesteren en zeer zeker
niet allemaal socioloogje willen spelen. De
essentie is dat we meer gevoel moeten krijgen
voor hoe droom en werkelijk verbonden
kunnen worden. En op dat vlak kunnen
Australië en Nederland elkaar versterken.
Govert Geldof (Geldof c.s.)
Rebekah Brown (Monash University,
Melbourne)
NOTEN
1) Informatie over de workshops is te vinden op
www.watersensitivefutures.org.
2) Brown R. en J. Clarke (2007). The transition
towards Water Sensitive Urban Design: The story
of Melbourne, Australia. Report of the facility for
advancing water biofi ltration. Monash University,
Melbourne.
(www.urbanwatergovernance.com/publications).
H 2O / 6 - 2009
19

De watervoorziening in Australië
Water en afvalwater zijn actuele onderwerpen die frequent en prominent in
de publieke opinie opduiken in Australië. De laatste jaren zijn herhaaldelijk
waterbeperkingsmaatregelen afgekondigd in grote steden als Sydney,
Melbourne, Brisbane en Perth. De Australische overheid en waterbedrijven
investeren vergaand in de uitbreiding van de waterinfrastructuur en
ontwikkelen diverse strategieën om in de naaste toekomst beter met de
waterschaarste om te gaan. De droogte leidde afgelopen maanden opnieuw tot
hevige bosbranden, maar tegelijkertijd viel noordelijker op het continent een
grote hoeveelheid regen, wat tot overstromingen leidde.
Australië kent van oudsher een
warm en zonnig klimaat met grote
variaties in neerslag (zie afbeelding
1). Terwijl de gemiddelde neerslaghoeveelheden
Australië een droog klimaat toedelen,
liggen de meeste grote steden in zones met
redelijk veel neerslag. Een vergelijking tussen
neerslaggegevens van Amsterdam en Perth
laat zien dat de gemiddelde hoeveelheid
regenval op beide locaties ongeveer 800
millimeter per jaar bedraagt (zie afbeelding 2).
De variatie over het jaar is echter verschillend,
waarbij in Perth de meeste neerslag
20 H 2O / 6 - 2009
voorkomt in de periode mei - augustus (de
winterperiode). Daarnaast is de gemiddelde
verdamping in Australië veel hoger dan in
West-Europa.
Het klimaat in Australië kenmerkt zich verder
door een relatief grote variatie in drogere en
nattere jaren. Bij de langetermijnplanning
voor de watervoorziening dient men daarom
rekening te houden met confl icterende
behoeften. Enerzijds moet er in droge jaren
voldoende water zijn, anderzijds is het zaak
overinvesteringen in de watervoorraden
Afb. 1: Jaarlijkse regenval (boven) en verdamping (onder) in Australië. (bron: Australian Bureau of Meteorology).
te voorkomen. Ten slotte maakt de grote
variabiliteit het moeilijk een onderscheid
te maken tussen normale verschillen in
jaarlijkse neerslag en klimaatveranderingen
die aanleiding kunnen zijn de waterberging
uit te breiden.
Het warme klimaat met de hoge verdamping
en vooral de voorkeur voor groene tuinen,
leiden ertoe dat circa de helft van het
watergebruik buitenshuis plaatsheeft. De
laatste jaren waren uitzonderlijk droog.
Gecombineerd met een toename van de
bevolking en het watergebruik leidde dit
tot een afname van de beschikbaarheid van
zoet water. In veel delen van Australië mag
de bevolking maar beperkt water gebruiken,
onder andere in Sydney, Melbourne en
Perth. Toegepaste restricties variëren per
locatie en kunnen beperkingen inhouden
van het sproeien van tuinen, het gebruik
van automatische veldbesproeiïngs- en
sprinklersystemen, het wassen van auto’s, het
besprenkelen van straten en het vullen van
zwembaden. In bepaalde delen van de staat
Victoria werd een totaal embargo op het
besproeien van buitenterrein afgekondigd.
Deze maatregelen hadden niet alleen invloed
op de bewoners van deze gebieden, maar
sorteerden een breder sociaal eff ect, omdat
ook gemeenschapsvoorzieningen, zoals
parken en sportvelden, hierdoor werden
getroff en.
De bevolking in Australië groeit met 1,4
procent per jaar. In Perth is dat zelfs 1,7
procent, waarbij het waterverbruik zal
toenemen van 275 miljoen tot 470 miljoen
kubieke meter per jaar in 2050. De kredietcrisis
dwingt overheden tot bijstelling van
prioriteiten. Daarom is de Australische
overheid bezig de essentiële infrastructuur
in West-Australië verder uit te bouwen, met
name de watervoorzieningen. Tegelijkertijd
zijn ook daar de gevolgen langzamerhand
merkbaar van een versterkt broeikaseff ect.
Dit uit zich onder andere in afnemende
rivierafvoeren en waterreservoir-inhoud. De
milieueff ecten zijn in het bijzonder zichtbaar
in Perth, waar het waterbedrijf (Water
Corporation) de theoretisch beschikbare
eff ectieve inhoud van zijn waterreservoir
in 1996 heeft teruggebracht. Sindsdien is
de verdroging zodanig toegenomen, dat
vorig jaar de totale toestroom naar het
oppervlakte waterreservoir afnam met
60 procent (zie afbeelding 3). Klimaatmodellen
suggereren een verdere verdroging
van het klimaat in de regio Perth.

In deze regio bestond de zoetwaterinname
zone oorspronkelijk vooral uit
bebost gebied. Deze bebossing is door
excessieve houtkap en mijnbouw vanaf
1930 sterk afgenomen. Sinds twaalf jaar is
een her bebossingsprogramma, gericht op
duurzaam bosbeheer en een vergrote rivierafvoercapaciteit,
opgezet. Dit programma
zal, indien succesvol, leiden tot een betere
opslag van neerslag en de verdampingsverliezen
beperken, zodat uiteindelijk de
rivierafvoer zal toenemen.
Anticiperend op de verdere verdroging
heeft de Water Corporation erkend dat
Afb. 2: Maandgemiddelen voor de regenval in Amsterdam en Perth.
voor dit probleem geen enkelvoudige
oplossing bestaat en dat daarom verschillende
maatregelen noodzakelijk zijn, zoals
zeewaterontzouting, het aanwenden van
nieuwe grondwater- en oppervlaktewatervoorraden,
een toename in het hergebruiken
van afvalwater, inkoop van water, beheer van
stroomgebieden en ook sociaal-maatschappelijke
maatregelen als beïnvloeding van de
vraag.
Ontzouting
Zeewaterontzouting die onafhankelijk is van
neerslag, is zeer aantrekkelijk ten tijde van
verdroging en afnemende neerslag. De Perth
Afb. 3: Totale jaarlijkse toevoer naar de waterreservoirs in Perth (bron: Water Corporation).
achtergrond
Seawater Desalination Plant is opgeleverd in
2006 en was de eerste ontzoutings installatie
van deze schaal ten behoeve van de
openbare watervoorziening in West-Australië.
Deze installatie, die geheel op windenergie
draait, is ontwikkeld als onderdeel van een
publiek-private samenwerking en heeft een
capaciteit van 45 miljoen kubieke meter
drinkwater per jaar. De bouw van een tweede
installatie met een capaciteit van 50 miljoen
kubieke meter per jaar begint in de loop
van dit jaar. Ook deze installatie zal gebruik
maken van duurzame energie.
Watervoorraden
Klimaatverandering en terugloop in rivierafvoeren
hebben geleid tot de ontwikkeling
van aanvullende grondwater- en oppervlaktewaterbronnen
die de toenemende
waterbehoefte moeten dekken. Deze nieuwe
bronnen sluiten aan bij de traditionele
benadering van de watervoorziening in
Perth, waarbij grondwater- en oppervlaktewaterbronnen
als één systeem worden
beschouwd. Deze integrale benadering
laat toe dat van jaar tot jaar verschillende
hoeveelheden grond- en oppervlaktewater
worden gebruikt. Tijdens nattere jaren wordt
vooral oppervlaktewater gebruikt, terwijl de
grondwatervoorraden worden aangevuld.
Tijdens droge jaren wordt dan voornamelijk
grondwater gebruikt voor de drinkwatervoorziening.
Verhandelen irrigatierechten
Een andere benadering van klimaatverandering
is het verhandelen van irrigatierechten
aan de Water Corporation. Dit bedrijf wordt in
dit geval partner in een aantal coöperatieve
irrigatiesystemen in het district Harvey. Deze
van oorsprong open kanalen zijn vervangen
door gesloten systemen. Hiermee bereikt
men dat water dat anders door verdamping
verloren zou zijn gegaan, nu aan de Water
Corporation kan worden geleverd.
Afvalwater
Hergebruik van behandeld afvalwater is
gebruikelijk in West-Australië, met name
voor de irrigatie van parken, stadions
en golfbanen. Het grootste deel van
het afvalwater wordt echter in Perth
gegenereerd, waar op dit moment slechts
een klein deel wordt hergebruikt. De
overheid heeft zich ten doel gesteld 20
procent van al het afvalwater te hergebruiken
in 2012. Recent is ook de Kwinana
Water Reclamation Plant ontwikkeld: een
membraanfi ltratie-installatie die zes miljoen
kubieke meter afvalwater per jaar verregaand
H 2O / 6 - 2009
21

Reservoir in droge tijd (foto: Water Corporation).
kan behandelen, zodat het geschikt is voor
industriële toepassingen.
Daarnaast streeft de industrie zelf naar
een toename van het hergebruik van het
industrieel water. Het netto-eff ect is dat de
industrie minder drinkwater afneemt van
de Water Corporation en dat minder water
wordt geloosd in de Indische Oceaan.
Tevens wordt een driejarige studie
naar mogelijkheden voor diepinfi ltratie
uitgevoerd. Deze studie omvat de zuivering
van afvalwater door middel van een
RO-installatie, waarna het productwater in
een doorlatende laag op circa 200 meter
diepte wordt geinjecteerd. Indien de
autoriteiten goedkeuring verlenen en de
gemeenschap het principe accepteert, heeft
grondwateraanvulling de potentie om een
belangrijke bron van watervoorziening te
worden. Het kan bovendien extra bedrijfszekerheid
garanderen in droge jaren.
Beïnvloeding van de vraag
Beinvloeding van de vraag naar water richt
zich op de publieke opinie inzake het gebruik
van water. Hiermee wordt een verantwoord
en effi ciënter gebruik van water beoogd.
Onderdelen van het bewustwordingsprogramma
zijn educatieve programma’s
22 H 2O / 6 - 2009
op scholen, beleid om in tuincentra meer
buitenplanten geschikt voor mediterraan
klimaat te verkopen, belastingvoordelen bij
gebruik van waterbesparende installaties en
apparaten én grijswater-hergebruik.
Een vereiste voor het succesvol terugdringen
van het waterverbruik is een gedragsverandering
van het publiek. Een maatregel die
de Water Corporation zou kunnen nemen,
is om het sproeien van tuinen alleen in de
vroege ochtend en late avond toe te laten.
Voorts is in Australië veel aandacht voor het
bevorderen van duurzaam wonen.
Toekomst
De bevolkingsgroei in en uitbreiding van
stedelijke gebieden leiden ook tot een
toename van de afvalwaterproductie.
Een hogere hydraulische belasting van de
afvalwaterzuiveringsinstallatie, de wens
afvalwater te hergebruiken en striktere
milieuvergunningen nopen de beheerders
om de capaciteiten en het rendement van de
zuiveringen te vergroten. In Perth is dit onder
andere zichtbaar in het ontwerp en de bouw
door DHV van vier Carrousel awzi’s in het
kader van een groot renovatieproject.
Vanwege verdroging, klimaatverandering
en de sterke bevolkingsgroei zullen afvalwaterhergebruik
en waterbesparing naar
verwachting nodig blijven. De klimaatverandering
en het recent ondertekenen
van het Kyoto Protocol door Australië
hebben geleid tot een toenemende
aandacht voor kooldioxide-emissies: vele
waterbedrijven trachten hun kooldioxideuitstoot
te verkleinen. De komende jaren
zal ongeveer 30 miljard Australische dollar
(16,5 miljard euro) worden geinvesteerd in
de water infrastructuur. Er bestaan plannen
voor diverse grote ontzoutingsinstallaties.
Spoedig zal elke grote kustgemeente over
een eigen ontzoutingsinstallatie beschikken.
De meeste deelstaten investeren ook
in hergebruik van afvalwater, waarbij in
Zuidoost-Queensland (Brisbane) sinds
vorig jaar afvalwater tot drinkwater wordt
opgewerkt.
Emma Rose (International Water
Association / DHV)
Arco van der Toorn (DHV)

achtergrond / opinie
Bagger in zandwinputten onverantwoord
Uit onderzoek dat TNO verrichtte in opdracht van Rijkswaterstaat, blijkt dat
het storten van vervuild slib in zandwinputten de kwaliteit van het grondwater
kan aantasten. In het Besluit Bodemkwaliteit, dat vanaf 1 januari 2008 in
werking trad, wordt hier geen rekening mee gehouden. Bij het opstellen van
het besluit zijn nieuwe vervuilingsklassen voor (bagger)slib gebruikt, die veel
minder streng zijn dan de oude normen. De achterliggende gedachte is dat het
risico op vervuiling van het grond- en oppervlaktewater minimaal zou zijn. Dat
het onderzoek van TNO op andere conclusies duidt, is geen verrassing voor
Herman Wanningen.
Het is het jaar 2000. Ik begin net met
mijn nieuwe baan als aquatisch
ecoloog bij Waterschap Hunze
en Aa’s. Mijn kennis wordt direct op de proef
gesteld. De Provincie Drenthe stelt een
vraag over de eff ecten op de waterkwaliteit
van het storten van overtollig bouwvoor
in een zandwinplas in de omgeving van
Gasselte. De plas staat in verbinding met
een recreatie gedeelte, waar in de zomer
wordt gezwommen. De afgeschraapte
bouwvoor is afkomstig van verschralingsprojecten
van Staatsbosbeheer, waarbij de
voedselrijke bovenlaag wordt afgeschraapt.
Door het deponeren van de bouwvoor in
een zandwinplas denkt Staatbosbeheer de
oplossing te hebben gevonden voor het
ruimtegebrek in de natuurgebieden.
Er gaan al direct alarmbellen bij mij af.
Voedselrijke bouwvoor in een voedselarme
zandwinplas? Dat is toch vragen om
waterkwaliteitsproblemen? Jarenlang is
deze bouwvoor bemest en volgestopt met
fosfaat en stikstof. Het storten van deze
bouwvoor in voedselarm water zorgt dat
de voedingsstoff en vrij komen in het water.
Dit is vragen om eutrofi ëringsproblemen.
Ik zie de waarschuwingsborden ‘verboden
te zwemmen vanwege blauwalgen’ al voor
me. Na een rondvraag langs een aantal
landelijke deskundigen geef ik het advies
om de bouwvoor niet in een zandwinplas
te stoppen. De waterkwaliteit zal aanzienlijk
verslechteren en er ontstaan risico’s voor
recreanten. Het principe van het storten van
voedselrijke bouwvoor druist in tegen het
waterkwaliteitsbeleid. Geen achteruitgang!
De KRW is nog maar net ingetreden en het
standstill-principe is hierin een uitgangspunt.
Het is het jaar 2009. De kranten staan vol
met berichten over het storten van bagger
in zandwinplassen dat conform het Besluit
Bodemkwaliteit is geoorloofd. Discussies over
risico’s voor grondwater, mens en dier zijn
in volle gang. De Provincie Overijssel heeft
zelfs haar stortprojecten tot nadere orde
stilgelegd. Mijn alarmbellen zijn inmiddels
ook weer afgegaan. Gaan we in Nederland
de goede waterkwaliteit van zandwinplassen
verslechteren? Waar is de KRW in deze? De
KRW is toch voor het realiseren van gezond
en schoon water?
Het tot nader orde stilleggen van de
projecten is een verstandige keuze van
de Provincie Overijssel. Naast het in beeld
brengen van de directe riscio’s ter plaatse
geeft dit de tijd om het Besluit Bodemkwaliteit
af te stemmen op de KRW-doelen
en -uitgangspunten, zoals het standstillbeginsel.
Laten we voorzichtig zijn met
het moois dat Nederland biedt en pas echt
bagger storten indien er geen risico’s zijn
voor de mensen, fl ora en fauna.
Herman Wanningen (Wanningen Water
Consult)
Het Gooimeer is een populaire locatie om slib te storten. Het Antislib Platform Gooimeer vecht de door het Ingenieursbureau Amsterdam en Waternet verleende
stortvergunning aan. Begin april doet de rechter uitspraak.
H 2O / 6 - 2009
23

informatie
Grens overschrijdende visie in ‘Van regen tot Maas’
Water is voor iedereen van levensbelang; of het nu gaat over veiligheid,
drinkwater, scheepvaart, landbouw, koelwater of natuur. In het stroomgebied
van de Maas werken dan ook talloze waterbeheerders voor lokale, regionale
en nationale en internationale instanties. Samen met Europese wetten en
richtlijnen stimuleert dit waterbeheerders om steeds meer over de grenzen
heen te kijken - om waterbeheer af te stemmen, gezamenlijk plannen te
maken en samen op te trekken. Maar hoe kunnen we grensoverschrijdende
maatregelen en oplossingen bedenken als onze kennis van de Maas zich louter
beperkt tot ons eigen beheersgebied?
Het boek ‘Van regen tot Maas’,
geschreven door fysisch geograaf
Marcel de Wit en op 19 maart
offi cieel gepresenteerd tijdens het gelijknamige
symposium bij Rijkswaterstaat in
Maastricht, biedt de ingrediënten voor een
grensoverschrijdende visie. Hij heeft op
knappe wijze van de verschillende beelden
een samenhangend verhaal gemaakt. Hij
duikt in het verleden, beschrijft het heden
en kijkt naar de toekomst voor een visie
op oorzaken van en maatregelen tegen
wateroverlast en watertekorten op de
Maas. Geschiedenis, geologie, fysische en
historische geografi e, beleid en beheer,
klimaat en gevolgen van verandering (ook
in landgebruik), maatschappij - alle facetten
komen op een prettig geschreven en
uitstekend geïllustreerde manier aan bod.
Zijn de grillen van droogte en hoogwater te
temperen, hebben menselijke ingrepen de
Eerste gedrukte waterstaats canon
Het eerste gedrukte waterstaats -
canon van Nederland is onlangs
gepresenteerd tijdens een
bijeenkomst in de Schermer.
Dijkgraaf Luc Kohsiek van
Hoogheemraadschap Hollands
Noorderkwartier overhandige de
eerste exemplaren van het door historicus
Diederik Aten geschreven boek (met de titel
Stormenderland) aan de Noord-Hollandse
gedeputeerde Rinske Kruisinga en burgemeester
Piet Moeijes van de gemeente
Schermer.
24 H H2O 2O / 6 - 2009
rivier juist grilliger gemaakt, hoe verdelen we
het water (ook bij perioden van watertekort),
wat zijn de gevolgen van klimaatverandering
en welke maatregelen nemen de verschillende
landen? Dit zijn vragen waarop ‘Van
regen tot Maas’ een degelijk antwoord biedt.
Het leuke van de manier waarop de auteur
het boek heeft geschreven, is de persoonlijke
stijl. Vaak wordt de ik-vorm gebruikt en
regelmatig komen namen van personen en
reële gebeurtenissen voor. Daarmee krijgt
het boek een prettige persoonlijke stijl - de
lezer wordt meegenomen en staat als het
ware midden in het waterbeheer. De 13
hoofdstukken maken je nieuwsgierig naar
meer - je blijft bladeren en lezen. Het boek is
aantrekkelijk vormgegeven, uiterst leesbaar
en daarnaast nog eens zeer informatief. In
‘Van regen tot Maas’ wordt waterbeheer ook
toegankelijk gemaakt voor het grote publiek
- iets wat doorgaans lastig is. Het bijzonder
Het boek behandelt in 30 ‘vensters’ de 1300
jaar oude geschiedenis van Holland boven
‘t IJ, waar dijken, polders, boezems, molens
en gemalen het leven mogelijk maken. Aten
plaatst alle ontwikkelingen in historisch
perspectief en besteedt onder meer
aandacht aan Schermer en Beemster, de
Hondsbossche Zeewering, de Sint Elizabethsvloed
en de watersnoden van 1916 en 1953.
‘Stormenderhand’ kost 12,50 euro en ligt in
de boekhandel of is te bestellen bij Stichting
Uitgeverij Noordholland: (075) 647 65 07
V.l.n.r. auteur Diederik Aten, dijkgraaf Luc Kohsiek, gedeputeerde Rinske Kruisinga en burgemeester Piet
Moeijes van Schermer.
fraaie plaatwerk draagt hieraan bij. Ondanks
de uitstekende leesbaarheid wordt niet
ingeboet op de wetenschappelijke kwaliteit.
Zoiets zie je eigenlijk maar zelden. Marcel de
Wit is het gelukt: een grenzeloos boek.
Michael van der Valk
‘Van regen tot Maas. Grensoverschrijdend
waterbeheer in droge en natte tijden’. Door Marcel
de Wit, gebonden, 216 pagina’s. Uitgeverij Veen
Magazines (ISBN 978-90-8571-230-5).
Oplossingen voor
ongewenste
opwarming
drinkwater
Ongewenste opwarming van
leiding water in nieuwbouw woningen
kan leiden tot bacteriegroei
(Legionella) in de installatie. In ISSO/
SBR-publicatie 811 ‘Hotspotvrij
ontwerpen, bouwen en installeren’,
staan verschillende concepten die een
oplossing bieden voor dit probleem.
De temperatuur van drinkwater moet
onder de 25°C blijven, maar met de
huidige bouwmethoden is het niet
altijd gemakkelijk om te voldoen aan deze NEN
1006-richtlijn uit het Bouwbesluit en het Waterleidingbesluit.
In de praktijk is het erg lastig de
cv- en vloerverwarmingsleidingen zodanig uit
elkaar te houden dat ongewenste opwarming
van drinkwater kan worden voorkomen.
ISSO, het kennisinstituut voor de installatiesector,
houdt regionale instructiebijeenkomsten
voor technische medewerkers van
bouw- en installatiebedrijven. Aan de hand
van voorbeelden wordt nader ingegaan op
de vraag hoe de aangedragen oplossingen in
de praktijk zijn te hanteren.
Voor meer informatie: www.isso.nl.

WATERCOLUMN
Watersnood?
Het water tot aan de lippen staan!
Het hoofd boven water houden!
Pompen of verzuipen!
Maar ook:
Water bij de wijn doen.
Water naar de zee dragen.
Nederlandse uitdrukkingen die duidelijk
maken dat water belangrijk voor ons is en
dat de daadkracht die we opbrengen om
waterproblemen aan te pakken nogal eens
verschilt (hoe zal het bijvoorbeeld gaan met
de realisatie van de aanbevelingen van de
Deltacommissie en het winnende idee voor
de Afsluitdijk?)
In dit verband was het heel boeiend om
vorig jaar oktober Singapore en Australië te
bezoeken tijdens de NVA/KVWN-studiereis
(voor een kort verslag zie de internetpagina
van Waternetwerk). Deze landen hebben
gemeen dat hun watervoorziening op de
langere termijn in gevaar komt en dat ze
ingrijpende maatregelen hebben genomen
om deze veilig te stellen.
De achilleshiel van Singapore is de
waterlevering vanuit buurland Maleisië. Is
deze ook op langere termijn gegarandeerd?
In het oosten van Australië is de laatste tien
jaar veel te weinig regen gevallen. Hierdoor
staan de stuwmeren die het water voor de
grote steden leveren, bijna droog.
Zowel in Singapore als Australië zijn binnen
enkele jaren ingrijpende maatregelen
getroff en om extra neerslag te benutten,
de waterketen te sluiten en drinkwater uit
zeewater te maken. Binnen vijf jaar worden
enkele miljarden euro’s aan maatregelen
gerealiseerd. Minstens zo belangrijk naast de
techniek zijn de grote publiekscampagnes.
Deze hebben bereikt dat de bevolking zich
bewust is van het belang van veilig water,
veel minder water gebruikt en meewerkt aan
diverse vormen van hergebruik. Opvallend
is trouwens dat directe productie van
drinkwater uit gezuiverd afvalwater zowel
in Singapore als Australië (nog?) niet wordt
geaccepteerd, hoewel dit technologisch
geen enkel probleem hoeft te zijn.
Als het gaat om aansprekende waterplannen
laten wij ons in Nederland graag inspireren
door Leeghwater, Lely en de Deltawerken.
Voor een moderne inspiratiebron op het
gebied van ingrijpende watermaatregelen
wordt het tijd ons op het oosten te richten,
naar Singapore en Australië.
Jammer alleen dat het zo’n
eind vliegen is.
Peter de Jong
(Waternetwerk)
Agenda
1 april: De stedelijke wateropgave,
waterberging in de stad
Hoe verwerk je extreme neerslag in stedelijk
gebied? Voorbeelden uit Rotterdam
inspireren kleine en grote gemeenten. Er
is gelegenheid voor een kijkje in de ondergrondse
waterberging bij het Museumpark.
De bijeenkomst in het Nederlandse Architectuurinstituut
begint om 12.00 uur en duurt
tot 16.30 uur.
23 april: Zwemwater
De implementatie van de Europese Kaderrichtlijn
Zwemwater heeft het nodige werk
met zich meegebracht en een aantal nieuwe
ontwikkelingen geïnitieerd. Hoe gaan we
om met nieuwe zwemwaterlocaties? Hoe
raken we probleemlocaties kwijt? Hoe ziet
de nieuwe regelgeving eruit en wat gaat die
ons brengen? Wat zijn goede zwemwaterprofi
elen? Wie doet er wat aan handhaving?
Deze en nog vele andere vragen komen
aan bod in het symposium van programmagroep
Watersystemen in samenwerking met
het ministerie van VROM. De locatie is De
Eenhoorn in Amersfoort.
23 april: De toekomst van de
waterketen
Hoe ziet de waterketen er in de toekomst
uit en wat is nodig om die toekomst
werkelijkheid te maken? Daarover gaat het
symposium dat plaatsvindt in het kantoor
van Arcadis in Amersfoort. De toegang is
gratis.
13 mei: Op-weg-naar-huis
bijeenkomst
De Technische Commissie Anaerobie
verzorgt een op-weg-naar-huis bijeenkomst
bij Waternet in Amsterdam van 17.00 tot
19.30 uur.
14 mei: landelijke sectiedag
De landelijke sectiedag heeft dit jaar als
thema ‘de Nieuwe Hollandse Waterlinie’. Alle
sectieleden ontvangen een uitnodiging;
aanmelden is dan mogelijk via de eigen
sectie. De ontvangst is in partycentrum
Het Dak in Leerdam. Tijdens de dag is er
onder andere tijd voor een bezoek aan
Fort Asperen. De lunch vindt plaats op een
rondvaartboot op de Linge.
12 juni: algemene ledenvergadering
Aan bod komen onder meer de jaarrekening,
het jaarverslag, de begroting en plannen
voor 2010 en de bestuurssamenstelling.
Aansluitend vindt een symposium plaats
over de implicaties van de Waterwet. De
locatie is het Waterhuis in Nieuwegein.
25-26 juni: Effl uent als bron
De themagroep Watervoorziening houdt
een tweedaags congres met excursie over
hergebruik van effl uent. Nadere bijzonderheden
volgen.
verenigingsnieuws
Nieuwe cursussen
Regenwatervoorzieningen, van
ontwerp tot beheer
Op dit moment wordt veel energie gestoken
in het afkoppelen van hemelwater van de
riolering. De riolering wordt hiermee ontlast,
het aantal overstortingen vermindert en de
zuiveringsprestaties van de rwzi verbeteren.
Na het volgen van de cursus weet de
deelnemer dat afstromend hemelwater niet
zo schoon is als vaak wordt gedacht. Hij of zij
weet welke voorzieningen toegepast kunnen
worden om hemelwater af te voeren zonder
hiervoor de riolering te gebruiken. Voor de
meest voorkomende voorzieningen kan de
cursist ontwerpregels toepassen. In de cursus
wordt een aantal belangrijke tips en valkuilen
gegeven bij aanleg, beheer en monitoring
van deze systemen.
Deelname aan deze in Utrecht gegeven
cursus kost 850 euro. De cursusdata zijn 12,
19 en 26 mei.
Inrichting, beheer en onderhoud in
stedelijk gebied
De eisen aan water in stedelijk gebied zijn
hoog. Naast aandacht voor wateroverlast
en watertekorten staat de beleving van het
water centraal. Goede inrichting, beheer en
onderhoud zijn essentieel voor het functioneren
van het systeem. Deze driedaagse
cursus biedt inzicht in de kenmerken van
het stedelijk watersysteem. Welke functies
heeft het water en met welke knelpunten
hebben we te maken? Er is ruim aandacht
voor de taken en verantwoordelijkheden
op het gebied van beheer en onderhoud.
Daarnaast geeft de cursus aan de hand van
praktijkvoorbeelden handvatten voor de
mogelijkheden op het gebied van inrichting,
maaibeheer en de baggeropgave.
Deze cursus begint op 13 mei in Utrecht.
Deelname kost 1.225 euro.
Voor meer informatie:
Jantine de Waal (030) 606 94 09 of
Pim van Marissing (030) 606 94 08.
Onderhoudswerkzaamheden op een industrieterrein
in Nieuwegein.
H 2O / 6 - 2009
25

90012
Grondwatermeetnetbeheer
geheel in de
hand
U wilt draadloos velddata kunnen
verzamelen? En die vervolgens
vanachter uw bureau aan een grondige
analyse onderwerpen? Dat kan met
Diver-NETZ*.
Diver-NETZ is een volledig netwerk dat
de beste draadloze techniek voor uw
veldwerk combineert met de meest
recente software voor achter uw bureau:
gebruikersvriendelijk en overzichtelijk.
Diver-NETZ maakt uw dataverwerving,
-management en -analyse uiterst
efficiënt. Met Diver-NETZ kunt u uw
grondwatermeetnet op de lange termijn
effectief beheren.
Van veldwerk tot kantoor:
kies voor Diver-NETZ.
www.swstechnology.com
sws-diver@slb.com *mark of Schlumberger
P OMPEN A FSLUITERS S YSTEMEN
De compacte alleskunner
voor de afvalwaterbranche
KSB Nederland B.V. . www.ksb.nl . infonl@ksb.com
Kijk op www.swstechnology.com voor
meer informatie.
Compact, krachtig en robuust - zo laat KSB’s nieuwe afvalwaterpomp
Amarex N S 32 zich omschrijven. Ideaal voor het transport
van alle soorten afvalwater. Eén pomptype voor alle gangbare
drukrioleringstoepassingen. En dat alles dankzij de geïntegreerde
vuilversnijder via een persleiding van slechts 32 mm! Ook aan
veiligheid en inzetbaarheid laat de Amarex N S 32 niets te wensen
over: een explosieveilige motor, lekkagevrije verbinding, hoogwaardige
materialen, optimale servicevriendelijkheid en rioolwaterbestendige
coating maken de Amarex N S 32 met recht een alleskunner.
Wilt u dat ook ervaren of heeft u een ander dompelpomptype nodig?
Neem dan contact met ons op! 020-4079800.

Susan Sollie, Tauw
Pim de Kwaadsteniet, Tauw
platform
Gebruik begroeide oeverzones
voor verbetering waterkwaliteit
Begroeide oevers langs ondiepe meren kunnen, naast het verhogen van
biodiversiteit, bijdragen aan een verbetering van de waterkwaliteit. Processen
die nutriënten verwijderen uit het oppervlaktewater (zoals denitrifi catie,
opname door planten en accumulatie van organisch materiaal), leveren meer
resultaat op in delen van de oever die begroeid zijn. Op lokale schaal is dan
ook een verbetering van de waterkwaliteit bij begroeide oevers gemeten. Om
ook op grote schaal eff ect te zien, moet echter aan een aantal voorwaarden
worden voldaan. De uitwisseling van het water met de oeverzone moet
voldoende zijn en in sterk geëutrofi eerde meren is het onvermijdelijk om ook
andere maatregelen te nemen. Het eff ect van een zuiverende oever kan worden
vergroot door het instellen van een (meer) natuurlijk waterpeilregime.
Ondiepe meren zijn vaak zeer
voedselrijk. Belangrijke bronnen
hiervan zijn de inlaat van
voedselrijk water en uit- en afspoeling van
omliggende landbouwarealen. Ook interne
eutrofi ëring speelt vaak een rol bij het
instandhouden van een nutriëntenrijk en
troebel watersysteem.
In het kader van de Kaderrichtlijn Water
(KRW) worden bronmaatregelen (reductie
nutriëntenbelasting), systeemmaat regelen
(vergroten van de draagkracht) en interne
maatregelen (ingreep voedselweb) 1)
genomen. Het beheer van ondiepe meren
is dikwijls gericht op het uitvoeren van
bronmaatregelen 2) , maar het verlagen van
nutriëntenbelasting is kostbaar en slechts tot
op zekere hoogte mogelijk. Het is dus onvermijdelijk
dat maatregelen worden genomen
in het watersysteem zelf.
Een veelbelovende systeemmaatregel is
het aanplanten cq. uitbreiden van oevervegetatie.
Het begroeide oeverareaal is
vaak beperkt tot een smalle strook rond een
groot wateroppervlak. Niet alleen voorkomt
of beperkt het tegennatuurlijke peil en de
morfologie (onder andere diepte van het
meer, ligging ten opzichte van de wind,
verharde oevers) de groei van helofyten over
grote oppervlakten, maar meren hebben
meestal ook andere functies die confl icteren
(scheepvaart, recreatie en wateropslag).
De aanleg van natuurvriendelijke oevers is
vaak vooral gericht op versterking van het
ecologisch functioneren (zoöplankton, vis,
vogel, planten). Begroeide oevers kunnen
echter ook een tweede functie vervullen,
namelijk die van verbetering van de waterkwaliteit
door nutriëntenretentie. Het is wel
de vraag of deze bijdrage signifi cant is en
wat de voorwaarden zijn voor een optimale
zuiverende werking van de oever. De
Universiteit van Utrecht heeft dit in opdracht
van het RIZA onderzocht 3) . Hierbij zijn het
IJsselmeergebied en het Volkerak-Zoommeer
onder de loep genomen.
Nutriëntenretentie
Het is bekend dat oeverzones en de daarin
groeiende helofyten grote hoeveelheden
nutriënten vast kunnen houden. De drie
belangrijkste processen die daaraan
bijdragen, zijn: opname door planten, opslag
in organisch materiaal en denitrifi catie. De
tabel geeft een overzicht van de snelheden
van nutriëntenretentie en -verwijdering.
Stikstof en fosfaat worden door helofyten
Snelheid van nutrientenverwijderende processen in het IJsselmeergebied.
opgenomen tijdens het groeiseizoen.
Hoewel een deel van deze nutriënten weer
in het systeem terugkomt na sterfte van de
oeverplanten, is het voor een helder meer
vooral van belang dat nutriënten juist in
voorjaar en zomer niet beschikbaar zijn als
algen bloeien. De hoeveelheid nutriënten in
bovengrondse biomassa per vierkante meter
is voornamelijk afhankelijk van de biomassa
van de oever vegetatie en niet zozeer van
het vegetatie type. Gemiddeld was dit in het
IJsselmeergebied 20 gram stikstof en twee
gram fosfor per jaar. De zuiverende werking
van de oever kwam tot uiting in de lagere
nutriëntenconcentraties bij de begroeide
delen.
Accumulatie van organisch materiaal
op het bodemoppervlak is een proces
waarbij nutriënten uit oppervlaktewater
verdwijnen. In begroeide delen is de toevoer
proces situatie stikstof fosfor
denitrifi catie (gram per m 2 per jaar) overstroomd maximaal 14.6
droog maximaal 2,9
met vegetatie maximaal 5,5
zonder vegetatie maximaal 14,6
plant opname (gram per m 2 per jaar) overstroomd 4-20 0,2-2
droog 1-5 0,05-0,5
accumulatie (gram per m 2 per jaar) met vegetatie 20 3
zonder vegetatie 8 1,8
H 2O / 6 - 2009
27

van organisch materiaal hoger dan in
onbegroeide delen. Dit blijft dan ook nog
hangen tussen de stengels. In combinatie
met overheersend anaërobe omstandigheden
is de organische toplaag relatief dik.
In het IJsselmeergebied was de accumulatie
van organische stof hoger in begroeide delen
(20 gram stikstof en 3 gram fosfor per m 2
per jaar) dan in onbegroeide delen (8 gram
stikstof en 1,8 gram fosfor per m 2 per jaar)
van de oeverzone.
Denitrifi catie is een anaëroob, microbieel
proces waarbij stikstof onomkeerbaar wordt
verwijderd uit de bodem of het water door
de omzetting van nitraat naar stikstofgas.
Metingen in het veld wezen uit dat de
denitrifi catiesnelheid positief gerelateerd is
aan de waterstand. In geïnundeerde delen
van de oeverzone werd maximaal 14,6 gram
stikstof per m 2 per jaar verwijderd tegen
maximaal 2,9 gram stikstof per m 2 in droge
delen. Tevens werd een verschil gemeten
tussen begroeide delen (5,5 gram stikstof)
en onbegroeide delen van de oeverzone
(14,6 gram stikstof). De lagere snelheid
in begroeide delen werd waarschijnlijk
veroorzaakt doordat de vegetatie het nitraat
opnam, zodat het een beperkende factor
werd.
Uit de tabel blijkt dat bovengenoemde drie
processen in dezelfde orde van grootte
waren. Voor ieder proces is de relatie met
de waterstand of de aanwezigheid van
vegetatie echter anders. Bij een gradiëntonderzoek
4) (met verschillende waterdieptes
en vegetatiebedekking) bleek de retentie van
nutriënten via plantopname het hoogst in de
zone waar vegetatie in het water stond. De
meeste stikstof werd verwijderd via denitrifi -
catie in de zone die onder water stond, maar
waar geen helofyten meer groeiden. In de
zone het dichtst bij het land, waar geen of
nauwelijks oppervlaktewater aanwezig was,
waren de processnelheden het laagst.
Opschalen van resultaten
Dat uit het fundamenteel onderzoek blijkt
dat op lokale schaal nutriëntenconcentraties
in het oppervlaktewater verlaagd zijn in
begroeide oeverzones, betekent nog niet
dat oevers in staat zijn de waterkwaliteit
signifi cant te verbeteren in een heel meer.
Voor opschaling van de resultaten is een
model gebruikt waarbij een open meer
is gekoppeld aan een moeraszone 5),6) (zie
afbeelding 1). Scenario’s varieerden in
moerasoppervlak, externe nutriëntenbelasting
en uitwisseling van water tussen
de open-watersectie en de moeraszone. Voor
het bereiken van een heldere staat van een
meer zullen concentraties zo ver moeten
dalen dat algen niet meer domineren en
er voldoende licht is voor de groei van
ondergedoken waterplanten. De omslag van
een troebel meer naar een helder meer (en
andersom) gebeurt volgens het hystereseeff
ect. In het model ligt bij de gebruikte
parameters het omslagpunt naar een helder
systeem bij 0,40 milligram stikstof per liter en
0,015 milligram fosfor per liter.
Voldoende uitwisseling van water blijkt
van groot belang. Het spreekt voor zich
dat zonder uitwisseling de oeverzone zijn
28 H 2O / 6 - 2009
Afb. 1: Overzicht van het gebruikte model. Uitwisseling van water en nutriënten vindt plaats tussen open water
en een moeraszone.
Afb. 2: Eff ect van nutriëntenbelasting (x-as) en relatief moerasoppervlak (y-as) op de concentraties N totaal (links)
en P totaal (rechts) in het open water. De horizontale stippellijn is de kritische waarde waarbij een meer van troebel
naar helder overgaat. Het eerste deel van de grafi ek is uitvergroot. De pijlen geven aan bij welke belasting de
kritische waarde wordt doorkruist.
zuiverende functie niet kan uitvoeren. Bij een
uitwisselingssnelheid van een kubieke meter
per dag is de concentratie van nutriënten
in het open water gelijk aan die in de
oeverzone. Dan hebben de nutriëntverwijderende
processen in de oeverzone ook eff ect
op de waterkwaliteit van het open gedeelte.
In afbeelding 2 zijn de eff ecten van het
verlagen van de nutriëntenbelasting en
het vergroten van het moerasoppervlak te
zien. Het nemen van externe maatregelen
om de nutriëntentoevoer te verlagen, blijkt
de meest eff ectieve manier om nutriëntenconcentraties
in een meer te verlagen.
Hoewel dit niet altijd mogelijk is of hoge
kosten met zich meebrengt, zijn dergelijke
maatregelen soms noodzakelijk voordat
een goede ecologische toestand ontstaat.
Het vergroten van het moerasareaal heeft
op grote schaal niet veel eff ect als het de
enige maatregel is in een sterk eutroof
meer. Uit de modelberekeningen blijkt wel
dat de aanleg van een moeras (van 0 tot
10 procent) een relatief groter eff ect heeft
op de waterkwaliteit dan uitbreiding van
bestaande moerassen met tien procent. In
een ecologische systeemanalyse van ondiepe
meren voor de KRW 1) wordt aangegeven dat
in een functioneel moeras het areaal aan
emergente vegetatie minimaal vijf procent
moet bedragen. Dit komt tot nu toe in meren
in Nederland niet of nauwelijks voor.
Waterpeilregime
Het huidige waterpeilregime in het
IJsselmeer (en veel andere meren) is sterk
gereguleerd en tegennatuurlijk. Het gebruik
van streefpeilen leidt in de zomer tot stabiele
waterstanden, maar in de winter kunnen
periodiek grote fl uctuaties voorkomen.
Aangezien het huidige peilregime is
ingesteld om verscheidene redenen met
betrekking tot economie en veiligheid, is het
niet mogelijk een volledig natuurlijk peil te
herstellen. Een alternatief peil waarbij het
winterpeil laag blijft en de waterstand hoog
wordt opgezet in het voorjaar om gedurende
de zomer uit te zakken tot het winterpeil,
behoort wellicht tot de mogelijkheden in het
IJsselmeergebied 7) .
Is dit alternatieve peil echter wel beter voor
de groei en uitbreiding van helofyten aan
de oever? 8) En heeft het peilregime invloed
op de nutriëntenverwijderende processen?
Deze vraag is getoetst in een experiment
waarin riet is opgegroeid bij vier verschillende
waterpeilregimes (zie afbeelding 3).
De twee meest natuurlijke peilen met een
hoge voorjaarswaterstand (het ‘natuurlijke’
en ‘meer natuurlijke’ peil) stimuleerden de

Afb. 3: Vier verschillende waterpeilregimes die getoetst zijn op hun eff ect op waterkwaliteit.
Begroeide oever in het Volkerak Zoommeer, waarin een gradiëntstudie is uitgevoerd.
lengte- en diktegroei van riet. Tevens was
de biomassa van adventiefwortels hoger.
Dit resulteert in een groter vermogen om
nutriënten direct uit het oppervlaktewater te
halen. Naast de biomassa van riet waren ook
verschillen te zien in denitrifi catiesnelheid
en afbraak van organisch materiaal. Beide
processen waren sterk aan de waterstand
gerelateerd. De denitrifi catiesnelheid was
gemiddeld hoger bij de regimes met een
hoge voorjaarswaterstand en de afbraak van
organisch materiaal verliep juist langzamer.
Nutriënten werden dus langer vastgehouden
in het dood organische materiaal. Deze
resultaten wijzen erop dat een begroeide
oeverzone bij een (meer) natuurlijk waterpeil
meer nutriënten vast kan houden of
verwijderen dan bij een stagnant peil of het
tegennatuurlijke peil dat momenteel wordt
gehanteerd.
Peildynamiek heeft naast de kwalitatieve
component ook alles met waterkwantiteitsbeheer
te maken. Bij een fl exibel peil kan
het water ‘uitzakken’, waardoor geen water
ingelaten hoeft te worden. In dat geval wordt
zowel de externe- als de interne belasting
gereduceerd. De kans is groot dat dit leidt
tot omslagen van troebele, soortenarme
algengedomineerde wateren naar heldere,
soortenrijke meren en plassen.
Mogelijkheden
In kleinere wateren en op lokale schaal
kunnen begroeide, natuurvriendelijke
oevers een duidelijk positief eff ect hebben
op de waterkwaliteit. Hiermee lijkt het
een veel belovende maatregel te zijn voor
het behalen van KRW-doelen. Op grote
schaal blijkt het niet vanzelfsprekend dat
signifi cante eff ecten worden behaald. In
sterk geëutrofi eerde meren is het onvermijdelijk
om ook andere maatregelen te
nemen. Om de zuiverende werking van
oevers te versterken, is het belangrijk dat de
oevervegetatie tot ver in het water groeit.
De begroeide delen waar overstroming
overheerst, kunnen immers de meeste
nutriënten vasthouden. Het verondiepen
van bepaalde delen zal de groei van
helofyten bevorderen. Het aanplanten van
helofyten vergemakkelijkt de kolonisatie
van een nieuw gebied. Optimale zuivering
vindt plaats wanneer helofyten maximaal
in contact komen met het water. Het is
daarom van groot belang begroeide oevers
strategisch aan te leggen, bijvoorbeeld
tussen een landbouwgebied en het meer of
in de wateraanvoerroute naar meren (vaarten
en kanalen). Door de aanleg van bijvoorbeeld
vooroevers kan water door een begroeide
helofytenzone worden geleid.
platform
Een andere opgave ligt in het aanpassen
van het waterpeil. Bij het invoeren van een
meer natuurlijk peil zal de vegetatie zich
uit kunnen breiden naar de open delen
van een watersysteem. Het voordeel van
een meer natuurlijk regime ten opzicht van
een niet-gereguleerd peil is dat de belangrijkste
functies waarvoor het peil wordt
gereguleerd, gehandhaafd kunnen blijven.
Zo kan het peil in de winter gewoon laag
blijven.
Met inachtneming van enkele voorwaarden
kan de zuiverende oever dus substantieel
bijdragen aan een verbetering van de waterkwaliteit,
terwijl tegelijkertijd de biodiversiteit
toeneemt.
LITERATUUR
1) Jaarsma N., M. Klinge en L. Lamers (2008) Van
helder naar troebel .. en weer terug. STOWA.
Rapport 2008-04.
2) Hosper H., R. Portielje en E. Lammens (2007).
Heldere meren in Nederland in 2015: droom of
werkelijkheid? H 2O nr. 18, pag. 31-33.
3) Sollie S. (2007) Littoral zones in shallow lakes -
contribution to water quality in relation to water
level regime. Proefschrift Universiteit Utrecht.
4) Sollie S. en J. Verhoeven (2008). Nutrient cycling
and retention along a littoral gradient in a Dutch
shallow lake in relation to water level regime. Water.
Air and Soil Pollution 193, pag. 107-121.
5) Janse J. (1997). A model of nutrient dynamics in
shallow lakes in relation to multiple stable states.
Hydrobiologia 342/343, pag. 1-8.
6) Sollie S., J. Janse, W. Mooij, H. Coops en J. Verhoeven
(2008). The contribution of marsh zones to water
quality in Dutch shallow lakes: a modeling study.
Environmental Management 42, pag. 1002-1016.
7) BOVAR-IIVR (2001). Onderzoeken aanpassingen
waterpeil. Inrichtingsplan Veluwerandmeren -
schakel tussen strategie en uitvoering, pag. 86-88.
8) Coops H., S. Sollie en R. Portielje (2004). Lagere
nutriëntengehalten in meren en plassen door
natuurlijker peilbeheer? H 2O nr. 14/15, pag. 25-27.
H 2O / 6 - 2009
29

Johan Valstar, Deltares
Eric van Nieuwkerk, Deltares
Annemarie Marsman, Deltares
Willem van Hattem, Havenbedrijf Rotterdam
Gebiedsgericht grondwater beheer
voor de haven van Rotterdam
In de praktijk blijkt het lastig te zijn om gebieden met grootschalige bodem-
en grondwaterverontreinigingen in het kader van de Wet bodembescherming
(Wbb) eff ectief aan te pakken. Enerzijds blijkt het moeilijk om de aard en
omvang van de verontreiniging in beeld te brengen en is de veroorzaker vaak
niet traceerbaar of niet meer aansprakelijk te stellen. Anderzijds blijken de
(maatschappelijke) kosten voor het volledig opruimen extreem hoog te zijn en
wegen zelden op tegen de baten. Toch levert de verontreiniging, zeker op de
langere termijn, risico’s op voor het bodemgebruik en de kwaliteit van grond-
en oppervlaktewater. Voldoende redenen om toch actie te ondernemen.
In de haven van Rotterdam wordt
gewerkt aan een gebiedsgerichte
aanpak van grondwaterverontreiniging,
waarbij de veerkracht van het bodemsysteem
optimaal wordt benut. In de afgelopen jaren
is veel onderzoek verricht naar de risico’s
van de verontreinigingen. Binnen het vijfde
kaderproject WELCOME van de Europese Unie
en vervolgprojecten 1) werkten TNO Bouw
& Ondergrond (thans deels opgegaan in
Deltares) en Havenbedrijf Rotterdam samen
met onder andere Royal Haskoning, Gemeentewerken
Rotterdam, DCMR, Ministerie van
VROM, Rijkswaterstaat, SKB en de belangenorganisatie
van het havenbedrijfsleven
Deltalinqs een gebiedsgerichte aanpak uit.
Daarbij zijn methodes ontwikkeld om de
risico’s op gebiedsniveau in beeld te brengen.
De aanpak blijkt goed inpasbaar te zijn bij de
doelstellingen van het Nationaal Bestuursakkoord
Water, de Kaderrichtlijn Water (en
dochterrichtlijn grondwater) en zelfs de Wet
bodembescherming 2),3) .
Gebiedsgericht grondwaterbeheer
In tegenstelling tot de huidige gevalsgerichte
aanpak binnen de Wet bodembescherming
staan bij gebiedsgericht grondwaterbeheer
de risico’s in de ontvangende waterlichamen
(grond- of oppervlaktewater) centraal.
Bij de traditionele aanpak worden voor
afzonderlijke bronnen van verontreiniging
de verspreidingspaden en de receptor
of bedreigd object in beeld gebracht. De
gebiedsgerichte aanpak draait dit om en
bekijkt vanuit de receptor welke bronnen
daadwerkelijk een bedreiging vormen en op
welke termijn. De gebiedsgerichte aanpak
maakt het tevens mogelijk om ruimtelijke
ontwikkelingen (bijvoorbeeld herontwik-
30 H 2O / 6 - 2009
keling van bedrijfslocaties), het waterbeheer
en het gebruik van de ondergrond hand in
hand te laten gaan met het wegnemen van
de risico’s van de grootschalige grond- en
grondwaterverontreinigingen.
• Ten eerste wordt het zelfreinigende
vermogen van de bodem beter benut
doordat men de gebiedsgrens van het
havengebied (en niet de terreingrens
van individuele bedrijfslocaties) gebruikt
bij het bepalen van de risico’s. Verontreinigingen
hoeven alleen te worden
aangepakt als ze op termijn de gebiedsgrens
dreigen te passeren. De ondergrond
onder de haven wordt beschouwd als
reactorvat. Aangezien de reistijd van de
verontreinigingen tot aan de gebiedsgrens
voor de meeste locaties veel groter is dan
tot aan de terreingrens, is er meer tijd voor
biologische afbraak. Daarmee kunnen veel
ruimere saneringsdoelstellingen worden
gehanteerd ten aanzien van zowel de
starttijd van sanering als de maximaal
toelaatbare restconcentraties;
• De aanpak maakt een ‘gecombineerde
strategie’ mogelijk, die bestaat uit een
gevalsgerichte aanpak van de bovengrond
(globaal bovenste vier of vijf meter) en
een gebiedsgerichte aanpak van het
diepe(re) grondwater. Monitoring en pluimbeheersing
en/of -sanering kunnen daarbij
gezamenlijk worden opgepakt, hetgeen
zal leiden tot kostenbesparing.
Voor deze systematiek is een goed
conceptueel model nodig dat de situatie in
het gebied gedegen beschrijft.
Conceptueel model (geohydrologie
en -biochemie)
In het Rotterdamse havengebied is bij de
ontwikkeling een antropogene ophooglaag
aangebracht op de Holocene deklaag. Ook is
verticale drainage toegepast in de vorm van
zandpalen, die in de huidige situatie leiden
tot versnelde afstroming van infi ltrerend
water naar het diepe grondwater. Het gebied
ligt buitendijks en heeft een maaiveldhoogte
die varieert van circa NAP +4 m in
het oostelijk deel tot circa NAP +6 m in het
westelijk deel. Een fl ink deel van de neerslag
wordt via verhard oppervlak en lokale
afwateringstelsels afgevoerd. Het deel van
de neerslag dat het grondwater aanvult
(neerslagoverschot), stroomt voor een klein
deel via de ophooglaag en het bovenste
deel van de Holocene deklaag naar het
omliggende oppervlaktewater van de haven.
Het grootste deel van het neerslagoverschot
stroomt af naar het Pleistocene watervoerende
pakket op ongeveer NAP -20 m tot
NAP -35 m.
Midden in het havengebied ligt een waterscheiding.
Het grondwater in het eerste
watervoerende pakket stroomt deels naar
het noorden en deels naar het zuiden af
(zie afbeelding 1). Daar kwelt het op in het
oppervlaktewater van de diepergelegen
poldergebieden of stroomt naar de grondwateronttrekking
van DSM-Gist in Delft.
De reistijden van deze diepe stroombanen
bedragen tientallen tot enige honderden
jaren.
Verontreinigingen die zijn opgelost in het
grondwater, stromen met het grondwater
mee, maar zijn onderhevig aan verschil-

Afb. 1: Ligging van de grensvlakken.
Afb. 2: Kansverdeling van verschillende grondwaterverontreinigingen, voor het industrietype raffi naderij.
lende biologische en chemische processen
in de ondergrond. Daarbij zijn de heersende
geochemische omstandigheden in de
Holocene deklaag en het eerste watervoerende
pakket van belang en dan in het
bijzonder de redoxomstandigheden. De
lange reistijd van het grondwater in het
havengebied zorgt er onder meer voor dat
een groot deel van de verontreinigingen
in de Rotterdamse haven door natuurlijke
afbraak vermindert. Het gaat daarbij om
de organische verbindingen die bij diverse
industriële activiteiten in de bodem zijn
terechtgekomen.
Uitwerking
Om de risico’s voor verspreiding van de
verontreinigingen naar het grond- en
oppervlaktewater te kwantifi ceren, zijn deze
voor drie denkbeeldige grensvlakken in
beeld gebracht. Deze grensvlakken worden
aangeduid als Planes of Compliance (PoC) (zie
afbeelding 1): PoC 1 is het grensvlak tussen
havengebied en het direct omliggende
oppervlaktewater, PoC 2 is het grensvlak
tussen Holocene deklaag en het Pleistocene
watervoerende pakket en PoC 3 is de grens
van het havengebied.
Voor deze grensvlakken zijn de risico’s op
overschrijding van de interventiewaarde
bepaald voor een aantal maatgevende
verontreinigingen, te weten BTEX, PER, TRI,
CIS, VC, 1,1,1-trichloorethaan, 1,2-dichloorethaan,
trichloormethaan, dichloormethaan
en naftaleen. Ook zijn de eff ecten van
eventuele saneringsmaatregelen, zoals
bronverwijdering en gestimuleerde afbraak,
bepaald.
platform
Modellering
Het gebruik van gangbare stoftransportmodellen
als RT3D vergt voor de schaal van
het hele havengebied enorm veel rekencapaciteit
en is daardoor niet haalbaar.
Daarom is er voor gekozen het transport met
een stroombaananalyse uit te voeren. Hierin
zijn de eff ecten van retardatie, redoxafhankelijke
natuurlijke afbraak, zoet-zoutgrenzen,
alsmede voorkeurstroming door zandpalen
meegenomen. Processen als het opdrogen
van verontreinigingsbronnen, dispersie
en diff usie zijn niet meegenomen (conservatieve
aanname). Dit geldt ook voor de
eff ecten van de afbraak van de verontreinigingen
op de redoxcondities. Dit eff ect is
meestal klein in vergelijking met het eff ect
op de redoxcondities door de afbraak van
organisch stof dat van nature in de bodem
zit.
Met een grondwatermodel (Modfl ow)
zijn eerst de stroombanen vanuit de
antropogene ophooglaag inclusief de reistijd
bepaald. Bij de bron wordt aangenomen
dat vanaf het begin van de industriële
activiteit een opgeloste verontreiniging met
constante concentratie start. De massafl ux
wordt dan bepaald uit de concentraties en
de grondwaterfl ux. Vervolgens nemen de
concentraties af langs de stroombaan door
eerste orde biologische afbraak. Deze afbraak
is afhankelijk van de redoxconditie, de
daarbij behorende afbraakconstante voor de
betreff ende verontreiniging en de verblijftijd
in de opgeloste fase in iedere cel. Tenslotte
wordt op iedere modelcel op de PoC’s
bijgehouden wat de maximumconcentratie
en aankomsttijd per stof is, of deze een norm
(Interventiewaarde) overschrijdt en wat de
massafl ux van de verontreiniging is.
Onzekerheden
Kenmerken voor grootschalig verontreinigde
gebieden is de grote mate van
onzekerheid over de bronnen van verontreiniging,
de geohydrologie en de natuurlijke
afbraak. Bij het bepalen van de risico’s is
het van belang dat met deze onzekerheden
rekening wordt gehouden, wat slechts
beperkt mogelijk is met de traditionele
grondwatermodel aanpak. Gekozen is om
hiervoor een Monte Carlo-simulatie uit
te voeren. Hierbij wordt een groot aantal
scenario’s door gerekend, waarbij de waardes
van onzekere en gevoelige modelparameters
in elk scenario binnen bepaalde
grenzen worden gevarieerd op basis van een
bijbehorende kans verdeling. De spreiding
in de model uitkomsten die dit oplevert,
geeft aan hoe groot de onzekerheid van
de modeluitkomsten is. De onzekere en
gevoelige modelparameters die variëren in
de Monte Carlo-simulatie, zijn de verdeling
van de verontreinigingen in de bronzones
(bronkarakterisatie), de redoxconditie-afhankelijke
afbraakconstante van elke stof én de
eigenschappen en eff ecten van de zandpalen
(versnelde verticale verspreiding).
De verdeling van verontreinigingen in de
bronzones (zie hierna) en de heersende
redox condities zijn afgeleid uit veldmetingen.
De kans verdelingen van de
afbraakconstanten zijn geinventariseerd
H 2O / 6 - 2009
31

Afb. 3: Kans dat verontreinigingen tussen 2008 en 2035 langs de gebiedsgrens doorbreken met een concentratie
hoger dan de interventiewaarde.
via literatuuronderzoek en oordelen van
deskundigen.
Bronkarakterisatie
In de praktijk blijkt dat bij grootschalig
verontreinigde gebieden de aard en omvang
van alle bronnen en pluimen lang niet
altijd exact bekend is (ondanks uitvoerig
bodemonderzoek). Het vaststellen van de
risico’s van een grootschalig verontreinigd
gebied is daardoor op basis van traditioneel
bodemonderzoek niet goed mogelijk. Er is
een nieuwe methodiek ontwikkeld, waarbij
de bronkarakterisatie wordt gedaan op basis
van de bedrijfsactiviteiten. Allereerst zijn
enkele maatgevende industrietypen gedefi -
nieerd: raffi naderijen, opslag van petroleum
en chemicaliën, chemische fabrieken, droge
bulkoverslag / containeroverslag en een
restcategorie. Met behulp van de verontreinigingsgegevens
van het bodeminformatiesysteem
van het Havenbedrijf Rotterdam
zijn vervolgens kansverdelingen gemaakt
per industrietype van concentraties van
gebruikte stoff en of stofgroepen bij die
bedrijfsactiviteit.
Ter illustratie is in afbeelding 2 een verdeling
gegeven voor het industrietype raffi naderij.
Bronzones die goed bekend en beschikbaar
gesteld zijn (uit gedegen bodemonderzoek),
kunnen als ‘harde’ concentraties in het model
worden ingevoerd als verontreinigingsbron.
Resultaten
Voor de verschillende PoC’s is de kans op
overschrijding van een interventiewaarde
in de loop van de tijd en de gemiddelde
massafl ux bepaald:
• Voor PoC 1 (verspreiding naar de rivier en
havens) is gekeken wat de gemiddelde
grondwaterfl ux naar het oppervlaktewater
is. Met een oppervlaktewatermodel zijn de
concentraties van de betreff ende stoff en in
het oppervlaktewater berekend. Daarbij is
de emissie vanuit grondwater vergeleken
met andere bronnen, zoals directe
puntlozingen, atmosferische depositie en
32 H 2O / 6 - 2009
aanvoer vanuit het bovenstroomse deel
van de rivieren. Hieruit blijkt dat voor de
meeste beschouwde stoff en de bijdrage
vanuit het grondwater gering is. Voor
geen van de onderzochte stoff en geldt
dat de MTR-norm wordt overschreden in
het oppervlaktewater. Dit kan grotendeels
worden toegeschreven aan verdunning en
vervluchtiging.
Hieruit kan geconcludeerd worden dat
het uitvoering van grondwatersaneringen
in het Rotterdamse havengebied
geen signifi cant eff ect zal hebben op de
kwaliteit van het oppervlaktewater. Alleen
oliehoudende drijfl agen die als puur
product kunnen uittreden naar het oppervlaktewater,
vormen hierop een uitzondering
en zijn in potentie een risico.
• Voor PoC 2 (verticale verspreiding naar
het eerste watervoerende pakket, direct
onder de haven) geldt dat de doorbraak
naar het eerste watervoerende pakket
toeneemt van zes procent in 2000 tot
twaalf procent in 2050. Bronverwijdering
blijkt pas na meer dan 30 jaar een
signifi cante verbetering te bewerkstelligen.
Alleen bronverwijdering zorgt dus
onvoldoende voor een trendomkering
en voor onvoldoende verbetering van
het eerste watervoerende pakket in de
fi losofi e van de Kaderrichtlijn Water. Met
behulp van het overigens beperkt inzetten
van aanvullende maatregelen, zoals
gestimuleerde afbraak in de Holocene
deklaag, is deze trendomkering wel binnen
30 jaar te bereiken.
• Voor PoC 3 (verspreiding tot buiten de
gebiedsgrens via het eerste watervoerende
pakket) zijn de kansverdelingen van
overschrijding van de interventiewaarde
voor een aantal tijdstippen bepaald.
In afbeelding 3 is dit voor een deel
van de Rotterdamse Haven (de Botlek)
in beeld gebracht. De informatie kan
worden gebruikt om te achterhalen waar
‘end-of-pipe’-maatregelen en monitoring
eventueel zinvol zou kunnen zijn (namelijk
in de zones met verhoogde kans op
doorbraak van verontreinigingen van
bijvoorbeeld meer dan tien procent).
Wat verder uit het onderzoek volgt, is dat
de onzekerheid van biologische afbraakparameters
en de startconcentraties de
meeste onzekerheid in de modeluitkomsten
geven. Die zijn dus sterk bepalend voor de
uitkomsten. Voor een vergroting van de
betrouwbaarheid van de modeluitkomsten
is gericht onderzoek naar de natuurlijke
afbraakpotentie dan ook van groot belang.
Dit onderzoek is inmiddels in uitvoering.
De resultaten zullen worden gebruikt om
het model te verbeteren en nieuwe berekeningen
uit te voeren
Implementatie in de praktijk
Nu de risico’s van de grondwaterverontreinigingen
en eff ecten van maatregelen
op de receptoren (diepe grondwater en
oppervlaktewater) in beeld zijn gebracht,
kan de gebiedsgerichte aanpak verder
vorm gegeven worden. Een aanzienlijke
kostenreductie is mogelijk ten opzichte
van de gevalsgerichte aanpak in de Wet
bodembescherming door gebruik te maken
van de natuurlijke afbraak en mogelijkheden
om saneringen gecombineerd aan
te pakken. Havenbedrijf Rotterdam zal als
grootgrondbezitter naar verwachting het
beheer van de grondwaterverontreinigingen
gaan verzorgen. Met de bedrijven wordt
een afkoopregeling voor de pluimen in de
ondergrond getroff en. De kosten zullen
aanzienlijk minder bedragen dan wanneer
de bedrijven conform de gevalsgerichte
benadering in de Wet bodembescherming
de verontreinigingen aanpakken.
Alleen de bronnen waarvoor de kans bestaat
dat ze ooit tot buiten de gebiedsgrens een
onacceptabele verontreinigingssituatie
veroorzaken, worden gesaneerd. Verder
zal een uitgebreid monitoringsprogramma
worden opgezet om vinger aan de pols te
houden gedurende de gebiedsgerichte
aanpak, die 30 jaar zal duren. Een belangrijk
aandachtspunt daarbij is dat een duidelijk
wettelijk toetsingskader om te bezien of
de het gebiedsgerichte grondwaterbeheer
succesvol verloopt, op dit moment nog
ontbreekt.
LITERATUUR
1) Royal Haskoning en TNO (2007). Gebiedsgerichte
aanpak Rotterdamse havengebied. Pilot Botlek.
SKB. Project PP6331.
2) Cramer J. (2008). Brief aan Tweede Kamer over
bodemsanering.
3) Nieuwenhuis R. en H. van Duijne (2008).
MEEUW de rol van MEgasites en steden binnen
de ontwikkeling van het EU Waterbeleid,
deelrapport 2: beheer van grootschalige
grondwaterverontreiniging in relatie tot de
grondwaterrichtlijn. SKB.

Ruben IJpelaar, Waterschap Aa en Maas
Susanne Groot, HKV lijn in water
Mark van de Wouw, Waterschap De Dommmel
De trits van hoogwatergolven
Aa, Dommel en Maas bij
‘s-Hertogenbosch
De hoogwaters van de Maas in 1993 en 1995 veroorzaakten wateroverlast in de
regio ‘s-Hertogenbosch. Meestal lopen de golven van Aa en Dommel voor op
de golf van de Maas. WB21-KRW-maatregelen, zoals beekherstel, waterberging
en water vasthouden in bovenlopen, kunnen de afvoergolven van Dommel
en Aa vertragen. Onderzocht is welk eff ect vertraging kan hebben op de
waterstanden bij ‘s-Hertogenbosch en wat de eventueel benodigde verlaging
van de afvoergolven moet zijn om verslechtering van de huidige situatie te
voorkomen. Uit de studie blijkt dat vertraging van de golven negatieve eff ecten
kan hebben, maar ook dat dit verschilt per historische hoogwaterperiode. Het
toetskader is een randvoorwaarde bij scenarioberekeningen met een recent
ontwikkelde beslissingsondersteunend systeem.
Afb. 1: Modelweergave van de afvoersituatie rondom ‘s-Hertogenbosch.
Wie beter bekend is met de
cultuur en historie van Brabant
zal niet vreemd opkijken bij
het aanzicht van de A2 bij ‘s-Hertogenbosch
tijdens het hoogwater van de Maas in 1995
(zie foto op pagina 35). Van oudsher kwaken
de kikkers, de ‘Oetels’ op z’n Brabants, in
het natte gebied rondom de stad ‘s-Hertogenbosch,
die tijdens Carnaval omgetoverd
wordt tot ‘Oeteldonk’. Ook de naam van de
dichtbijgelegen plaats Rosmalen verraadt
natte boel. Het is een verwijzing naar de
vroegere, door paarden aangedreven
‘rosmolens’. Tijdens de Spaanse oorlogen in
de 16e en 17e eeuw werd het gebied met
opzet onder water gezet en vervolgens
drooggemalen met rosmolens. Kortom,
historisch en geografi sch gezien is de
platform
omgeving van ‘s-Hertogenbosch een drassig
laaggelegen gebied waar twee rivieren uit
het Brabantse achterland (Aa en Dommel)
samenvloeien en uitmonden in de Maas.
Afbeelding 1 toont een overzicht van de
waterlopen rondom ‘s-Hertogenbosch.
Hoogwatergolven van de Maas, zoals in
januari 1995, zijn maatgevend voor de
waterstand die optreedt bij ‘s-Hertogenbosch.
De hoogwatersituaties in oktober
en november 1998, die bij veel regionale
waterbeheerders nog vers in het geheugen
liggen, bezorgden vooral wateroverlast in
de beekdalen in ‘het achterland’ van Aa en
Dommel. Bij ‘s-Hertogenbosch waren er toen
geen problemen, omdat de Maas relatief
laag stond, waardoor voldoende kon worden
afgewaterd.
Onder de paraplu van Waterbeheer 21e eeuw
en de Kaderrichtlijn Water worden diverse
maatregelen voorbereid, zoals beekherstel,
waterberging en het langer vasthouden van
water. Deze maatregelen leiden in minder
extreme situaties (jaarlijks of eens per tien
jaar) tot een verlaagde en vertraagde afvoer.
Voor extreme situaties is het eff ect van deze
maatregelen minder aantoonbaar 1), .
Het toepassen van deze strategie kan echter
ook tot een toename van wateroverlast
leiden 2) . Onderzoek naar interacties van de
H 2O / 6 - 2009
33

afvoerpieken in het stroomgebied van de
Overijsselse Vecht 3) toont aan dat vertragen
van afvoergolven uit verschillende stroomgebieden
afwaterend op de Vecht, leidt tot
een verhoging van waterstanden op de
Vecht door een toename in de mate van
samenvallen van de verschillende afvoerpieken.
Bij vertraging van afvoeren in het
stroomgebied is het daarom van belang dat
de afvoerpieken ook voldoende verlagen.
Ook de afvoerpieken van de Aa en de
Dommel worden door WB21-KRWmaatregelen
mogelijk vertraagd. Een
verandering van afvoerregime mag geen
gevolgen hebben voor de situatie rondom
‘s-Hertogenbosch (niet afwentelen). Hoge
waterstanden in ‘s-Hertogenbosch worden
veroorzaakt door hoge afvoeren op de Aa
en de Dommel en hoge waterstanden op
de Maas (zie afbeelding 2 en het kader). De
afvoerpieken van de Aa en de Dommel lopen
in het algemeen voor op die van de Maas,
hetgeen betekent dat door vertragen van de
afvoer van de Aa en de Dommel, de kans op
samenvallen met de afvoerpiek van de Maas
toeneemt. Hierdoor heeft een verslechtering
plaats ten opzichte van de huidige
situatie voor het watersysteem rondom
‘s-Hertogenbosch. Om te voorkomen dat
vertraging van de Aa en de Dommel leidt tot
hogere waterstanden in ‘s-Hertogenbosch, is
verlaging van de afvoergolven van de Aa en
de Dommel nodig.
Toetskader
Om inzicht te krijgen in de benodigde
verlaging van afvoerpieken om verslechtering
van de huidige situatie in ‘s-Hertogenbosch
te voorkomen, hebben waterschappen
Aa en Maas en De Dommel HKV opdracht
gegeven een onderzoek uit te voeren 4) . Uit
de resultaten van dit onderzoek kan een
toetskader voor WB21-KRW-maatregelen
worden opgesteld.
Voor historische hoogwaterperioden
zijn, aan de hand van berekeningen met
een hydraulisch model (Sobek Rural), de
waterstanden in ‘s-Hertogenbosch bepaald.
Vervolgens zijn de afvoergolven van de
Dommel en de Aa vertraagd, waarbij elke
De afvoer van de Dommel (Waterschap
De Dommel), de Aa (Waterschap Aa en
Maas) en de Zuid-Willemsvaart (Rijkswaterstaat)
komen in ‘s-Hertogenbosch samen
in de Dieze, die via spuisluis Crèvecoeur
uitstroomt in de Maas. De afvoer van de
Dommel bij de Vughterstuw kan (deels) om
‘s-Hertogenbosch heen geleid worden door
het Drongelens kanaal, dat meer benedenstrooms
in de Maas uitmondt en dus
langer onder vrij verval kan lozen bij stuw
Bovenlandse Sluis. Bij hoge waterstanden in
de Maas kan Crèvecoeur worden gesloten,
zodat ‘s-Hertogenbosch beschermd is. De
bediening van Crèvecoeur (automatisch,
maar in geval van nood handmatig) is
medebepalend voor de waterstanden in
‘s-Hertogenbosch.
34 H 2O / 6 - 2009
Afb. 2: Verloop afvoeren en waterstanden rondom ‘s-Hertogenbosch tijdens twee historische hoogwaterperioden.
willekeurige combinatie van vertraging van
de Aa en de Dommel met 0, 1, 3, 6, 9, 12 en
24 uur is bekeken. Bepaald is welke verlaging
nodig is om de waterstanden in ‘s-Hertogenbosch
hetzelfde te houden.
Eff ect vertragen
Aan de hand van gemeten afvoeren en
berekende waterstanden op de Maas zijn
38 hoogwaterperioden in 23 hydrologische
jaren doorgerekend. Voor deze perioden
is bepaald wat de waterstanden zijn bij
vertragen van de Aa en/of de Dommel
en, als de waterstand in ‘s-Hertogenbosch
stijgt, wat de benodigde verlaging van de
afvoerpiek van de vertraagde beek moet zijn
om de huidige waterstanden te handhaven.
Voor twee hoogwaterperioden worden
de resultaten beschreven, omdat deze
resultaten het meest aansprekend zijn:
• januari 2003, waarin vertragen van de Aa
en/of Dommel negatieve gevolgen heeft
op de waterstand in ‘s-Hertogenbosch
(afvoergolf Maas volgt op Dommel en Aa);
• december 1993, waarin vertragen van de
Aa en/of Dommel positieve gevolgen heeft
op de waterstand in ‘s-Hertogenbosch.
(afvoergolf Dommel en Aa volgt op Maas).
Afbeelding 2 geeft de verlopen van de
afvoeren op de Aa en de Dommel en de
waterstand op de Maas in de genoemde
hoogwaterperioden. De tabel toont een
nadere analyse van de berekeningsresultaten
voor 2003. In 2003 lopen de afvoergolven
van de Aa en de Dommel drie tot vier dagen
voor op de Maas. Vertragen van de afvoer
op de Aa en/of de Dommel zorgt er dus voor
dat deze meer samenvalt met de Maas en
de waterstand in ‘s-Hertogenbosch hoger
wordt (maximaal 21 cm, zie kolom ‘verschil
met referentie’ in de tabel op de volgende
pagina). De benodigde verlaging van de
piekafvoer loopt op tot 30 procent om
vertraging van de Dommel te compenseren
en tot meer dan 30 procent om vertraging
van de Aa volledig te compenseren. In 1993
loopt de afvoergolf op de Maas ongeveer
vijf dagen voor op de Aa en de Dommel en
daalt de waterstand in ‘s-Hertogenbosch als
gevolg van vertragen (24 uur vertragen van
Dommelgolf resulteert in vijf centimeter
daling). Voor deze periode is daarom geen
verlaging van de piekafvoer nodig bij
vertraging.
De gevolgen van vertragen van de afvoerpieken
van de Aa en/of de Dommel voor
de waterstanden in ‘s-Hertogenbosch
verschillen sterk per hoogwaterperiode,

Ondergelopen A2 bij ‘s-Hertogenbosch bij hoogwater Maas in januari 1995.
waardoor ook de benodigde verlaging
verschilt per periode. In circa 60 procent
van de beschouwde perioden stijgt de
waterstand in ‘s-Hertogenbosch niet als
gevolg van vertragen van de Aa of de
Dommel. In twee van de vijf gebeurtenissen
die tot de hoogste waterstanden leiden,
neemt de waterstand in ‘s-Hertogenbosch
echter signifi cant toe (maximaal 21 cm, zie
tabel) bij vertragen van de afvoergolven
met 24 uur. Dit is minder dan tien procent
van de beschouwde hoogwaterperioden,
maar betekent wel dat bij vertragen van de
afvoergolven maatregelen genomen moeten
worden om verhoging van de waterstanden
in ‘s-Hertogenbosch te voorkomen. Voor de
meest extreme periode die is bemeten, 1995,
is geen signifi cante verslechtering geconstateerd.
Conclusies
De invloed van vertraging van de Aa en
de Dommel is variabel doordat deze sterk
afhankelijk is van de vorm van de afvoergolf
en zijn samenhang met hoogwater op de
Maas. De benodigde afvoerverlaging bij
vertraging van de Dommel en/of de Aa
kan echter aanzienlijk zijn. Dit maakt een
zorgvuldige analyse van de precieze eff ecten
van inrichtingsvarianten van de Dommel
en de Aa in het kader van WB21-KRW
nood zakelijk.
Waterstanden en indicatief benodigde verlaging als gevolg van vertragen Aa en Dommel, berekeningsresultaten
hoogwaterperiode 2003.
scenario’s maximale
waterstand verschil met
vertragen verlagen ‘s-Hertogenbosch referentie
(uur) (%) (m +NAP) (cm)
referentie 0 0 4,01
Aa apart 24 0 4,09 +8
24 30 4,04 +3
Dommel apart 24 0 4,18 +17
24 30 4,00 -1
Dommel en Aa samen 24 0 4,22 +21
24 30 4,04 +3
12 10 4,08 +7
12 20 4,01 0
platform
• Vertraging van afvoergolven Aa en/of
Dommel kan negatieve invloed hebben op
de waterstanden in ‘s-Hertogenbosch. De
WB21-trits vasthouden-bergen-afvoeren
mag niet blindelings worden toegepast
voor iedere maatregel in het watersysteem;
• De volgorde van afvoerpieken
van Dommel, Aa en Maas kan pér
hoog watersituatie verschillen. Investeringen
in voorspellingsmodellen en
informatie systemen zijn noodzakelijk
om maatregelen ter bescherming van
hoogwater adequaat in te zetten. Het
recent ontwikkelde beslissingsondersteunende
systeem Dommel en Aa is hiervan
een goed voorbeeld 5) .
LITERATUUR
1) Vergouwe N., H. Niewold, N. ten Heggeler en
J. Tempelaars (2007). Beekherstel in Brabant, enkele
eff ecten op het afvoerpatroon. H 2O nr. 6,
pag. 52-55.
2) Medenblik J., B. de Graaff en C. Oosterhoff (2008).
Meanderende Regge. H 2O nr. 21, pag. 14-16.
3) Monincx S., P. Termes en G. Tromp (2006). Regie
afvoerpieken noodzakelijk om problemen op
Overijsselse Vecht te voorkomen. H 2O nr. 23,
pag. 44-47.
4) Groot S. en J. Udo (2008). Samenhang afvoergolven
Aa, Dommel en Maas - Benodigde verlaging bij
vertraging van de Aa en de Dommel. HKV lijn in
water.
5) Van de Wouw M., J. de Bijl, K. van Heeringen
en M. Nieuwenhuis (2008). Voorspelling
‘s-Hertogenbosch komt precies uit!?. H 2O nr. 25/26,
pag. 20-21.
H 2O / 6 - 2009
35

agenda
25 maart, Nieuwegein -
Waterbouw
jaarlijkse conferentie over ontwikkelingen
in de waterbouw, met aandacht voor
de verwerking van de adviezen van de
Deltacommissie, de vraag welke projecten
sneller zullen worden uitgevoerd en wat voor
projecten er nog aan komen.
Organisatie: Nederlands Instituut voor de
Bouw.
Informatie: Roland Classen (040) 297 48 83.
25-26 maart, Rotterdam -
Bodem
tweedaagse conferentie over de bodem
en alles wat daarbij hoort: Nederlands
en Europees beleid, grondwaterbeheer,
bodemkwaliteit, verontreiniging, etc. De
eerste dag staat in het teken van actuele
ontwikkelingen, de tweede dag is meer op
de praktijk gericht met onder andere een
bijdrage van watergraaf Peter de Glas over de
mogelijkheden van gebiedsgericht grondwaterbeheer.
Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en
Overheid.
Informatie: (040) 297 49 80 of
www.bodemconferentie.nl.
26 maart, Arnhem -
Inspecties waterkeringen
zesde kennisdag over verschillende manieren
om waterkeringen te inspecteren, met onder
meer de presentatie van de eerste resultaten
van de inventarisatie van het project
‘Verbetering Inspecties Waterkeringen 2’ en
de eindresultaten van het macrostabiliteitsprogramma
van de IJkdijk.
Organisatie: STOWA, Rijkswaterstaat en het
ministerie van Verkeer en Waterstaat.
Informatie: www.inspectiewaterkeringen.nl
of mevrouw Gerssen (030) 232 11 99.
26 maart, Delft -
Nitrogen removal and recovery
from water and wastewater
de laatste ontwikkelingen op het gebied
van biologische processen voor het zuiveren
van (afval)water en het terugwinnen van
bruikbare stoff en voor hergebruik.
Organisatie: Nederlands Biotechnologische
Vereniging en UNESCO-IHE.
Informatie: Vera Schouten (015) 212 29 21 of
v.schouten@unesco-ihe.org.
26 maart, Rotterdam -
Recht op schoon water en
sanitatie
interactieve bijeenkomst ter ere van Wereldwaterdag
waarin een oproep wordt gedaan
om de krachten te bundelen om de toegang
voor schoon water en sanitatie voor kinderen
wereldwijd te verbeteren.
Organisatie: Unicef, Aqua for All en NWP.
Informatie: wereldwaterdag@unicef.nl,
wash@nwp.nl en s.ernes@aquaforall.nl.
36 H 2O / 6 - 2009
27 maart, Utrecht -
Deltacommissie
congres over de wetenschappelijke achtergronden
van het rapport van de Deltacommissie.
Organisatie: Nederlandse Vereniging van
Beroepsmeteorologen.
Informatie: pelkwijk@knmi.nl.
2 april, Rotterdam -
4e Nationale Conferentie
Gebiedsontwikkeling
dit jaar staat deze conferentie in het teken
van de kredietcrisis. Wordt er nog wel
ontwikkeld? En hoe dan? Verder komen de
laatste ontwikkelingen en trends in gebiedsontwikkelend
Nederland aan de orde.
Organisatie: Nederlands Instituut voor de
Bouw.
Informatie:
www.bouw-instituut.nl/gebiedsontwikkeling.
7 en 8 april, Rotterdam -
Toepasbare watertechnologie
in het zuiden
congres waarbij gezocht wordt naar een
wetenschappelijk antwoord op de vraag
hoe het in het zuiden van de wereld met de
watervoorraad gesteld is, wat de behoeften
zijn en hoe daaraan voldaan kan worden én
welke technologie daarvoor bruikbaar is.
Organisatie: Water voor Afrika.
Informatie: www.wataf.org.
12 mei, Amersfoort -
Dé vernieuwende kijk op water
seminar in het kader van het 750-jarig
bestaan van Amersfoort over de nieuwste
kennis en ontwikkelingen rondom waterveiligheid
en wateroverlast.
Organisatie: HydroLogic.
Informatie: www.hydrologic.nl.
12 mei, Zeist -
Asset management in de
watersector
congres over wat asset management
eigenlijk is en welke kansen en mogelijkheden
asset management biedt voor de
watersector.
Organisatie: Grontmij en Zeven Deugden
Advies & Management.
Informatie: Eveline van der Linde,
eveline.vanderlinde@grontmij.nl of
www.assetwatermanagement.nl.
13 mei, Rotterdam -
Juridische update voor de
watersector
bijeenkomst over nieuwe regels en wetten
voor de watersector en hun consequenties
voor de dagelijkse praktijk.
Organisatie: SBO.
Informatie: (040) 297 49 80 of www.sbo.nl.
14 mei, Bunnik -
Legionellaveilig en
milieuverantwoord beheren
van klimaatinstallaties
seminar over beheer en waterbehandeling
bij koeltorens naar aanleiding van de
legionellabesmetting vanuit een koeltoren
in Amsterdam in 2006 waarbij drie mensen
overleden.
Organisatie: ISSO.
Informatie: www.isso.nl.
14 mei, Rotterdam -
De groene versnellinmg in
water, aarde en samenleven
2009
vervolg op een reeks bijeenkomsten over de
ernst en de consequenties van de klimaatverandering.
Deze keer staat de vraag centraal
wat er nú moet gebeuren. Van denken
naar doen, van uitdagingen naar concreet
toepassen in de praktijk.
Organisatie: BlomBerg Instituut.
Informatie: www.wateraardesamenleven.nl.
5 juni, Scheveningen -
Klimaat in water en ruimte
congres over de veiligheid en leefbaarheid
van Nederland, met aandacht voor de
uitwerking van het rapport van de Deltacommissie,
de fi nanciering van waterprojecten
en het Nationaal Waterplan.
Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en
Overheid.
Informatie: www.sbo.nl.
11 juni, Apeldoorn -
Riolering
jubileumcongres naar aanleiding van het
15-jarig bestaan van het vakblad Riolering,
met aandacht voor afvalwater en hemel-,
grond- en oppervlaktewater, inrichting en
beheer van de openbare ruimte inclusief
beheer van de riolering en het gemeentelijk
beleid op deze punten.
Organisatie: Holapress.
Informatie: (040) 208 60 52 of
www.nationaalcongresriolering.net.
15-19 juni, Delft -
Baggeren en reclamatie
seminar over baggeren en reclamatie,
bestemd voor (toekomstige) beleidsmakers
en hun adviseurs bij overheden, havenautoriteiten,
off shore-bedrijven en andere organisaties
die baggerprojecten uitvoeren.
Organisatie: International Association of
Dredging Companies, in samenwerking met
UNESCO-IHE.
Informatie: (070) 352 33 34 of
cammel@iadc-dredging.com.
18 juni, Arnhem -
Nieuwe sanitatie
bijeenkomst over de behoeften op
sanitatie gebied in ontwikkelingslanden
en de voorwaarden voor een succesvolle
samenwerking tussen waterschappen en
ontwikkelings organisaties.
Organisatie: Aqua for All en STOWA.
Informatie: www.stowa.nl.

25 juni, Utrecht -
Industrieel water
zevende editie van dit jaarcongres. Deze keer
komt de steeds strenger worden wet- en
regelgeving aan de orde, zoals de Europese
Kaderrichtlijn Water, Nieuwe Waterwet en
lozingsbesluiten. Nieuw dit jaar zijn negen
praktijklezingen.
Organisatie: Euroforum en Aqua Nederland.
Informatie: (040) 297 48 21.
9 september, Rotterdam -
Spiegeldag
gebiedsontwikkeling
jaarlijkse bijeenkomst waarop nu gebiedsontwikkeling
centraal staat, met de
presentatie van de uitkomsten van het
zesjarige programma Vernieuwend Ruimtegebruik
en het Praktijkboek Gebiedsontwikkeling
NederLandBovenWater II.
Organisatie: Habiforum.
Informatie: (070) 364 87 03 of www.rostra.nl.
6-9 oktober, ‘s-Hertogenbosch -
Riolering en stedelijk
watermanagement
vakbeurs over riolering en stedelijk watermanagement.
Organisatie: Holapress.
Informatie: (040) 208 60 43 of
www.vakbeursriolering.net.
18-20 november, Assen -
Grond, groen en water
nieuwe vakbeurs die zich richt op alle
facetten van de GWW-markt, met onder meer
aandacht voor watermanagement en het
zuiveren van waterstromen op grote én op
kleine schaal.
Organisatie: Expo Management.
Informatie: Johan Wolters,
jwolters@expo-management.nl.
Buitenland
The UNESCO-IHE Institute for Water Education offers post-graduate
MSc courses and PhD research programmes in Delft, The Netherlands,
and carries out research and capacity building projects all over the world.
The mission of UNESCO-IHE is to contribute to the education and training
of professionals and to build the capacity of sector organisations, knowledge
centres and other institutions active in the fields of water, the environment
and infrastructure in developing countries and countries in transition.
Within this mission the Department of Urban Water and
Sanitation is active in the fields of water supply engineering and
sanitary engineering. The department wishes to appoint a:
(Senior) Lecturer in
Water Supply Engineering (m/f)
and a:
(Senior) Lecturer in Sanitary/
Wastewater Engineering (m/f)
Tasks and responsibilities include developing new educational
materials, including innovative learning products (i-learning),
lecturing in the MSc Programme in Municipal Water and
Infrastructure, active participation in research, including the
mentoring of MSc and PhD students, and the acquisition and
execution of capacity building projects.
The complete advertisement text can be found on our website
www.unesco-ihe.org/about/vacancies. Additional information can be
obtained from Mr. J.H. Koster, Head of the Department of Urban Water
and Sanitation tel: +31 15 2151750.
30 maart-3 april, Berlijn -
Wasser Berlin
13e editie van deze internationale
waterbeurs, die de vorige keer 550 bedrijven
en ongeveer 26.000 bezoekers trok. Het
congresprogramma omvat een 23-tal
symposia en workshops over onderwerpen
die de gehele waterketen dekken.
Organisatie: Messe Berlin.
Informatie: www.wasser-berlin.de.
advertentie
agenda
16-22 augustus, Stockholm -
World Water Week
jaarlijks terugkerende internationale
bijeenkomst van beleidsmakers van alle
continenten over actuele watervraagstukken,
met nu speciale aandacht voor grensoverschrijdende
rivieren.
Organisatie: Stockholm International Water
Institute.
Informatie: www.worldwaterweek.org.
10-12 november, Hamburg -
Acqua alta 2009
vierde editie van deze beurs en conferentie
over de consequenties van de klimaatverandering
en bescherming tegen hoog water.
Organisatie: Hamburg Messe.
Informatie: www.acqua-alta.de.
18-20 november, China -
Water Expo China
jaarlijkse beurs waar bedrijven en landen hun
waterexpertise tentoonspreiden. Gelijktijdig
wordt de vierde Water Summit Conference
gehouden. Ook wordt tijdens de beurs
aandacht besteedt aan het 60-jarig bestaan
van de Volksrepubliek China.
Organisatie: Messe Frankfurt.
Informatie: www.waterexpochina.com.
H 2O / 6 - 2009
37

handel & industrie
Volautomatische awzi voor zonnecellenproducent
EnviroChemie uit Haarlem heeft een volautomatische industriële afvalwaterzuiveringsinstallatie
gebouwd voor en geleverd aan de Heerlense zonnecellenfabrikant
Solland Solar. Bij de productie van zonnecellen komt zwaar vervuild fl uoridezuurhoudend
afvalwater vrij. Door de juiste techniek met het juiste proces te
combineren kan het bedrijf het afvalwater nu schoon en milieuvriendelijk lozen.
Het Nederlands-Duitse Solland Solar heeft
speciaal voor de uitbreiding een extra
productiehal laten bouwen op het Duitse
deel van het bedrijventerrein Avantis, tussen
De afvalwaterzuiveringsinstallatie bij Solland Solar.
Algentechnologie zuivert water
38 H 2O / 6 - 2009
Heerlen en Aken. Het bedrijf kan dankzij
de nieuwe afvalwaterzuiveringsinstallatie
op jaarbasis 170 MWp aan zonnecellen
produceren. Dat was 60 MWp.
Ingenieursbureau Witteveen+Bos en algenspecialist Ingrepro uit Borculo
ontwikkelen momenteel samen een nieuw type waterzuivering om afvalwater
bij bedrijven en waterschappen met behulp van gekweekte algen op een
duurzame manier te zuiveren: het Algeapro-concept.
Het Algeapro-concept produceert energie en
levert duurzame producten op die uit algen
kunnen worden gewonnen. Tevens wordt
veel kooldioxide gefi xeerd, waardoor het
proces kooldioxide-neutraal is.
Volgens het cradle-to-cradle-principe
worden reststromen, zoals afvalwater en
organisch afval, als ‘voeding’ gezien in plaats
van afval. Algen kunnen deze afvalstoff en
omvormen tot hoogwaardige biomassa,
biodiesel of energie. Samen met bedrijven en
waterschappen zoeken de organisaties naar
oplossingen voor hun afvalwaterproblemen.
Inmiddels vinden gesprekken plaats met
diverse partijen om een Algeapro-systeem
op semi-praktijkschaal te gaan testen.
Witteveen+Bos en Ingrepro ondertekenden
recent een intentieovereenkomst om het
concept gezamenlijk in de praktijk verder te
ontwikkelen en te optimaliseren en op korte
termijn op te schalen naar een economisch
rendabele schaal. Door de krachten te
bundelen wordt de kennis op het gebied van
afvalwaterbehandeling, energieopwekking
en algenkweek gebundeld. Binnen het
concept zal Witteveen+Bos onder andere
zorgdragen voor de engineering en projectcoördinatie
en Ingrepro zal specialistische
kennis leveren omtrent het kweken van
algen.
Voor meer informatie: Wilbert Menkveld van
Witteveen+Bos (0570) 69 74 19 of Wim Zegers van
Ingrepro (0545) 27 59 46.
Gedroogde algen.
Bij de nieuwe zonnecellenproductielijn komt
circa elf kubieke meter afvalwater per uur vrij.
In de nieuwe awzi wordt het water vanuit de
buff ertank naar de reactoren gepompt. In
de pH-controlereactor wordt de zuurgraad
gecontroleerd en kan het water egaliseren.
In de precipitatietank worden calciumhoudende
stoff en toegevoegd om het
fl uoride uit het afvalwater te laten neerslaan
als calciumfl oride en om de zuurgraad van
het water te neutraliseren. In de laatste
reactor wordt polyelectroliet toegevoegd
om de microvlokken te laten samenklonteren.
Het voor gezuiverde water stroomt
vervolgens naar de sedimentatietank waar
het slib zich door bezinking van het water
scheidt. Na indikking wordt het slib, voor
verdere ontwatering, in een volautomatische
fi lterpers gepompt.
“We verwachten dat de installatie niet
meer dan een uur per dag aan bediening
nodig heeft. Zo kan ons personeel zich
bezighouden met onze kerntaak: het
produceren van zonnecellen”, aldus senior
projectleider Peter de Zoeten.
Voor meer informatie: (023) 534 54 05 of
www.envirochemie.nl.
Prijsvraag
Poly Products uit Werkendam, producent
van hoogwaardige vezelversterkte kunststof
producten voor onder meer de waterindustrie,
bestaat 40 jaar. Het bedrijf viert dat
met een prijsvraag.
Poly Products nodigt ontwerpers, technici
en architecten uit om voor 31 maart een
omschrijving of tekening in te zenden voor
een product of idee dat tot nu toe nooit
in de praktijk is uitgevoerd. Het winnende
ontwerp wordt door de ontwerpers van
Poly Products verder uitgewerkt, als het
mogelijk is tot een prototype, tot een totale
waarde van 10.000 euro.
Op de internetpagina van het bedrijf
is onder ‘Constructief en creatief met
composiet’ meer informatie over deze
prijsvraag te vinden.
Voor meer informatie: (0183) 50 71 50 of
www.polyproducts.nl.

PART-TIME PROFESSORSHIP (0,3 FTE) IN INTEGRATION
AND INNOVATION IN THE URBAN WATER CYCLE
The Department of Water Management of the Faculty of Civil Engineering and Geosciences of Delft University of
Technology (DUT) announces the following vacant professorship in integration and innovation in the urban water cycle.
The Department has responsibility for the following disciplines: Hydrology, Water
resources management, Drinking water engineering, Sewerage and Wastewater
engineering and has organized its activities into two sections, i.e Water resources
engineering and Sanitary Engineering. Teaching is organized as part of DUT’s
MSc-program in Civil Engineering, where the department offers the MSc
specialization in Water Management. The Department is also offering a PhD program
in this area.
The Professorship will be primarily responsible for research in the integral and
innovative design and management of the urban water cycle.
The Department works closely together with UNESCO-IHE (Department of Water
Supply and Sanitation), both in the research and education.
The successful applicant must be able to document his/her research qualifications in
important fields within the discipline. His/her individual work must document scientific
expertise in one or more parts of the discipline. Serious consideration will be
given to the candidate’s ability to supervise and initiate research and development
work. Applicants are challenged to write a small paper on their views on the future
development of the urban water cycle and the potential role of the chair in this field.
This small paper should not exceed 4 pages, and should be submitted together with
the application letter.
Als jonge, dynamische en toonaangevende onderneming zijn wij op zoek naar een
ambitieuze
Waterzuiveringspecialist
Jouw functie
Jij geeft als pionier invulling aan deze nieuwe, commerciële functie binnen de Aquatec
divisie.
Zowel binnen de Benelux als daarbuiten ben je omzetverantwoordelijk voor onze
waterzuiveringproducten. Je bent een ervaren professional met een gedegen kennis op
het waterzuiveringvakgebied en beschikt over een sales drive die gemotiveerd wordt door
de kansen en uitdagingen in de markt.
Voor deze functie geldt
De sterke groei die wij momenteel doormaken vraagt om een actieve, stabiele en
flexibele inzet die voor jou volop groeikansen biedt. Naast het Nederlands beheers je
ook het Engels in woord en geschrift, beheersing van het Duits of Frans is een
waardevolle pré.
Ons aanbod
Wij bieden je een leuke baan voor 40 uur per week in een dynamisch, professioneel en
informeel bedrijf met ruime verantwoordelijkheden en kansen. Daarnaast bieden we je
goede primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden die passen bij de functie. Ongeacht
wie je bent, maak je jouw keuzes van alledag die uniek zijn voor jezelf, gezin en werk.
Wij bieden je alle voordelen en de onbeperkte mogelijkheden voor professionele en
persoonlijke ontwikkeling die bij deze keuzes passen.
Graag ontvangen we binnen twee weken jouw CV met motivatie en misschien ben jij
binnenkort onze nieuwe collega.
Jouw sollicitatie kun je sturen aan:
kijk ook op
www.lansdownechemicals.com
Ambitieus?
Lansdowne Chemicals Europe B.V.
t.a.v. de heer D. Schravemade
Rivium Oostlaan 45 A
2909 LL Capelle aan den IJssel
Danny.schravemade@lansdownechemicals.nl
Also consideration will be given to the candidate’s pedagogic skills. Evaluation of the
applicants will be based on documented pedagogic material, including education/
training, the presentation of academic and professional work, and experiences
from supervising masters-level and doctoral students, and teaching. The evaluation
will consider both the quality and the scope of the pedagogic track record of the
applicant.
The Professor is to be jointly responsible for disciplinary matters together with the
professors on Drinking water engineering, Sewerage and Wastewater engineering.
It is assumed that newly-employed staff in academic positions who do not already
speak Dutch will obtain within three years knowledge of Dutch.
DUT promotes women researchers in all strategic areas of the university and women
are therefore strongly encouraged to apply.
Applicants are asked to submit their application letter, vision paper, CV and
supporting documentation, including list of publications, before May 1, 2009
to Professor Hans van Dijk, Chair of the Nomination Committee Integration and
Innovation in the Urban Water Cycle, PO Box 5048, 2600 GA Delft (j.c.vandijk@
tudelft.nl). A profile report is available. The applicants who have been short-listed
will be invited for interviews and a demonstration of their pedagogical ability and
research views in the form of a trial lecture in June 2009.
Lansdowne Chemicals Europe B.V. is een jong,
dynamisch bedrijf dat sinds 2005 operationeel is in
Nederland en daarbuiten. Het bedrijf wordt geleid door
jonge en ambitieuze mensen. Als groep producerenen
distribueren wij verschillende “feed en food”
producten, aromachemicals, waterzuiveringsproducten
en chemicaliën. Deze verkopen wij naar
gerenommeerde klanten in Europa en daarbuiten.
Veiligheid, Gezondheid & Milieu
staan bij ons hoog in het
vaandel. Lansdowne beheert
haar mondiale operaties
met zorg voor de
gezondheid en veiligheid
van mens, dier en milieu en
met een inzet voor duurzame
ontwikkeling.

KWR: kennisinstituut
voor de watercyclus
Met een krachtige historie in drinkwateronderzoek
en een open vizier
naar de water problemen van nu
en de toekomst, verbreedt KWR
(voorheen Kiwa Water Research)
zijn activiteiten naar de hele watercyclus.
Dit doen we voor diverse
organisaties zoals waterbedrijven,
waterschappen, gemeenten,
bedrijfsleven, Provincies en Rijk.
Watercycle Research Institute
KWR helpt de watersector uitdagingen te signa leren
en levert middelen en innovatieve strategieën om
succesvolle oplossingen te realiseren.
Met onze uitgebreide nationale en internationale
kennisnetwerken en door de ontwikkeling van toepasbare
wetenschappelijke inzichten slaan we een
brug tussen wetenschap, bedrijfsleven en samen -
leving. Daarmee maakt KWR topkennis beschikbaar
voor de hele watersector. Zodat we gezond, duurzaam,
vooruitstrevend en effi ciënt met water om
kunnen blijven gaan. Nu en in de toekomst!
Kijk voor meer informatie op www.kwrwater.nl
of bel 030 60 69 511.